पुस्तक समीक्षा : दुबसुको अश्वमेध यज्ञका घोडाहरू

~कुमार सिंखडा~

अश्वमेध यज्ञका घोडाहरू भाग (क) – युद्धविरूद्धको युद्ध र अश्वमेध यज्ञका घोडाहरू

साहित्यकार दुबसु (दुर्गाबहादुर सुवेदी) क्षेत्रीको साझा पुरस्कार प्राप्त कविता-संग्रह अश्वमेध यज्ञका घोडाहरू हातमा छ । लेखक २००७ देखि २०११सम्म जापान अवस्थित नेपाली दूतावासको उप-नियोगप्रमूख थिए । त्यस बेला प्रतक्ष्य रुपमा लेखक र पुस्तकको बारेमा बुझ्ने मौका मिलेको थियो । हुन त यो पुस्तक लेखक स्वयंबाट पाउने योजना थियो । तर एक-अर्काको कार्यव्यस्तताले गर्दा त्यो सफल हुन सकेन । पढ्ने मौका मिलाइदिनुभयो मित्र आलोक चालिसेले ।

नढाँटिकन भन्नु पर्दा – अन्य विधाको तुलनामा कविताहरू म त्यति बुज्छु जस्तो लाग्दैन, एक-दुई मिनेटमे लेखिने ‘सतही’ कविताबाहेक । तर ‘अश्वमेध यज्ञका घोडाहरू’ भने जापानको साहित्यिक सर्कलमा नजिकैबाट हेरिएको कृति भएकोले पढ्ने ईच्छा जागेर आयो ।

‘अश्वमेध यज्ञका घोडाहरू’ पुस्तकलाई (क)देखि (ट) भागसम्म बिभाजित गरिएको छ र प्रत्येक भागमा उप-कविताहरू समावेश गरिएको छ । भर्खर भाग-(क) मात्र पढिभ्याएकोले आज यस भागको समीक्षा प्रस्तुत गर्दैछु ।

यस भागमा तेस्रो आँखा १-४, चौथो आँखा १-४, र ‘युद्धविरुद्ध उभिएका अश्वमेध यज्ञका घोडाहरू’ गरेर नौ कविताहरू समाविष्ट छन् । यस भागका कविताहरूमा मानव इतिहास र संस्कारमाथिको व्यंग्य र खिन्नताले भरिपूर्ण छ । कविले धर्म, जाति, र देशको नाममा गरिएका हरेक किसिमका युद्ध र दमनहरूमाथि प्रहार गरेका छन् । इतिहासले नायक र खलनायक भनेर छुट्याएका हरेक पात्रहरू यी प्रहारका शिकार बनेका छन् – राम, कृष्ण, युधिष्ठिर, दूर्योधनदेखि हिटलर अनि आधुनिक युगका शासकहरू । एउटा उदाहरण:

धर्तीमा कुरुक्षेत्र नै कुरुक्षेत्र छ अचेल
धर्तीमा कुरुक्षेत्र छ अचेल
द्रौपदीहरूको नितम्ब बढिरहेको छ
दुर्योधनहरूको दम्भ बढिरहेको छ
शकुनिहरू पासा फालिरहेछन्
दु:शासनहरू शासन गरिरहेछन्
नपुंसक भीष्मपितामह
माया पाण्डवलाई गर्दै प्रहार पाण्डवलाई गरिरहेछ
धर्ती फेरि कुरुक्षेत्र भइरहेछ
कृष्णको आफ्नै योजना छ,
आफ्नै महत्त्वकांक्षा छ
(चौथो आँखा-२, उपकविता-३ : कुरुक्षेत्र धर्ती)

कवितालाई एक शब्दमा भन्नुपर्दा मानवताको बारेमा छ । शासकहरूका आफ्ना महत्वकांक्षा पूरा गर्न सर्व-साधारणहरूलाई आफू खूसी प्रयोग गरे र कालन्तरमा तिनै सर्वसाधारणलाई उपेक्षा र बेवास्ता गरे । ती सर्वसाधारणलाई प्रतिकात्मक रुमा अश्वमेध यज्ञका घोडाहरूको संज्ञा दिइएको छ ।

