~सुभाषराम~
स्वनिगः – ये“, यल व ख्वपया दथुइ लाःगु मध्यपुर थिमि भेग नेवाः संस्कृतिया स्वपुकुनं छगू महत्वपूर्ण थाय् खः । थन मध्यपुर थिमि धकाः पूर्वय् हनुमन्ते खुसि, दुवाकोत गा.वि.स.या वडा ल्याः ७ व ८ , दक्षिणय् हनुमन्ते खुसि सिमाना, पश्चिम व उत्तरय् मनोहरा खुसि सिमानाया दथुइ लाःगु ११.४७ वर्ग किलो मिटरय् न्यनाच्वंगु थौंकन्हय्या मध्यपुर थिमि नगरपालिका क्षेत्र वा नगरपालिका घोषणा जुइ न्ह्यःया न्यागू गा.वि.स चपाःच्व गा.वि.स, बालकुमारी गा.वि.स., नगदेश गा.वि.स., ब्वदेय् गा.वि.स. व ल्वहंकीथलि गा.वि.सयात थुइकी । थुकी थिमि, नगदेश, ब्वदेय्, ल्वहंकीथलि, तिगनि व निकोशिराया नेवाः बस्ती दुथ्याः । मुकं मनूतय् सछिब्वय् गुइब्व मल्याक नेवाःत दुगु थ्यंमथ्यं पीच्याद्वः मनूतय्सं बसोबास यानाच्वंगु थ्व क्षेत्रया नेवाःतय्सं क्वरं क्वहांवःगु वाद्य परम्परायात थौंतक थीथी कथं कःघाना वयाच्वंगु दु ।
थिमि सुंगाः त्वाःया विष्णुवीर देगः न्ह्यःनेया फल्चाय् क्वय् काहा पुयाच्वंगु, वीणा थानाच्वंगु, खिं थानाच्वंगु , ताः थानाच्वंगु खुगू अलग अलग मूर्ति दु । थुज्वःगु मूर्ति छगू हे थासय् थुलिमछि नेपाःया गुगु नं थासय् खने मदुनि । बाजं थानाच्वंगु प्राचीन ल्वहंमूर्ति ब्वदेय् महालक्ष्मी द्यः लिक्कया नासःद्यःया देगःया ल्वहं त्वलनय्, चपाःच्व गणेद्यःया लिक्क ससुद्यःया मूर्ति जवखव आदि थासय् दु । थुपिं ल्वहं मूर्तित थनया वाद्य प्राचीनताया म्वानाच्वंगु प्रमाण खः । थुपिं मूर्तिया परिक्षण याना काल निर्धारण याये दुसा अझ बांलाःगु इतिहास निर्माण जुइ । ने.सं. ७०६ या थिमि दिगु त्वाःया दबू लिक्कया ल्वहंपतिइ श्री श्री श्री जय गंगा देविथकुरिनि, श्री श्री श्री जय त्रैलोक्य मल्ल देव, श्री श्री श्री त्रिभुवन मल्ल देव त्रीभयया इलय् दबू दय्कूगु व प्याखं हुइकूगु वर्णन उत्कीर्ण जूगु दु । थ्व दबू स्वनिगःया मल्लकालीन दबूत मध्यय् आःतक अस्तित्वय् दुगु छगू प्राचीन दबू खःसा प्याखं म्ये व बाजंया दथुइ दइगु पारस्परिक सम्बन्धं यानाः थिमिया वाद्य परम्पराया खँ न्ह्यथने बलय् थ्व दबू व ल्वहंपतिं गरिमामय महत्व ब्वयाच्वंगु तायेकेमाः । नेपालभाषाया आःतक लूगु दक्कले पुलांगु म्ये प्राणमोल मल्ल (ने.सं. ६४३–६७०) या पालय् च्वःगु ‘वलंगल सिमा’ म्ये थिमिइ लूगु खः । थनया सांगीतिक पृष्ठभूमिया नितिं थ्व म्यें गाक्कं तिबः ब्यूगु दु ।
