लेख : गोस्ट राइटिङ दुनियाँ

~अच्युत कोइराला~

बेलायतमा डेढ सय वर्षअघि औपचारिकरूपमा ‘छाया लेखन’ अर्थात् ‘गोस्ट राइटिङ’ सुरु भएको मानिन्छ। तर, श्रुति परम्परामा विश्वास गर्ने पूर्वीय दर्शन हेर्ने हो भने गोस्ट राइटिङ सुरु भएको पाँच हजार वर्षभन्दा बढी भइसकेको देखिन्छ। ‘महाभारत’ घोस्ट राइटिङको उत्तम नमूना हो किनभने व्यासको सर्वोत्तम सोचलाई गणेशले खुरुखुरु लेखेर मूर्त रुप दिएको मानिन्छ । अर्थात्, महाभारतजस्तो उत्तम कृति व्यासको सिर्जना भए पनि गणेशको महत्वपूर्ण योगदान थियो । तर, समयक्रमसँग गोस्ट राइटिङ बदनाम हुँदै जान थाल्यो । कोही पनि आफूलाई गोस्ट राइटरका रूपमा चिनाउन चाहँदैन । संसारमा यसले एउटा बेग्लै व्यावसायिक उचाइ पाइरहँदा भने नेपालमा यी ‘गणेश’हरूलाई कर्के नजरले हेरिन्छ ।

‘मैले विराटनगरमा केही साहित्यकारसँग छलफल चलाउँदा खाउँलाझैँ गरे,’ गोस्ट राइटिङ नेपालका अध्यक्ष कमल ढकालले भने, ‘यस्तो लाग्यो, मैले कम्पनी खोलेर ठूलो गल्ती पो गरेछु !’ उनलाई केही साहित्यकारले साहित्य पनि गोस्ट राइटिङ हुन्छ अनि पैसाले साहित्य सिर्जना हुन्छ भनी ¥याख¥याख्ती पारेका थिए । तर, राजनीतिकर्मी रामहरि जोशीदेखि लेखक–चित्रकार मनुजबाबु मिश्र र राजेश्वर देवकोटाको पुस्तकसम्म काम गरिसकेका पत्रकार कुसुम भट्टराई भने गोस्ट राइटिङ कुनै लाज मान्नुपर्ने विषय नभएको बताउँछन् । भन्छन्, ‘गर्वका साथ भन्छु, म एउटा गोस्ट राइटर हुँ । मैले त्यस्ता व्यक्तिलाई तिनका अभिव्यक्ति बाहिर ल्याउन सहयोग गरिरहेको छु, जो विभिन्न कारणले लेख्न असमर्थ छन्, लेखककला छैन र पनि तिनले देश र समाजलाई केही भन्नु छ ।’

नेपालका प्रख्यात व्यक्तिका पुस्तक लेख्न सघाएका कतिपय गोस्ट राइटर आफूलाई त्यहीरूपमा चिनाउन चाहँदैनन् । चौधरी ग्रुपका अध्यक्ष विनोद चौधरीको आत्मकथा लेख्न सघाएका सुदीप श्रेष्ठ आफूलाई गोस्ट राइटर मान्दैनन् । उनको तर्क छ, ‘गोस्ट राइटरको नाउँ कतै उल्लेख हुँदैन र हुनु पनि हुँदैन । सम्झौतामा नै उसले कतै कहीँ चुइँक्क नबोल्ने उल्लेख हुन्छ ।’ सुदीपको विचारमा छाया लेखन गर्नु कुनै नराम्रो काम होइन । संसार बुझेका मानिसले आफूपछिका पुस्ताका लागि केही सिकाउन गोस्ट राइटिङमार्फत् मद्दत भइहेको उनी बताउँछन् । ‘एउटा अनुभवी व्यक्तिको लेख्ने कला नहुन सक्छ,’ सुदीप भन्छन्, ‘एउटा सिपालु लेखकले अनुभवी व्यक्तिका कुरा लिपिबद्ध गर्दा अर्को पुस्ता लाभान्वित हुन सक्छ ।’