कविताहरूको विशेषता हो – संगठन । हरेक अंशहरू पद्यात्मक लाग्छन् । कवि दुबसु क्षेत्रीका शब्दहरूमा अनुशासन र प्रयोग भेटिन्छ भने भावनामा स्वच्छन्दता । प्रत्येक लाइन बडो कलात्मक र सरस छन् – भावनात्मक रुपमा र सांगठनिक रुप दुवैमा । Alliteration हरूको प्रयोग निकै बिचार गरी प्रयोग गरिएको छ । उदाहरणको लागि :

मान्छेबाट बगेर रगत
नदी र सागरहरू रक्ताम्य भएका छन्
ह्वाङ्हो, ह्युली, हड्सन, टाइग्रिस, टेम्स, डन र डेन्युबहरू
कर्नाली, काबेरी, कङ्गो, नाइल, नाइजर, परिना र पोटोम्याकहरू
सबै सबै राताम्य छन्
(चौथो आँखा -२, उपकविता-१: रगतको गङ्गोत्री)

अनि कविताहरूमा शब्द संयोजन बेजोड छ । शब्द-शब्दसँग खेलेर, ओल्टाइ-पल्टाइ पारेर कविताहरू थप मिठासिलो भएका छन् । जस्तै :

अचेल बुद्धमा युद्ध छ
युद्धमा बुद्ध छ
मान्छेमा अझै खाण्डवदाह छ
खाण्डवदाहमा मान्छे छ
मान्छेमा महाभारत छ
महाभारतमा मान्छे छ
मान्छे युद्धमा छ अझै
मान्छेमा युद्ध छ
युद्धमा मान्छे छ ।
(चौथो आँखा-१, उपकविता-२: युद्ध)

अर्को कुरा, नेपाली लेख र लेखकहरूमा दुर्लभै पाइने विशेषता मान्नुपर्छ – कविताहरूमा विश्व ईतिहासका बिभिन्न घटनाक्रम र पात्रहरूको चित्रण छ । यस अर्थमा पनि पाठकहरूको लागि ज्ञानवर्धक मान्नुपर्छ यो कवितासंग्रह ।

ठाउँ-ठाउँमा शासकवर्ग र तिनका चम्चाहरूलाई निकै खोइलो खनेका छन् । कतै घोडा, कतै कुकुर, कतै बिरालो, कतै स्याल, आदिलाई प्रतिकात्मक रुपमा राखेर चरम तहसम्म व्यंग्य गरेका छन् । उदाहरणको लागि केही पंक्ति :

अन्त्यतिर कविले २१औँ शताब्दीको मानवले शान्ति चाहेको र त्यसको लागि मानवतामा विश्वास गर्ने योद्धाहरूको आवश्यक भएको भन्दै सकारात्मक सन्देशले यस भागको अन्त्य गरेका छन् । एक अंश :

एक्काइसौँ शताब्दीको मान्छे अश्वमेध यज्ञको घोडा बन्नुको विरुद्धमा उभिएको छ
एक्काइसौँ शताब्दीको मान्छे शान्तिको पक्षमा उभिएको छ
मान्छे अब आफैँतिर फर्केको छ
मान्छे अब मान्छेतिर फर्केको छ
मन्दिर छोडेर, मस्जिद छोडेर
गुम्बा छोडेर, चर्च छोडेर
मान्छे अब आफ्नै घरतिर फर्केको छ
(युद्धविरुद्ध उभिएका अश्वमेध यज्ञका घोडाहरू, उपसंहार)

ख) समयविरुद्धको युद्ध र अश्वमेध यज्ञका घोडाहरू पढिभ्याएँ ।

पहिलो भागभन्दा यो भाग अलि खारिएको र पाठकको लागि अलि सहज जस्तो लाग्यो । पहिलो भागमा कविताको बनोट र विषयबस्तु एक तमासले बगिरहँदा बिचबिचमा पट्यार लाग्ने स्थिति आएको थियो भने यो भागमा केही हदसम्म त्यो निकै कम छ । यहाँ कविले बिभिन्न कोणबाट समय, मानवता, र समाजमाथिका भावनाहरू व्यक्त गरेका छन्, जुन म तल संक्षेपमा उल्लेख गर्नेछु ।

कवि दुबसुले शुरुमै ‘समयलाई एउटा पत्र’ कवितामा मानवजाति अहिलेसम्मको असमान इतिहासमाथि व्यंग्य प्रहार गरी, त्यसको विरुद्ध आफू (२१औँ शताब्दीको मान्छे) उर्लेको घोषणा गरेका छन् ।

