व्यङ्ग्य कथा : अनिकालको बीउ

~युवराज नयाँघरे~

आकाश हेररिहेकाहरू धर्ती हेर्न थाले ।

पानी नपरेर धर्ती फुटिरहेथ्यो पटपटी । बल्ल मौसम बदलियो र पोखियो दसैँभरि। आकाश नबर्सिउन्जेल जताततै त्राहिमाम् । सबै भरमाथिकै । मास्तिरबाट थोपै नचुहिएपछि परेन त बित्यास ।

तै मनसुन ओर्लियो ।

अब जताततै आशा सगबगायो । फाँटमा रोपो सर्ने छ । विस्तारै हरयिाली छरिएर बीउले पाउने छ सार्थकता । अनि मंसिर भित्रिनेछ विस्तारै । लहलह धानको बयेली देख्न पाइनेछ । नजानिँदो शारदीय स्वाद माटोको महकबाट फैलिनेछ । यही आशामा प्रतीक्षा थियो पानीको ।

हजार तिर्खाको प्याकप्याकीले गाँजेको थियो । काकाकूल तृष्णामा वरपरका रहर रोगाएर मरे । जल सिञ्चन गर्ने आधार कतै भएन, कुनै स्रोत देखा परेन ।

जताततै पर्खिने काम मात्रै भयो । अनेक तर्कनामा समयका फग्लेटा पल्टिन्छन् । थुप्रै अपसकुन र चहर्‍याउँदा घाउका पत्रे दुखाइ छन् । कुन समयका सत्तोसराप हुन् यी ?

पानी पर्खाइ हो । बीउ आधार हो ।

यी दुवैलाई जे जसरी हेरे पनि हुन्छ । जुन परेलीका विम्बले हेरे पनि हुन्छ । जहाँको मनले बेलिविस्तार लाए पनि हुन्छ है । समयले धरधरी रुवाएको यो निष्ठुरी क्षाणमा गाँठो भएको तर्क फुकाएर पोखिरहेको छु ।

कति असंगत स्थिति छन् यी दुई पदावलीमा । प्राप्य र अप्राप्यको दोहोरो लुकामारीलाई एउटै हत्केलामा नराखी नहुने ।

समयको बिजोग सम्बोधन अनिकाल । बीउ भविष्यको जोहो । हामी यिनै दुई शब्दका नापजोखमा परेका छौँ पटक-पटक । यिनै दुई शब्दका चेपुवामा परेली खोल्ने, ढप्काउने काम गररिहेछौँ हामी । आशा, निमुखा र आशामुखीका चरत्रिमा जेलिएर लामबद्ध छौँ हामीहरू ।

मेरा वरपर थुपै अनिकाल र सहकाललाई प्रशस्त भागमा व्याख्यान गरेर वाणिज्य चम्काउनेहरू छन् ।

बीउ बेच्नेहरू छन् । अनेक मौसम अनुकूलका । अनेक भूगोल सुहाउँदा । अनेक रोग निरोधक । अनेक स्वादले सम्पन्न ।

दक्षिणका बीउ । उत्तरका बीउ ।

हामी जताततै अनिकालका डरलाग्दा गाडे घाउले अलमलिइरहेकाहरूलाई बीउ बेच्नेहरूले मीठो बोलिदिए हुनसम्मको ओखती । हामी जहाँसुकैबाट सहकाल नपाएर थिलथिलिरहेकाहरूलाई बीउको बखान भइदिँदा नि कति धेरै मल्हमपट्टी हुने । अन्न नहुने होइन हाम्रो ।
सग्लोभन्दा कुहाएर खान गौरव लाग्छ हामीलाई । जति धेरै घ्याम्पामा सडायो, उति पुरुषार्थ गरेको ठान्छौँ हामी । पछाडि सर्दै गएकामा कुनै दिन हाम्राे हृदयले आपत्ति गर्दै गरेन ।

चोटको सानो कथा यो पनि हो नि ?