थनया दक्कले तःधंगु नखः बिस्काः जात्रां सच्छिगलं मल्याक धिमय् थानाः देय् हे थ्वकाबिइ । फुकं जातियापिं सु मचा, सु ल्याय्म्ह, सु बुरा सकसितं हे धिमय् व नाय्खिंया सलं झुमिं यंकाबिइ । अथे हे बुद्ध जयन्ति, सिथिनखः खुन्हु जुइगु थिमिया लोकेश्वर जात्रा, गुन्हु पुन्हि –सापारु–कृष्णाष्टमी, पंजरां, ये“याः पुन्हि, मे प्वाः खनेगु जात्रा, मोहनी असं चालं खुन्हु जुइगु भुइफसि पालेगु जात्रा, सकिमना पुन्हि, श्रीपंचमि, पुलुकिसि जात्रा, होली पुन्हि, आदि न्हिइ धिमय्, धाः, पश्चिमा, नाय्खिं, दाफा खिं, बासुरि बाजं व मेमेगु बाजं त्वाःत्वालं थ्वःथ्वः पिकयाः नखःचखः हनी । गुंला लछि गुंला बाजं थानाः सुथय् द्यः देगः बहाः बहि चाः हिलाः गुंला धर्म नं हनाच्वंगु दु थनया नेवाःतय्सं । माघ लच्छि सुथय् शंख पुयाः माधव नारायणया जय जयकार यानाः माःघः वनेगु तजिलजि नं दु थन । न्हियान्हिथं याइगु नित्य भजं, वालय् छकः याइगु, निकः याइगु, बाःछिइ छकः याइगु, गुंला लछि याइगु, चतुर्मास प्यला याइगु आदि थी थी दाफा भजं व धल्चा भजं नं थन यक्व ल्याखय् दु । न्हिया न्हिथं सुथय् सेवा याः वनेगु धकाः द्यः देगलय् मुहालि पू वनेगु नं परम्परा थन दु । नःलास्वां स्वनेगु न्हिंनिसें मोहनीतक सदां बहनी छे“खापतिं लुखा खरुइ वनाः मालश्री लसय् जुगि बाजं पुइगु परम्परा थौंयागु मखु । द्यः, देगलय्, छे“खा, छे“खाय् आगमय् पुजा आजाय् नं गं, शंख न्ह्यागु कथंया जूसां बाजं छ्यला हे वयाच्वंगु दु । कय्ता पुजा, चुडाकर्म, इहिपा, जंक्व, सिथं यंकेत दक्व क्षेत्रय् थनयापिन्सं नेवाः बाजं हे छ्यला वयाच्वंगु दु ।
थनया थ्यंमथ्यं सत्या फलेचा भजं यायेत हे नं दयेकातःगु खः । त्वाः त्वाः पतिं द्यःछे“, सतः बहाः, बाजं स्यनेत, थायेत, भजं यायेत धस्वाना च्वंगु हे दु । छगू दर्जन सिबे अप्वःया ल्याखय् थन दुगु दबूया प्रत्यक्ष स्वापू प्याखंनाप दु, अले प्याखंया प्रत्यक्ष स्वापू बाजं नाप दु । भैलः प्याखं, महाकाली प्याखं, अष्टमात्रिका प्याखं, इन्द्र अप्सरा प्याखं, लाखे प्याखं, नागचा प्याखं, सलचा प्याखं, किजापुजा प्याखं, ग्वङ्गः प्याखं, ज्यापू प्याखं , कालासि भैलः, लुसि प्याखं वा मेमेगु न्ह्यागु हे प्याखं थजुइब्यु सकतां प्याखंयात बाजं मा हे माः । न्ह्यागु हे जातयाम्ह वा न्ह्यागु हे धर्म यानाच्वंपिं दथुइ नं बाजनं समन्वयात्मक ज्या यानाच्वंगु दु । युगौंनिसें सकलें भ्यलय् पुनाः समाजय् म्वाना च्वनेफुगु छता हुनि बाजनं याना खं खः ।
