निबन्ध : छुट्टी : मिश्रित स्वाद

~रोशन शेरचन~Roshan Sherchan

कर्मचारी जीवनमा सबभन्दा लामो छुट्टी हुने भनेकै दशैँ हो । तर, अक्सर छुट्टी त्यसै खेर जान्छन् । विगत वर्षमा लामा विदा खेर गएको अनुभव भयो मलाई । त्यसैले, २०६६ को दशैँमा औपचारिकता र नियमिततावाहेक केही सृजनात्मक क्षण विताऊँ भन्ने लाग्यो र किताब र सिनेमाको सूचि बनाएँ । अन्ततोगत्वा, चारवटा पुस्तक र एउटा सिनेमा छाने‌ँ । खाका शायद अलि महत्वाकांक्षी थियो तर म्यारिजमा लहसिने बानी नभएकाले पूरा गर्न असम्भव थिएन । 

पहिलो पुस्तक थियो, मञ्जुश्री थापाले लेखेको संरक्षणकर्मी चन्द्र गुरुङको जीवनमा आधारित कृति अ व्वाय फ्रम सिकलेस । अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र आयोजनामा काम गर्दा पुस्तकको केन्द्रिय पात्रसँग आफ्नो जीवनको सानो कालखण्ड जोडिएकाले पढ्न व्यग्र थिएँ । अ व्वाय फ्रम सिकलेसलाई किनेको पर्सिपल्टै सक्काएँ । सिकलेस, घान्द्रुक, उपल्लो मुस्ताङ्ग हुँदै पश्चिमाञ्चलको इतिवृतमा हुर्रिएँ । मेरो जीवनको १२ वर्ष सोहि आयोजनामा पश्चिमाञ्चलमै बितेको थियो ।

म्याग्दी घोरेपानीको गुराँसे वनको सेपिलो धाप, स्वाताको पारिलो बेसी र नारच्याङ्ग लेकको चिसो सिरेटोको डफ्फामा मेरा पैतालाका डोब परेका थिए । मन्जुश्रीको छरितो भाषाशैलीले मनलाई तान्छ । प्रकृति संरक्षण, जैविक विविधता, पर्यायपर्यटन, वैकल्पिक ऊर्जा र सहभागिमूलक संरक्षणका विषयवस्तु नौला विषय थिएनन् । तर, मैले संरक्षणकर्मी चन्द्र गूरुङलाई धेरै कम बुझेको रहेछु । चन्द्र गुरुङको पारिवारिक पृष्ठभूमि, स्कुले जीवन, गाउँले जीवनका दिनचर्या, साथीसंगीको अन्तरंग घेरा, वैयक्तिक स्वभावको वर्णनवाट सुरु गरेको कृतिले वहाँलाई समग्रतामा चिन्न सघाउाछ । सार्वजनिक नभएका कतिपय प्रसंग पनि उघ्रेका छन् ।

पिस कप्र्सको भोलियन्टर भइ नेपाल आएको डोरोथी मिरोले गुरुङलाई धेरै सहयोग गरेछन् । सिकलेसको गुरुङ ठिटोले अमेरिका देखेको अनुभव उनको जीवनको निर्णायक मोड बन्न पुग्यो । हिप्पी जीवनको रंगीविरंगी अनुभव पनि लिएछन् । तर, चन्द्र गुरुङमा आफ्नो जन्मस्थान, भाषासंस्कृति र रहनसहनप्रति गहिरो लगाव देखिन्छ । उनको व्यवहारमा स्थानिक र वैश्विक दुवै चरित्रको गज्जवको मिश्रण छ ।

तात्कालीन ‘श्री ५ महेन्द्र प्रकृति संरक्षण कोष’मा सदस्यसचिव हुँदा पूर्व राजाहरूसँगका चाखलाग्दा प्रसंग, संरक्षणभित्रको राजनीति र उत्तराद्र्धमा भोग्नुपरेका अनिश्चितताको फेरिहस्त छ यसमा । पेन्गुइनद्वारा प्रकाशित २२६ पृष्ठको पुस्तकमा गुरुङ वहुआयामी भएर प्रस्तुत भएका छन् । पुस्तक लाईट रिडिङका निम्ति उपयुक्त छ । यो गम्भीर पुस्तक भने होइन ।