…
एकलव्यका इच्छाहरू यहाँ सधैँ
खण्डित भएका छन्
द्रोणाचार्यहरू सधैँ सत्ताका छेउमा
उभिइरहेका छन्
…
इतिहास अब एक पटक फेरि च्यातिनुपर्छ
मेटिनुपर्छ र फेरि लेखिनुपर्छ
….
इतिहास ! सावधान !
समय ! सावधान !
….
दुबसु विद्रोह भएर आउँदैछ
….
दुबसु आँधी भएर आउँदैछ ।
(समयलाई एउटा पत्र)

यस भागको बाँकी पृष्ठहरू यिनै असमानताहरूको चिरोफरले भरिएका छन् । भन्नुपर्दा यस भागका प्राय जसा: पंक्तिहरू मानव समाज र इतिहासको नकारात्मक पक्षहरू देखाउँदैमा बितेका छन् । बिच-बिचमा र उपसंहारमा भविष्यतिरको आशा र अनुभूतिहरू प्रकट गरिएको छ, जसलाई सकारात्मक रुपमा लिनुपर्छ ।

आस्था र मानवता
यस भागमा मैले कविका यी हरफबाट निकै आशा गरेँ ।

हामीले आफ्नो घरमा टुकी नबाली
ईश्वरका पाउमा दियो कहिल्यै जलाएनौँ
त्यसैले सृष्टिको आरम्भमा,
ईश्वर होइन
हामी आएका हौँ
ईश्वरले हामीलाई होइन
हामीले ईश्वरलाई बनाएका हौँ
जब हामीले आ-आफ्नो घर बनायौँ
त्यसपछि ईश्वरका लागि
तिमीले मन्दिर बनायौ
मैले मस्जिद बनाएँ
उसले गुम्बा बनायो
अर्कोले गिर्जाघर बनायो
… (दुबसु क्षेत्रीसँग)

यी हरफ पढ्नासाथ मैले आशा गरेको थिएँ, नास्तिकताको । मैले थाहा पाएसम्म ईश्वरको अस्तित्वलाई पूर्ण रुपमा नकारेर उर्लिएको नेपाली स्थापित लेखक कोही छैन । यस मानेमा नेपाली पाठकहरूको नास्तिक धारको प्रतिनिधित्व दुबसुले गर्न सक्थे । हुन त यो कवितासंग्रहले ईश्वरको अस्तित्वलाई बढाउन खोजेको नभई मानवता र समानताको पक्षमा वकालत गरेको पाइन्छ । तैपनि, नास्तिकताको एउटा स्पष्ट धारको शुरुवात यो पुस्तकले गर्न सक्थ्यो । अनि, यस भागमा कविले अस्वभाविक रुपमा रोबोटलाई कवितामा ल्याएर र उसलाई मान्छेको शत्रुको रुपमा विम्वित गरेर विज्ञानप्रेमीहरूलाई र युवापिढीलाई निराश पारेका छन् ।

एक्काइसौँ शताब्दीका गीत र महाभारतका पात्रहरू
लामा कविताहरू एक्काइसौँ शताब्दीका गीत -१ र २ ले यो भागको प्रतिनिधित्व गरेका छन् । पहिलो गीतमा उनीले बितेको शताब्दीको अमानवतालाई छोडेर २१ औं शताब्दीको समयसापेक्ष समाज बनाउने सन्देश दिन खोजेका छन् । तर समकालीन लेखक-कविहरूलाई एकपछि अर्को परिचय गराएका छन् । तर पढ्दै गएपछि केही हदसम्म पट्ट्यार पनि लाग्छन् । दोश्रो गीतमा महाभारतका पात्रहरू – धृतराष्ट्र, पाण्डु, दुर्योधन, कृष्ण, व्यास, कुन्ती, गान्धारी, दुशासन, आदि महाभारतका सशक्त पात्रहरूलाई प्रतिकात्मक रूपमा उभ्याएर मानव समाजका लोभ, चाकडी, चतुरता, आदिमाथि प्रकाश पारेका छन् । यो कविको खुबी मान्नुपर्छ कि उनले महाभारतकै पात्रहरू नै रोजेका छन्, किनभने महाभारत नै एक मात्र त्यस्तो ग्रन्थ छ जहाँ मानवचरित्रका हरेक पक्षहरू देखाउन सकिन्छ । तर एक्कासि जिसस र जुडासको प्रवेशले प्रसंग अलि अस्वभाविक बनेको छ । कविताका उही टुक्राहरू हरेक पात्रहरूको परिचयसँगै दोहोर्याई-तेहर्याई पढ्नु पर्दा हरफहरू कलात्मक हुनुको सट्टा पाठकलाई पट्यार लाग्न सक्छ ।