स्वनिगःया मेमेगु थासय् मथाये धुंकूगु थन दुगु गुंला बाजंया चौमां, सातमां आदि ग्वारा, स्वनिगलय् मेमेगु थासय् स्वया पाःगु थनया थीथी प्याखंया थीथी विशेष तालत (थुकी बौद्ध बज्रयान चचा प्याखंया म्ये व ताल नं उल्लेखनिय खनेदु ।) मेथाय् मदुगु थीथी बाजं बोल, दाफाया राग, ताल, सकतांया अध्ययन बिना परम्परागत नेवाः वाद्य शास्त्रया अध्ययन पूवनी मखु । दसुया नितिं थिमिया भैलः प्याखनय् ३२ पु मौलिक ताल दु, थनया सी बाजनय् छे“निसें दिपतक सिथं यंकेबलय् ३२ पु ताल हिलेमाः, महाकाली प्याखनय् चच्छि प्याखं ल्हुइकेत गाक्क थीथी पाःगु ताल दु अथे हे ब्वदेय्या द्यः प्याखंया धाः ÷ क्वताः बाजंया ताल, काहा बाजंया बोलि, थिमिया इन्द्र अप्सरा, थिमि व ल्वहंकीथलिया सलचा प्याखंया दाफाखिंया ताल, थिमि व नगदेशया पुलुकिसि प्याखंया नाय्खिंया ताल अथे हे मेमेगु प्याखंया नं बाजंया मौलिक ताल व पाःगु बोल दु । स्वनिगलय् थिमिइ छथाय् बाहेक गनं हे गुला बाजनय् मुहालि मपुइ धुंकल । मुकं मुहालि पुइपिनि ल्याः स्वनिगलय् थिमिइ हे जक उल्लेखनिय खनेदु । पुलांगु धुन, राग पुइपिं , मुहालि पुइगु परम्परायात न्ह्याकाच्वंपिं व मौलिकतायात म्वाकाच्वंपिं जुगित दक्कले न्ह्यःने थिमियापिं हे दु ।
मध्यपुर थिमि थाय् वाद्य परम्पराय् थुलि च्वन्ह्याःगु न्हापा लाय्कुलिं वाद्य परम्परायान माःगु प्रश्रय बिया तःगुलिं नं खः । थिमिया भैलः प्याखं न्हापा लाय्कुलिं पिकाइगु प्याखं खः । द“य् दसं लाय्कुलिं भैलः प्याखं पिकयाः भैलः प्याखं जक मखु धाः, मुहालि, प्वंगा बाजं वाद्य परम्परायात नं तिबः बिल । ब्वदेय्या द्यः प्याखं व बाजंताल सुवर्ण मल्ल जुजुं दयेकूगु धायेगु याः । थिमि बालकुमारीया भजं गंगादेवी लानिं हे खलःयात माःगु आयस्ताया बन्दोबस्त यानाः स्वनावंगु खः धैगु स्थानिय मनूतय्गु धापू दु । न्हापा जुजु लानिपिन्सं दयेकाः, माःगु आयस्ता नं तयाः वाद्य परम्परायान हःपाः ब्यूगु व उलि जक मखु बाजं खलकं त्वाः भ्वय् न्यायेकेगु वा देशय् दक्व नित्य भजंया भ्वय् न्यायेकेगु ग्वसाः जुइ बलय् मनूतय्त भ्वय् धाः वनेत लाय्कुलिं मनूत हे खटे यानातःगु खः, थुमित छुनय् धाइगु खःसा थुमि सन्तानत थौंतक नं थिमिइ दनि । सापारुया दिनय् लाय्कुलिइ दक्कले न्हापा सायाः वःपिन्त लाय्कुलिं सिरपा बिइगु चलन नं थिमिइ दु ।