आनी छोइङ डोल्माको आत्मकथा ‘फूलको आँखामा’का सहलेखक गिरीश गिरी पनि यस किसिमको लेखनको ठूलो महŒव रहेको बताउँछन् । उदाहरण दिँदै उनी भन्छन्, ‘भारतीय अभिनेता देवानन्दको ‘रोमान्सिङ विद् लाइफ’को जुन स्तरको भाषा र पुस्तकको रोचकता छ, सायद उनैले लेखेको भए त्यस्तो बन्दैनथ्यो । पक्कै पनि कुनै सिपालु लेखकले त्यो स्तर दिए । गोस्ट राइटिङ नभएको भए उनका प्रशंसक र बलिउडबारे बुझ्ने राम्रो अवसर गुम्ने थियो ।’ लेखनमा गहिरो चाह हुनेका लागि गोस्ट राइटिङ, सहलेखन वा सम्पादन एउटा दरिलो विकल्प बनेर आएको सुदीप र गिरीशको धारणा छ । गोस्ट राइटिङका अध्यक्ष कमल पनि यसमा सहमत छन् । उनले त आफ्नो कम्पनीका केही ‘स्टार’ गोस्ट राइटरले वर्षमा १० लाखभन्दा बढी कमाउने गरेको दाबीसमेत गरे । ‘मैले गफ दिएको होइन,’ उनले भने, ‘तपाईंलाई म तिरेको करको कागज देखाउन सक्छु ।’

तहगत लेखनी

बजारमा यतिबेला सबैभन्दा बढी चर्चित पुस्तक गोस्ट राइटिङ गरिएकै छन् । यस्तो लेखनी पनि तहगत हुन्छन् । कोही नामै नआउने किसिमका गोस्ट राइटर छन् त कसैलाई सहलेखक बनाइएको छ । त्यस्तै कसैको नाम सम्पादकका रूपमा राखिएको छ । विश्वव्यापी प्रचलनमा यतिबेला गोस्ट राइटिङका विविध हाँगा देखापरिसकेका छन् । अमेरिकाका टम क्लान्सी हुन् या स्टेफन किङ, तिनको नाउँ भएका उपन्यास हातहातै बिक्री हुन्छन् । तिनले ती उपन्यास लेख्न महिनौँ लगाउँथे होलान्, तर समयमै निकाल्न प्रकाशकले नै गोस्ट राइटर उपलब्ध गराउँछन् । छाया लेखन गर्दागर्दै पछि सहलेखक हुने र सहलेखनपछि स्वतन्त्र लेखन गरेर ख्याति बटुल्ने पनि थुप्रै छन् ।

‘आइ एम मलाला’ नामक जीवनीमा मलाला युसुफजाइभन्दा पत्रकार क्रिस्टिना ल्याम्ब हावी छिन् । त्यसैले उनको नाउँ सहलेखनमा राखिएको छ । अमेरिकी राष्ट्रपति उम्मेदवारकी आकांक्षी हिलारी क्लिन्टनका नाममा आएका अधिकांश पुस्तक गोस्ट राइटिङ नै हो । हिजोआज त फलानोको सहयोगमा भनेर आवरण पृष्ठमै नाउँ राख्ने चलन आइसक्यो । गुमनाम भएरै रहने गोस्ट राइटरका कथा पनि कम रोचक छैनन् । ‘कन्फेसन अफ अ गोस्ट राइटर’ पुस्तकमा एन्ड्रयु क्रफ्ट्सले ८० वटा पुस्तकमा गोस्ट राइटिङ गरिसकेपछि आफ्नो वृत्तान्त कहेका छन् । देहव्यापारी युवतीदेखि लागु औषध व्यापारी, ठूला उद्यमीदेखि सेलिब्रिटी अभिनेत्रीसम्मका पुस्तक लेखिसकेपछि आफूले बेहोरेका ती पात्रका गुह्य केलाएका छन् । गोस्ट राइटिङ आत्मकथामा मात्र सीमित छैन । उपन्यास तथा कविता अरुकै नाममा लेखिदिने पनि अन्तर्राष्ट्रिय प्रचलन छ । नेपालका कतिपय ख्यातिप्राप्त लेखकले धनीमानीका नाउँमा कविता लेखिदिने चलन निकै पुरानो हो ।

