~सुरज दाहाल~
शब्द यात्रा :
मुलत ‘दल’ शब्द संस्कृत हो । ‘दलाल’ शब्द संस्कृत भाषाको हैन ।यो अरबी शब्द हो । नेपाली भाषामा ‘दलाल’ लाई शिष्टताचारमा ‘मध्यस्थकर्ता’ भन्ने गरीन्छ।यो पनी संस्कृत शब्द हो ।सामान्यत-दलाल शब्दको अर्थ अँग्रेजीमा ब्रोकर(Broker) लाग्दछ । ब्रोकर सग मिल्ने शब्द ऐजेन्ट .डिलर ,फ्याक्टर ,मिडीएटर हुन सक्दछन । दलाल शब्दको अँग्रेजी अर्थ र त्यसका पर्यायवाची अलग राखेर हेर्ने हो भने नेपालमा ‘दलाल’ शब्द मुख्यत ‘चेलिबेटी बेचबिखन गर्ने’ , ‘घर जग्गाको कारोबार गर्ने ‘र ‘धितोपत्र खरीद बिक्री गर्ने’ लाई सम्बोधन गर्न अधिक प्रयुक्त रहदै आएको छ ।यसर्थमा सेमेटिक परीवारको दलाल शब्दले ‘वस्तु-पदार्थ लेन-देन को बिचमा रहने’, आर्थिक कारोबार गर्नै लाई जनाउने भयो ।यसैको बदलामा नाफाखोरी वा कमिसन ऐजेन्ट पनी भन्न सकिन्छ । व्युत्पत्तिको हिसाबले ब्रोकर शब्द माथी विवीध मत-धारणा छन ।’ब्रोकर(broker)’ एंग्लो~नार्मन ‘ब्रोकोर (Brocour)’ वा abrocour शब्दको रुपान्तरण हो जसको अर्थ हुन्छ साना व्यापारी ,खुद्रा व्यापारी , किराना पसले ,दोकानदार आदि इत्यादी । यो शब्द ल्याटिन भाषाको ‘BROCCA’बाट रुपान्तरीत भएको हो जसको अर्थ हुन्छ खण्ड खण्ड गर्नु ,छेदन गर्नु वा टुक्रा टुक्रा गर्नु । अर्को एक मत का अनुसार ब्रोकर शब्द स्पेनिश ‘alboroque’ बाट रुपान्तरण भएको हो ! अक्सफोर्डको स्पेनी डिक्शनरी र अमेरीकन हेरीटेज डिक्शनरीका अनुसार यसको अर्थ कुनै व्यवसायीक लेन-देन/कारोबार सम्पन्न भएको खुसीमा दीने उपहार हो वा भनौ फाइदाको हिस्सा । यहा मध्यस्थकर्ताको भुमिका देखिन्छ जसले मध्यस्थता को फल प्राप्त गर्दछ ।स्पेनिश भाषाको ‘Alboroque’ वास्तवमा मुल अरबी शब्द हो ।मध्यकालमा अरबले समुच्च भुमध्यसागरीय क्षेत्र माथी आफ्नो प्रभाव कायम गरेको थियो साथै कुनै बेला स्पेनको ठुलो हिस्सा अरबी उपनिवेश थियो ।अरबी शब्द ‘Al~baraka’/
‘al~barack’सेमिटिक धातु (B~R~K)बाट बनेको छ जसको अर्थ हुन्छ कृपा गर्नु ,आर्शिवाद दिनु ,प्रशंसा गर्नु । उर्दुमा कसैलाई कुनै चाडपर्व विशेषको शुभकामना दीनु पर्यो भने “मुबारक’ भन्ने गरीन्छ ।यो यही ‘बराक/’बाराक’ शब्दमा ‘मु’ उपसर्ग लागेर बनेको छ ।अमेरीकी राष्ट्रपती बाराक/बराक ओबामा को नाम पनी यही मुलको हो । बराक को अर्थ शक्तीशाली ,प्रभावशाली ,विशीष्ट लाग्दछ ।
डिलर(Dealer ) प्रोटो-इंडो युरोपीयन भाषा परीवारको शब्द हो ।यो शब्द अँग्रेजी ‘डिल/Deal’ बाट भनेको छ ।यसको अर्थ हिस्सा ,अंश , मात्रा ,परीणाम वितरण गर्नु ,बाडनु वा विभाजन को नै भाव हो ।कुनै विभाजन वितरण समस्या समाधान हुन्छ भने सुक्ष्म रुपमा यसमा न्यायको भाव छ ।डिलर शब्दको नेपाली अर्थ वितरक , दोकानदार ,कमिसन खोर आदि इत्यादी लाग्न सक्छ । शब्दको ब्युत्पत्तिको हिसाबले डिलर शब्द पोस्ट जर्मनिक ‘डैलान/dailaz’बाट आएको हो ।