दोस्रो पुस्तक थियो, ध्रुव सापकोटाको आख्यान अकल्पनीय । हिमाली भावभूमिमा लेखिएका नेपाली उपन्यास अत्यन्त कम छन् । म स्वयं त्यहि परिवेशवाट आएकाले आख्यानले हिमाली परिवेश र विषयवस्तुसाग कति न्याय गर्न सक्यो, जान्ने खुल्दुली थियो । अकल्पनीय शायद किन भनिएको होला भने, कल्पनाभन्दा बाहिरको घटनाक्रमले उपन्यासको मुल–पात्र पेमालाई एउटा देशवाट अर्को, अर्को देशवाट अर्को देश लखेट्छ । प्रत्येक देश संक्रमणकालमा छन् । त्यसैले, उनको हैसियत शरणार्थीभन्दा माथि उक्लदैन ।

हिमाली आदिवासी महिलामा वुनिएको विषयवस्तु सामयिक छ । उपन्यासको मुल–पात्र पेमा बाल्यकालमै सिक्किमवाट चोरिन्छे र तिब्बत पुर्‍याइन्छे । चोरी गर्ने सन्तानविहीन जोडी भने दयालु पर्छ । चोरिएपछि पेमाले आफूलाई नितान्त नयाँ परिवेशमा पाउँछे । अनेकौँ कठिनाइबीच आफूलाई अनुकूल पार्दै लग्छे । तिब्बतमा चिनीयाँ सरकारको निरङ्कुशता बढ्दै जान्छ । बौद्धमार्गी तिब्बतीहरू धमाधम ज्यान जोगाउँदै, घर छाड्दै भारततर्फ, भूटानतर्फ भाग्छन् । तिब्बतीहरू भन्छन्, ‘दलाइ लामा जहाँ छन्, हामी जाने त्यतै हो ।’ तर, पेमा भने संगीहरूसँग भाग्दै भुटान पुग्छे । संगीहरू बाटैमा घरजम गर्छन् । पेमा एक्लो परेपनि जसोतसो भुटान पुग्छे । बीबी भन्ने शिक्षकको प्रेममा परेर विवाह गर्छे र सुखको छोटो समय पनि बिताउन नपाउँदै भुटानवाट पनि लखेटिन्छे । पेमाको जीवनको नियति नै घरवाट भाग्नु देखिन्छ । अकल्पनीय शरणार्थीको जीवनयात्राको त्रासद कथा हो ।

उपन्यासको भाषा सरल छ । तर परिवेशको सुक्ष्म दृश्य उत्पन्न हुँदैन । पेमा र अन्य पात्रहरूको चरित्र निर्माणमा उपन्यासकार मिहिन तरिकाले प्रवेश गर्न नसकेको अनुभूति हुन्छ । निकै ठूलो क्यानभासमा कथानक पोतिए पनि शरणार्थीहरूको जीवनयात्रामा मनलाई उद्वेलित गर्ने प्रसंग, पात्रको पीडाजन्य अन्तरद्वन्द्व र आक्रोश शक्तिशाली हिसाबले आउन सकेको छैन । शरणार्थी मनोविज्ञानले पर्याप्त विस्तार पाएको छैन ।

तेस्रो किताव, लामो समयसम्म पढ्न नसकेको नारायण वाग्लेको उपन्यास पल्पसा क्याफे थियो ।  यसको लोकप्रियता र बहुचर्चाले गर्दा पढ्न नसक्नु गुमेको अवसर वनेको थियो । त्यो गुम्दै गरेको अवसरलाई म त्यो दशैँमा छोप्न चाहन्थे । पल्पसा क्याफेको भाषाले तान्छ । सरल, सहज र ग्राम्यजीवनमा प्रयोग हुने प्रचलित शव्दावलीहरूको प्रयोगले उपन्यासलाई स्वादिलो वनाएको छ । संप्रेषणको समस्या उपन्यासमा कतै छैन । उपन्यासले भन्न खोजेको के हो, पाठकले प्रष्ट वुझ्छ । कथानक भने सामान्य छ ।