हुनु बेग्लै कुरा हो । नभएकोलाई अनाहकमा ‘हो’ भन्ने पार्नु कति कठोर व्यंग्य हो । देशका धेरै ठाउँमा उब्जाइएको छ अनिकाल । अनि, जोगाएर राखिएको बीउ खान, बाँड्न र लुछालुछमा जमजमाएका हात हेरेर उराठ लाग्छ ।

आमाले भनेको सम्झन्छु, अनिकालमा बीउ जोगाउनु, हूलचालमा जीउ जोगाउनु । यसरी जोगाएको वस्तु काम लाग्छ ।

नेपाल कृषिप्रधान देश । उत्पादन, आम्दानी, क्रय-विक्रय, नाफा-मुनाफा वा अर्थतन्त्रको ठूलो हिस्सा त्यसकै सेरोफेरोमा दगुरेको छ । राष्ट्रले चकमन्नपूर्वक त्यही परम्परागत बाटोमा उत्पादनको मूल्य स्वीकारेको छ । उही ढर्रा, उही ढाँचा ।

यसलाई नयाँ विन्दुबाट हेर्दा देखिन्छ, मुख बाएका जनताको अतृप्त आकांक्षा अर्थात् जनता । राज्यको आश्वासन र योजना बीउ । परस्पर यी दुवैमा दुई गोलार्द्धको अवस्था छ, स्थिति छ अनि प्रलेख छ ।

पानी नपर्नु अस्वाभाविक होइन । स्वाभाविक त्यहाँनिर लाग्दैन, छङ्छङाउँदा खोला बगेका बगेकै छन् । नदीमास्तिरका खेतमा पटपटी फुटेका गरामा धानको बीउ सुकेर गएको छ । प्याकप्याकी भएका गराका कलिला बिरुवा पक्कापक्की मर्दैछन् ।

म बाँचेको युग अनिकालको विपक्षमा छ निरन्तर । तर, अर्को गोप्य पक्ष छ, जसले अनिकालको कामनामा थुप्रै प्रतिवेदन तयार गर्छ, खेस्रा कोर्छ र नमुना पत्र निर्माण गर्छ ।

अनि हात परगियो माथि ।

एकातिर प्रकृतिको असन्तुलनले पानी पर्दैन । जलबिनाको धर्तीमा भनेजस्तो अन्नपात नहुने । भइहाले मानोको सट्टा मात्र मुठी । मुरीले नै हिउँद नघाउन हम्मेहम्मे भइरहेका बखतमा मुठीले कसको मुख टाल्ने, कसको मुखमा बुजो लाउने, कसको भुँडी उकास्ने ।
बाँडचुँडभन्दा पनि सेरोफेरो सबै मेरो भन्ने सभ्यता घरभित्र पसेको पसेकै छ । ‘लुटी ल्यायो, भुटी खायो’ संस्कृतिलाई टाउकोमा टेकाएर हाम्रा अगुवाहरूले नजित्ने काम गरे, धेरैअघिदेखि । अब त यो अधिकार पो बन्न पुग्यो ।
अनिकाल त एउटा प्रतीक ।

पराजय हो, अनिकाल । अविकास हो अनिकाल । उपेक्षा हो अनिकाल । नालायक हो अनिकाल ।

एउटा सानो अर्थ बोकेर बाँचेको शब्दले सभ्यता डोर्‍याउँदैन । एउटा लघु शब्द बोकेर दगुरेको अर्थले संस्कृति बोक्दैन ।

के एकपटक विचार नगर्ने ?

वास्तवमा खुवाउने बानी गरेको हामीले नै हो । हुम्ला, जुम्ला, जाजरकोट वा मुगुका रुवाबासीमा अनिकाल ओर्लिएको ऊ बेलैदेखि हो । रोल्पा, रुकुम, मुस्ताङ, मनाङका हिंक्कामा सहकाल बेपत्तिएको धेरैअघिदेखि नै हो । खालि चिन्ता पोखियो, चेतना पोख्न सकेनौँ हामीले ।

आखिर सबैलाई थाहा भएकै कुरा । अनिकाल चाल मारेर आउने होइन क्यारे ! त्यसो भने बीउको जोहो बेलैदेखि किन नभएको, जोगाएको बीउ पुनः फलाउने प्रचेष्टा नभएको किन नि ?
अनिकालको पक्षबाट उठेको स्वर यो ।

के गीत गाइरहने अभावकै ? के फलाको हालिरहने बिजोगको ? के रडाको मच्चाइरहने अनिकालको ? के सुकसुकाइरहने बारम्बार ? के परम्पराको जयगानलाई रोगी छातीले स्वीकाररिहने घरी घरी ?