लिथु’आनी मा यसको रुप ‘Dalis’डचमा ‘deel’छ । यी सबै जर्मनिक धातु ‘डिलज/Dailaz’बाट आएका हुन । भाषाविद जुलियस पकोर्नी का अनुसार यसको सम्बन्ध भारोपिय धातु ‘दा’सग छ । यहानेर ‘डिल’ र ‘दल’ बिच कुनै न कुनै सम्बन्ध छ । यो संस्कृतको दल धातु सग मिल्दछ । दल अर्थात पत्र ,अंश ,खण्ड , मात्रा ,परीणाम । यसमा खण्ड गर्नु ,मसिनो बनाउनु वा विभाजन गर्नुको भाव स्पष्ट छ । दल धातु बाट दलिय ,दलदल ,दलपति ,दलदली ,दलगत जस्ता शब्द बनेका छन । यहा मसिनो बनाइएको अर्थ राख्ने ‘दाल’शब्द अझ उल्लेखनिय छ । डिलर ब्रोकरमा जुन न्यायको भाव छ दलपति शब्दमा स्पष्ट हुन्छ ।दलदल ले पनी फरक भाव राख्दछ ।नेपाली भाषामा प्रयुक्त शब्द दल ,अँग्रेजीको डिलर ब्रोकर र अरबीको दलाल शब्द सगै राख्ने हो भने एकरुपता छ । विविध भाषाका समानार्थी शब्द एक ठाउमा राखेर गहिरो विचार गर्ने हो भने अलग अलग भाषाका शब्द -निर्माणको प्रवृती पनी एकै भेटिन्छ । यसर्थमा नेपाली भाषाका दलिय र निर्दलिय ले क्रमै सग ‘खण्डीकृत हुने/विभाजन गरीएका’ र “विभाजित नहुने ” अर्थ राख्ने भए । यी दल ,दलाल ,दलगत ,दलिय ,दलदल ले नेपालमा विशेष अर्थ राख्दछन ।
मुख्यत :नेपाली र हिन्दीमा ‘दल’ शब्दको अँग्रेजी अर्थ ‘पार्टी’ लगाउने गरीन्छ । यहा “पार्टी (Party)” शब्द माथी छोटकरीमा उल्लेख गर्नु अरु रोचक हुनेछ । ब्युत्पत्तिका हिसाबले पार्टी शब्द ल्याटिन “Partiri” बाट आएको हो , यो ‘Partitus’ बाट रुपान्तरीत भएको हो जसको अर्थ “विभाजन गर्नु” लाग्दछ यो फ्रेन्चशब्द “Parti” हुदै “Party”प्रयोगमा आएको हो । “Parti” को अर्थ विभाजित वा खण्डीत लाग्दछ ।दल -पार्टी ,दल-दलाल र दलालि यहा के स्पष्ट हुन्छ भने दलाल कर्ता हो दलाली कार्य हो । शाब्दीक रुपमा दल शब्द विभाजन ,खण्डीकरण र वितरणको भाव राख्दछ ।
सगै ,दलाल शब्दले प्रापक र मध्यस्थ मात्र हैन -विभाजक- वितरक भाव राख्दछ ।यहा उर्दु-अरबी-मुस्लीम -ईस्लामको “हलाल र हराम”शब्द उल्लेखनिय लाग्दछन । ‘हलाल’ शब्द नेपाली जन-जिब्रोमा विरलै प्रयोग आए पनी ‘हराम’ शब्द प्रचलित छ । सामान्यत -हलालको अर्थ अवर्जित ,वर्जित नभएको लाग्दछन !हरामको अर्थ वर्जित !इस्लाममा पशु अल्लाहको नाममा कण्ठ( Throat ) रेटदै मार्नु हलाल हो अर्थात वैधानिक हो ।
‘दलाल’ र ‘हलाल’ बिचमा कुनै न कुनै सम्बन्ध हुनै पर्दछ । शब्द विश्लेषण गर्दा दलका सदस्य वा कार्यकर्ता -स्वत दलाल हुन । समाजका विभाजन दलिय दलाल ले नै गर्दछन ।अर्थात समाजको विभाजित स्वरुप दल हो । पार्टी हो । समाज घाटी रेटिदै ‘हलाल’ हुन बाट बचाउन ‘दलियकरण’ गर्ने दलाल बाट जोगाउनु त जरुरी छ नै समग्र दलाल बाट बाच्नु पनी यो आधुनिक जगत -जीवनको चुनौती बनेको छ ।
(पुनश्च : लेखक /निबन्धकार भाषाविद होइनन् , स्वअध्यता र स्वतन्त्र खोजकर्ता मात्र हुन)
(स्रोत : रचनाकार स्वयंले ‘Kritisangraha@gmail.com‘ मा पठाईएको । )