एउटा चित्रकारको फिरन्ता जीवन चरित्र, प्रेमलाई हेर्ने धारणा, मनको कुनाको सुन्दर सपना र उनको व्यक्तिगत मूल्य–मान्यतालाई पर्याप्त विस्तार दिइएको छ । गोवाको समुद्री किनारमा पल्पसासँग जोडिएको प्रसंगले कथानकको पृष्ठभूमि निर्माण गर्छ । सिद्धार्थले उत्प्रेरित गरेपछि दृश्य प्रभावित भइ द्वन्द्वप्रभावित आफ्नो गाउँको भ्रमणमा जाँदाको सन्दर्भ कथानकको केन्द्र हो । वर्तमान नेपाललाई पिँधैवाट उथलपुथल गरेको माओवादीको सशस्त्र युद्धसँग कथानक जोडिँदा उपन्यास समाजसँग पनि जोडिन्छ ।

चरित्र चित्रणमा मिहिनता छ । परिवेशको वर्णनले दृश्य उत्पन्न गरेको छ । उपन्यासमा प्रशस्त भिजुअल इफेक्ट छन् । चित्रकारिताको साम्य भाषामा लेखिएको छ, उपन्यास । मनमोहक संवाद छ । शव्दचयन र वाक्याशं हृदयलाई तरंगित गर्ने खालको छ । परिवेशमा दृश्य र पात्रहरूको रंग सजीव उत्रिएको देख्दा लाग्यो शायद वाग्ले चित्रकारिताचेत सम्पन्न व्यक्ति हुन् । दृश्य, पल्पसा, सिद्धार्थ र गाउँका पात्रका मनोदशामा सापेक्षका रंग प्रशस्त अनुभूत हुन्छ ।

द्वन्द्वको चित्रणले समय र समाजको महत्वपूर्ण पाटोलाई बलियो गरी समातेको छ । द्वन्द्वका असर पात्रहरूमा कुशलतापूर्वक उतार्न सक्नु नै उपन्यासकारको सबलता देखिन्छ । उपन्यास–चित्रणले द्वन्द्वका असर मिहिन पाराले उतारेता पनि द्वन्द्व नित्याउने कारणमा नगएकाले उपन्यास इतिहास–सम्बद्ध हुन सकेको छैन ।

उपन्यासमा समाज उभिएको छैन, मात्र व्यक्ति उभिएको छ । समाज छ त पृष्ठभूमिमा उभ्याइएको मात्र । यहि उपन्यासको सीमा हो । उपन्यासको दुर्बलता, कथानक संयोगको बुइ चढी अगाडि वढ्नु हो । घटनाक्रमहरू तार्किक हिसाबले अगाडि वढेको राम्रो मानिन्छ । उपन्यासको फिरन्ता नायकवाट त्यतिविधी आशा पनि नगरौँ । पल्पसा क्याफे राम्रो कृति हो तर मानक कृति भने होइन( कम्तिमा घामका पाइलाझैं, शिरीषको फूलझैं, अलिखितझंंैं, पागलबस्तीझैं, प्रेतकल्पझैं ।

र, अन्तिम पुस्तक रसियन उपन्यासकार इभान तुर्गनेभको उपन्यास फादर एण्ड सन थियो । उपन्यासको परिवेश सन् १८६० को भएकाले होला, भिन्न देशको धेरै अघिको समाजसँग सामन्जस्य भाव राख्न निकै कठिन भयो । रसियन साहित्य कमै पढेकोले पनि तादात्म्य राख्न पनि गाह्रै भयो ।
कथानक यस्तो छ – बजारोभ आफ्नो साथी अकार्डिको गाउँमा केही समय बिताउन आउँछ । अकार्डि ग्राजुएसनपछि आफ्नो गाउँ आएको छ, वजारोभलाई लिएर । त्यही घरमा अकार्डिको पिता र काका पाभेलसँग वजारोभको मतभिन्नता प्रकट हुँदै जान्छ । वजारोभ प्राकृतिक विज्ञानको विद्यार्थी ।

निषेधमा विश्वास छ उसको । ‘निहिलिष्ट’ हो । सृजना गर्नेभन्दा पनि धेरै भत्काउन लायक मूल्य मान्यता छ भन्ने ठान्छ । आफूलाई मन नपरेको कुनै पनि कुरा निर्मम तरिकाले भन्न बाँकि राख्दैन । अनेकौँ पात्रको बजारोभ म्याडम ओडिनजोभलाई मन पराउछ, तर रोमान्टिक नबनी फिरन्ता भइवस्छ ।