झूटका पुलिन्दा

नेपालमा गोस्ट राइटिङ यतिबेला चर्चामा छ । नहोस् पनि कसरी, गोस्ट राइटरले यतिबेला राजनीतिक व्यक्तित्वदेखि उद्यमी–व्यापारीसम्मका आत्मकथा बाहिर ल्याउन भूमिका खेलिरहेका छन् । ती आत्मकथालाई भने कतिपय आलोचकले नकारात्मकरूपमै टिप्पणी गर्ने गरेका छन् । तिनले बजारमा राम्रो व्यापार गरे पनि आलोचकले भने ती पुस्तकलाई झूटका पुलिन्दा, आत्मकथाकारको अहम्, मपाईंत्व, विगतका कमजोरी छोप्ने उपायजस्ता विशेषण लगाएर टिप्पणी गरेका छन् । ‘आत्मकथा वा जीवनी भनेकै सो व्यक्तिको अनुभूति हो, ऊ केन्द्रमा हुनु स्वाभाविक हो,’ कमल भन्छन्, ‘किताबमा ती व्यक्ति हिरो हुन्, तर अरुले नमान्न सक्छन् ।’
सुदीप पनि आत्मकथा त्यो व्यक्तिको आफ्नो भोगाइ र दृष्टिकोण भएकाले अरुकाभन्दा उसका कुरा बढी आउनु स्वाभाविक ठान्छन् । उनको विचारमा मान्छेका भोगाइ सबैभन्दा रोचक भएकाले संसारभर आत्मकथा रूचाइन्छ । एउटा मजदुरका कथा लेखियो भने पनि ऊ केन्द्रीयतामा हुन्छ । ऊ मालिकभन्दा ठूलो हुन्छ त्यतिबेला । त्यसैले अहम्, मपाईंत्व वा केन्द्रीयता हुनु स्वाभाविक भएको उनको धारणा छ । ‘हामीकहाँ इमानदारीमा प्रश्न गर्ने ठाउँ हुनसक्छ,’ गिरीश भन्छन्, ‘उसले कति इमानदारीका साथ गोस्ट राइटरलाई आफ्ना कुरा भन्यो र लेख्न लगायो, त्यो आफ्नो ठाउँमा होला, तर पनि ती कुराले अर्थ राख्छन् । ती कुरा समाजका लागि भविष्यमा पुँजी बन्छ ।’ बजारमा आएका कैयौँ आत्मकथामा इमानदारी भइदिए अझ राम्रो हुने गिरीशको धारणा छ । ‘कम्तीमा अहिले आएका आत्मकथामा एउटा पाटो त प्रस्तुत भयो नि,’ उनी थप्छन्, ‘भोलि अर्कोले अर्को पाटो थप्छ र त्यो पूर्ण बन्न सक्छ ।’

चौधरीको आत्मकथा सहलेखन गर्दाको अनुभव सुनाउँदै सुदीप भन्छन्, ‘भनिएका वा जीवनका सबै कुरा किताबमा लेखिनुपर्छ भन्ने छैन, तर त्यो व्यक्तिले इमानदारीपूर्वक भएका घटना गोस्ट राइटरलाई सुनाउनुपर्छ ।’ यसो गर्दा व्यक्तिलाई नजिकबाट चिन्ने र लेखन निखारिने अनुभव उनको छ । ‘फूलको आँखामा’ लेख्दाको अनुभवले गिरीशलाई सिकाएको छ, ‘यदि गोस्ट राइटरलाई इमानदार भएर बताउन सके छाया लेखक उनीहरूको जुनीमा छिरेर आफ्नो क्षमता देखाउन सक्छन् । यो त एउटा जुनीबाट अर्को जुनीमा छिरेर अनुभूत गर्नेजस्तो कुरा हो ।’ त्यस्तो हुन सकेन भने लेखन बनावटी हुने उनलाई लाग्छ । आफैँ लेख्ने हो भने बीपी कोइरालाले जस्तो खुलेर लेख्न सक्नुपर्ने उनको भनाइ छ । कुसुम भन्छन्, ‘बीपी कोइरालाजत्तिको खुलेर लेख्न सक्ने, विवाहेत्तर सम्बन्धका कुरा स्वयं श्रीमती सुशीला कोइरालालाई समेत थाहा भएको इंगित गरिदिने हिम्मत सायदै कुनै लेखकमा होला । फेरि यही स्तरको हिम्मत हामीले सबैमा हुनुपर्छ भन्ने आग्रह पनि राख्न सक्तैनौँ । तर, लेखनीमा आएका कुराप्रति आफू इमानदार भएर प्रष्टिनुचाहिँ पर्छ ।’