हरेक दस वर्षमा हाम्राे समाजले केही प्रश्न गर्ने गरेको छ । कुर्सीका वरपर बस्नेले प्रश्नकर्तालाई राम्राे उत्तर पनि दिँदैन, प्रश्नै पनि राम्ररी भट्याइएको हुन्न । विचारको अनिकाल, दृष्टिकोणको अनिकाल, विवेचनाको अनिकाल र विद्रोहको अनिकालले परपिाकबिनै निकास पाउँदै आएका छन् ।

ती चिन्ताहरू फगत भएका छन् कट्मिरा युद्ध ।

रूपान्तरणले बीउ सक्ने होइन, बचाउको कुरा गर्नुपर्थ्यो । परविर्तनले बीउ उखेल्ने होइन, संरक्षणको स्वर उराल्नुपर्थ्यो । फेरबदलले बीउ मास्ने होइन, पालन-पोषणको नीति बनाउनुपर्थ्यो । खिन्नता यसमा लाग्छ, माथि उठेका जिज्ञासा कानछेउमा पुग्नुअघि नै बतासको भेलमा बगेर गए ।

अनिकाल कुनै अन्नको सापेक्षा शब्द हो भन्ने ठान्दिनँ म ।

समाज धेरै कुराले प्रताडित छ । बेरोजगारीको भार । दिशाशून्य अवस्थाको राजनीति । मागको थङ्थिल्याइमा नउठेको उद्योग । हतोत्साही युवा जमात । छिनोफानो नभएको सामाजिक चरत्रि ।

यी सबै अनिकालका अंग हुन् । अर्को अर्थमा अनिकालका आत्मा हुन्, चरत्रि हुन् र अवतार हुन् ।

रह्यो बीउको कुरा ।

बीउ कति संकटग्रस्त नाम ! कति अस्तित्वपूर्ण परचिय ! कति संरक्षणयुक्त आवश्यकता !

सन्तान भनेको पनि अनिकालको बीउ समानै हो नि ! सबथोक स्वाहा पारी अभिभावकले सन्तान पढाएकै हुन्छन् । रित्तो वर्तमान र पिलपिल आशा राखेर बीउका खातिर खन्याएको सर्वस्व हरेक दिनबाट घटेर छिनमा अवाक् बन्दैछन् ।
जम्मै सुम्पने भए राज्यले के पाउने ?

उही बाँझो खेत । उही पोगटा धान । उही पानीशून्य नहर । उही खाली पाना । उही रित्तो आँगन ।

जुन गतिले युवा संसार मोहभंग भएर आँगन छोड्न लालायित छ, भोलि प्रश्नहीन उत्तरले नारा लगाउने छन् । अनिकालको बीउ, यतिखेरसम्म हाम्रा लागि जनबोलीको सामान्य खिसीट्युरी वा किस्सामा ओर्लिएको छ । भोलि यसले जीवनशैलीको मानक प्रश्न गर्ने छ ।

अनिकाल लागेपछि ढिकीले आराम पाउँछ । समाजले सजिलै भन्ने गर्छ, अनिकालको ढिकी डङ्रङ्ग लडेझैँ ।

चरत्रिमा ढुसी लागेपछि अनिकालका भोकाले हात नउठाई किन बस्थे र ? स्वाभिमानको मूल्य खोसेपछि अनिकालका पीडितले दाह्रा नकिटी किन सहन्थे र ? परचियमा खित्का छोडेर स्वार्थ सुम्पेपछि अनिकालका घाइतेले कसरी मौनतामा बस्न रुचाउँथे र ?
देश, समाज र व्यक्तिको प्रवेश अनिकालतिर छ निरन्तर गतिमान ।

व्यक्तिको इच्छा अनपेक्षित हुँदो छ । समाजको संरचना कुण्ठाग्रस्त बन्दो छ । देशले दिशाहीन चरत्रिमा बगाउँदो छ आफूलाई ।

हामी आफ्नै ज्ञान र इतिहासले सुसंस्कृत वर्ग हौँ, जाति हौँ र सम्प्रदाय हौँ । हामीले धेरैपटक अनिकाल जितेर ल्याएका थियौँ सहकाल । मसिना-मसिना स्वार्थलाई अगाडि बढाएर आजको उज्यालोसम्म अनिकाल जित्ने होइन, घुँडा टेक्न हातको बीउ नजोगाउने, सुकाउन उद्यत योजना देखेकै हुँ ।

हिजोआज सबैको हरहिसाब छ, बनाऔँ हैन बनुँ । यो एक वचनको घेरोमा उच्चारण हुने क्रियापद पर्‍यो । अरू भर्सेलै परुन् भनेपछि अनिकालको बीउ जोगिन्छ कसरी ?