छिरफुट कविताहरू
यस भागका छिरफुट कविताहरू नै ती अंश हुन् जहाँ कवि दुबसु सबभन्दा दह्रो र सशक्त भएर निस्किएका छन् । यी कविताहरूमा कवि पुस्तकको मूख्य विषयवस्तुबाट केही दूरी राखेर बहकिन पाएका छन् । माथि भनिए झैँ, ‘समयलाई एउटा पत्र’मा कवि ईतिहास र समयप्रति बिद्रोही भएर निस्केको घोषणा गर्छन् । त्यसपछिका ‘अग्नि-स्नान’, ‘सूर्य-स्नान’, र ‘मन-स्नान’मा असमान ईतिहासको बिरुद्धको यात्राको पूर्वाभ्यास वा तैयारी गरेको भाव प्रकट छ । ‘आँखालाई गीतको मीठो भाखा’ले कुनै पात्र (जहाँसम्म त्यो पात्र कवि स्वयं हुनुपर्छ)को व्यक्तिगत जीवनको सुस्केराहरू छन् । अनि आफ्नो युवावस्थाको सपना र अहिलेको यथार्थको चित्रण छ । र, त्यो सपना र यथार्थबिचको फरकप्रतिको असन्तुष्टि र गुनासाहरू छन्, जुन निकै हदसम्म मार्मिक छन् । ‘दुबसु क्षेत्रीसँग’मा माथि उल्लेख गरेझैँ धर्म-धर्म र मान्छे-मान्छे बिचको भित्ताहरू र पर्खालहरूको चित्रण गरिएको छ । यस कवितामा धर्मको र रोबोटको बिरुद्धमा, र मानवताको पक्षधारमा वकालत गरिएको छ । समग्रमा भन्नुपर्दा कविको खास अन्तरात्माको सन्देश यी कविताहरूमा पाइन्छ ।

उपसंहार
यो उप-भाग समयविरुद्ध उभिएका अश्वमेध यज्ञका घोडाहरू निकै सशक्त छ, यो मानेमा कि, यो मात्र एकदम सकारात्मक पक्षहरू चित्रण गरिएको पद्यांशा हो । समस्याहरू मात्र नभई समाधानका कुराहरू पढ्न पाइन्छ । उपकविता ‘कालो समय’ र ‘कालो ईतिहास’ त छन् नै, तर त्यससँगै छ उपकविता ‘भविष्यतिर’ र ‘उपसंहार’ जहाँ यस्ता सकारात्मक सन्देशहरू पाइन्छ ।

एक्काइसौँ शताब्दीको मान्छे
रातो नदीमा नुहाउन चाहँदैन
रगतमा पौडी खेल्न चाहँदैन
एक्काइसौँ शताब्दीको मान्छे
कालो नदीमा पस्न चाहँदैन
फोहरमा डुब्न चाहँदैन
एक्काइसौँ शताब्दीको मान्छे
अँध्यारामा हाँस्न चाहँदैन
साँघुरामा बाँच्न चाहँदैन,
…..
एक्काइसौँ शताब्दीको मान्छे
वर्तमानमा बाँचेको छ
एक्काइसौँ शताब्दीको मान्छे
भविष्यतिर फर्केको छ,
…..

(उपकविता-३: भविष्यतिर)
एक्काइसौँ शताब्दीको मान्छे
मान्छे बाँच्न चाहन्छ
मात्र मान्छे बाँच्न चाहन्छ
मान्छेको बस्तीमा मान्छेहरूसँग मिलेर
मान्छेको अनन्त जित मनाउन चाहन्छ
मान्छेको शाश्वत गीत गाउन चाहन्छ,
…..(उपसंहार)

कवितासंग्रह वास्तविक अर्थमा नेपाली साहित्यिक फाँटको उत्कृष्ट कृति हो भन्नुमा दुई मत नहोला ।

जदौ !

(स्रोत : रचनाकारको ब्लगबाट सभार)