विश्वसनीय कसरी पार्ने ?

यो पनि मैले गरेँ, त्यो पनि मैले गरेँ, म नभएको भए सबथोक खत्तम हुन्थ्यो भनिरहँदा कहिलेकाहीँ लेखन बोझिल हुन्छ । सुदीप भन्छन्, ‘मनोवादमा मपाईंत्वको डर हुन्छ । धेरै मपाईंत्व आयो भने त्यो झर्कोलाग्दो बन्न पुग्छ । कुनै घटनाबारेको प्रतिक्रिया आइरहँदा झर्कोलाग्दो बन्छ । त्यसैले प्रतिक्रिया जति घटाउन सक्यो, उति पुस्तक रोचक हुन्छ ।’ किताब झर्कोलाग्दो हुनुमा आधा पृष्ठ पनि घटना हुँदैन अनि मनोवादचाहिँ दोब्बर–चौबर हुनु मुख्य कारण रहेको उनको भनाइ छ । ‘घटनाबारे टिप्पणी गर्ने अधिकार पाठकलाई दिनुपर्छ । आफूले त घटना देखाउनेमात्रै हो । हामीकहाँ यस्तो अभ्यास निकै कम छ,’ उनी भन्छन् ।

कतिपय अवस्थामा आत्मकथाकार हौसिएर समाजले रूचाउने र पचाउनेभन्दा बढी बोल्छन् । कमल भन्छन, ‘उनीहरुले जे बोल्यो त्यो लेख्ने र छाप्ने ग¥यो भने हामी समाजबाट वहिष्कृत हुन्छौँ ।’ लेखकले वाचकलाई नियन्त्रण गर्ने, सुझाव दिने र आवश्यक कुरामात्र किताबमा अटाउने सल्लाह दिनुपर्ने उनको भनाइ छ । धेरै कुरा ‘फिल्टर’ गरेरमात्र जीवनी वा आत्मकथा लेखिनुपर्ने बताउँछन् सुदीप । पछिल्लो समय राम्रै कुरामात्र बजारमा आएका कुराप्रति इंगित गर्दै उनी भन्छन्, ‘कतिपय कुराका लागि समाज अझै तयार नभएको र समाजलाई पच्ने तथा रूच्ने कुरा नै बढी आवश्यक छ ।’ गिरीश पनि जतिसुकै आलोचना भए पनि गोस्ट राइटिङ हुनुपर्ने र लेख्ने क्रम छाड्न नहुने बताउँछन् । ‘सबै कुराको मूल्यांकन आजै हुनुपर्छ भन्ने छैन,’ उनी भन्छन्, ‘कतिपय कुरा भविष्यको जिम्मामा छाड्नुपर्छ । कृति वा व्यक्तिको मूल्यांकन भविष्यमा कसरी हुन्छ भन्ने थाहा हुँदैन ।’
पत्रकारलाई भ्याइनभ्याइ