झन्डै एक वर्षको भयानक खडेरीपछि पानी पर्‍यो । सबैले प्रार्थना गरे, धुप चढाए, नांगै दगुरे, स्त्रीले खेत जोते । अध्यात्म लागिपर्‍यो बीउ सुक्न नदिन । अन्तिम आधारै सुके भविष्यको ढोकै बन्द हुने । भोलिको प्रभातै देखिन्न भने किन मास्ने बीउ ?
समाजको सबभन्दा श्रमशील वर्ग अनिकालको बीउप्रति सतर्क रह्यो । उसले बुझेको ज्ञान यस्तो छ, घर पोलेपछि खरानीको के दुःख ।

बाटो, बस्ती, भन्ज्याङ, आँगन सबैतिर अनिकालबारे चर्चा छ । पिँढी, दलान, बुइँगल, पेटी, कोठा जतासुकै बीउबारे चर्चा छ । अनिकाल त समयको अस्थिर भेल हो, यो दीर्घकालसम्म रहँदैन । बीउ त भविष्यको मौसम हो, सुगन्ध हो, फल हो र स्वाद हो । यसको मर्मलाई बिर्सनु कसरी ?

यही हो महत्त्व बुझाइ ।

मलाई देश र संस्कृतिले आबद्ध यो युगलाई केही कुरा किन नराख्ने भन्ने भइरहन्छ । देश हाम्रा लागि दुर्लभ र पि्रय हो । अर्थात्, अनिकालको बीउ ।

भर्खरै एक तमिलको मत जानेँ अखबारमा ।

‘छालाजस्तै त हो देश । मैले परचिय दिनै नपर्ने । रङ, छालाको बोली, बनोट र स्वीकार नै देश रहेछ ।’

तिनले भनेको भावनाको मूल्य उच्च र व्यावहारकि लाग्यो मलाई । नबोलेरै भनिएको अनन्यतम् तर्क र दर्शनजस्तो ।

परविर्तनलाई झरी भन्ने गरेको छु मैले । हरेक गर्मीमा निरन्तर चुहिने बर्खामासको पानी । तर, त्यसले पारेको दुश्चरत्रिको सूची कति बनाउने होला ? बाढी, लामखुट्टे, रोगव्याधि, महामारी, हैजा वा पहिरो आदि देखिने प्रकोप परे, विनाश परे ।

महासंकटबाट जोगिएको देश र संस्कृति । अर्थात् अनिकालको बीउ । यसैमाथि सर्वत्र हमला भइरहे, बीउले अस्तित्व बचाउला कसरी ? माटोको भर पाउला कहिले ?

वसन्तको सुगन्ध आउँछ ? शिशिरको ठिही खप्छ ? शरदको महकिलो कुइरो भेट्ला ?

माटोको चिस्यान भेट्न बर्बराइरहेको अनिकालको बीउलाई छहारी नदिएर तातो पानी खन्याउन जमजमाएका हातलाई सिक्री लाउने कसले ? खरानीको तातो भुतभुते हाल्न व्यग्र हातलाई नेल ठोक्ने कसले ?

भावनामा बहकिने जाति परेछौँ हामी । जसले जताबाट र जहिल्यै नि हावाको एक झोँका चलाई मात्र दिए पनि हाम्रा निम्ति पुग्यो, केही समयभरलिाई विषय पुग्छ । हामी उम्लिरहन्छौं, पोखिएको जानकारी अरूले दिनुपर्छ ।

कत्रो सोच र चिन्तनले जत्रै अनिकालमा नि बीउ बचाइएकै हो । तर, अचेल फलाउने र फुलाउने निहुँमा बीउलाई घनघोर बाढी र उल्कापातको भुवरीमा पारिएको छ । बीउले पानी मात्र पाएको छ, माटो पाएकै होइन । पाइहाल्ने छनकसमेत देखिएको छैन ।

सलह पसेको छ, बीउ जोगाउने कि अंशको भाग खोजिरहने ? अथवा बीउको रूप विवादमा फँसिरहने ? मुलुकभित्र उठेका आवाजले मायाभन्दा मलामी जान हतारिएको लाग्दैन र ? कसले सुन्ने यो आर्तनाद !

नेपाल साप्ताहिक २५८

(स्रोत : Majheri)