बजारोभ किसान श्रमिकहरूको औषधिउपचार पनि गर्छ र उपचारको क्रममा उसलाई इन्फेक्सन हुन्छ । इन्फेक्सन फैलदैँ गएर मृत्युशैयामा लड्छ । मृत्युशैयामा वजारोभ र उनको पिताको संवाद नै उपन्यासको प्राण हो । पुत्रको निषेधको प्रवृत्तिको वाबजुद वजारोभलाई अत्यन्त माया गर्ने पिता र पिताले ईश्वरलाई प्रार्थना गर, निको भैहालिन्छ भन्दा वजारोभको मृत्युसँग साक्षात्कार गर्ने निर्भिकता र अन्तिम साससम्म पनि इश्वरप्रतिको निषेधको दृश्यात्मक वर्णन उपन्यासको विशिष्ठता हो ।

उपन्यासको मध्यतिर किसान आन्दोलन र उनीहरूले उठाएका मागले तात्कालीन समाजमा विकसित भइरहेको वर्ग संघर्षको झलक दिन्छ । उपन्यासले तात्कालीन समाजमा संभ्रान्त वर्गको दैनिकी र जीवनशैलीको पनि मिहिन चित्रण गरेको छ ।

वजारोभ अराजक छ । आफ्नो दृष्टिकोणप्रति गज्जबको अडान छ । वैज्ञानिक सिद्धान्तको कसीमा खरो नउत्रने सबै तर्कलाई ऊ वोगस भन्छ, निर्ममतापूर्वक । त्यसैले वजारोभको व्यक्तित्वसँग म्याडम ओडिनजोभ डराउँछ पनि, आकर्षित पनि हुन्छ । इश्वरप्रति बजारोभको ठाडो निषेध छ । संस्थापनप्रति पनि । उत्तिकै अहंवादी । बजारोभले मर्ने वेलामा म्याडम ओडिनजोभलाई प्रश्न सोध्छ, ‘रसियालाई म चाहिएको छैन बरु सिकर्मी, डकर्मी, दर्जी चाहिएको छ । के रसियाले मलाई मिस गर्ला ?’ त्यस उपन्यासले केहि दिनसम्म मलाई अर्कै मनोदशामा पुर्‍यायो ।

सिनेमाको सूचीमा भने रिडर थियो । नाजी होलोकाष्टको पृष्ठभूमिमा बनेको सिनेमा । निर्दोष तर परिबन्दले युद्ध अपराधी ठहर्‍याएको भूमिकामा अभिनेत्री विन्सलेटको अभिनयले द्रवित बनाउँछ । आजन्म कारावास तोकिन्छ । कारावासमै विन्सलेटले अक्षर चिन्छे । त्यसैलाई जेल जीवनको सबभन्दा महत्वपूर्ण क्षण भन्छ । लतकै रूपमा किताव पाठ गरेको सुन्न मनपराउने भएकाले, उसको कम उमेरको प्रेमीले अमर कृतिहरूको पाठ रेकर्ड गरेर जेलमा पठाइरहन्छ ।

विन्सलेटको धेरै समय ती रेकर्ड सुन्दै कितावको काल्पनिक संसारमा बित्छ । विन्सलेट बूढी हुन्छे । उसको प्रेमी कानुनको विद्यार्थी भएर पनि विन्सलेटलाई जेलवाहिर निकाल्न नसकेको ग्लासनमा डुव्छ । विन्सलेटले जेलमै आत्महत्या गर्छे । सिनेमालाई दुखान्त बनाउँछ । तर, किताव पढ्ने र सुन्ने प्रवृत्तिलाई माथिल्लो प्रवृत्तिमा स्थापित गराएर सिनेमा सकिन्छ ।

प्रकाशित: आश्विन ८, २०७२

(स्रोत : कान्तिपुर – नेपाल साप्ताहिक )

About Sahitya - sangrahalaya

We will try to publish as much literary work of different authors collected from different sources. All of these work is not used for our profit . All the creative work belongs to their respective authors and publication. If requested by the user we will promptly remove the article from the website.
This entry was posted in निबन्ध and tagged . Bookmark the permalink.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.