बजारमा आएका अधिकांश पुस्तकमा पत्रकारको सम्पादन, सहलेखन र गोस्ट राइटिङ भएको देखिन्छ । गोस्ट राइटिङबाट राम्रै आम्दानी हुने देखेपछि कुसुमले सक्रिय पत्रकारिता त्यागेर यसैमा लागिपरेका छन् । ‘मैले जीवनका २५ वर्ष पत्रकारितामा बिताएँ,’ उनी भन्छन्, ‘अधिकांश पत्रिकामा कामको मूल्यांकन भएन। लेखनी मेरो प्यासन भएकाले त्याग्न सक्तिनँ । कुनै क्षेत्रमा २५ वर्ष बिताउँदा मान्छे प्रायः अधिकांश कुरामा सन्तुष्ट हुनुपर्ने हो तर पत्रकारचाहिँ हुन सक्तैनन् किनभने तिनलाई रोजीरोटीकै चिन्ता छ । मैले छोटो अवधिमा पत्रकारिताबाट कमाउनेभन्दा दोब्बर गोस्ट राइटिङबाट कमाइरहेको छु ।’ लेखनशैली तथा भाषा राम्रो भएका लेखकलाई मासिक ५०–६० हजार कमाउन गाह्रो नभएको कमल बताउँछन् ।

सुदीप भने कमाइलाई महŒव दिँदैनन् । ‘तपाईं एउटा यस्तो व्यक्तिसँगको संगतमा रहेर काम गर्नुपर्ने हुन्छ, जुन तपाईंका लागि आदर्श हुन्छन् । ती व्यक्तिको संगत, व्यवहार र नजिक रहनु र तिनको ज्ञान, बुद्धि र विवेकलाई नजिकबाट बुझ्न पाउनुलाई पैसासँग तुलना गर्न मिल्दैन,’ उनले भने । गिरीश पनि आफूले गर्ने कामलाई कहिल्यै पैसासँग तुलना नगरेको बताउँछन् । भन्छन्, ‘प्रकाशकले सम्झौतामुताविक रकम दिए र जसै पुस्तक निकै बिक्री भयो, मैले नसोचेको उपहार दिए । योभन्दा बढी त के अपेक्षा गर्नु र !’

कम्पनी चलाइरहँदा भने कमललाई अनुभूत भयो, ‘गोस्ट राइटरले आफ्नो मूल्यभन्दा कममा काम गर्ने चलन नेपालमा मात्रै छ ।’ उनले विदेशमा कुनै व्यक्तिको जीवनी वा साहित्यमा काम हुँदा प्रति शब्दका हिसाबले पैसा पाउने गरेको उदाहरण दिँदै भने, ‘नेपालमा चाहिँ जति भए पनि हुन्छ भन्ने मानसिकता राख्न हुँदैन । जुन मिहिनेत पर्छ, त्यो मिहिनेतअनुसारको रकम लिन कञ्जुस्याइँ गर्नु हुँदैन ।’

लेख्न छाड्नु हुन्न

गोस्ट राइटिङबारे हरेकका आ¬आफ्नै रूचि÷अरूचि जे भए पनि यो लेख्न छाड्न नहुनेमा भने सबै सहमत छन् । गिरीश भन्छन्, ‘आज यस किसिमको लेखनीलाई केहीले घृणा नै गर्लान्, केहीले राम्रै भन्लान् तर पछि गएर यी सबै हाम्रो समाजका लागि पुँजी बन्छन् । यो एकदमै राम्रो कुरा हो ।’ अन्यखालका अनुत्पादक कुरामा लगानी गर्नुभन्दा लेखनीमा गरिएको लगानी सुदूर भविष्यका लागि भएकाले यसलाई निकै सकारात्मक मान्छन् सुदीप । कमल भन्छन्, ‘कुनै पुस्तक निस्कनु भनेको विचार समाजलाई दिनु हो । त्यो विचार भोलिका दिनमा अझ सशक्त हुन्छ । बढीभन्दा बढी विचार, कथा र घटना लिखितरूपमा बजारमा आउनुपर्छ ।’

कसैले कसैमार्फत् किताब लेख्दा एउटा बजार सिर्जना हुने र अनावश्यक कुरामा  खर्च गर्नुभन्दा किताबमा लगानी गर्दा समाजको भलाई हुने कुसुमको ठहर छ । ‘एउटा अपराधीले पनि पुस्तक लेख्नुपर्छ । कम्तीमा उसको अपराध र त्यसबाट सिकेको पाठ पनि समाजलाई काम लाग्न सक्छ । किताब लेखिदिनु अपराध होइन,’ उनी भन्छन् ।