~रमण पनेरु~
‘अब यस्तो कहिल्यै नोस्’ इतिहास सिरोमणी बाबुराम आचार्यका ऐतिहाँसिक लेखहरुको सँगालो हो । २०१५ सालको आसपासमा लेखिएका यी लेखहरुमा बहादुर शाह देखि देब शम्सेरका पालासम्मका विभिन्न षड्यन्त्रका घटनाहरुको बारेमा जानकारी पाइन्छ । विशेषगरी बहादुर शाहको हत्या, भिमसेन थापाको उदय र अवसान, जंगबहादुर कुँवर राणाको उदय र राणा शासनको प्रारम्भिक विकासक्रमका बारेमा एकदमै महत्वपूर्ण जानकारीहरु यसमा समेटिएका छन् । यस अघि पढेको जगदीश घिमिरेको सकसमा उल्लेख गरिएका धेरै घटनाहरुको सत्यताका बारेमा शंङ्का उत्पन्न भएको थियो । यो पुस्तक पढ्दा त्यसमा भएका धेरै कुराहरुको गैह्र आख्यानपूर्ण विवरण पाइन्छ । सायद जगदीश घिमिरे जिवितै छँदा उनको पुस्तकका बारेमा गहन छलफल भएर त्यसको श्रोत सामग्रीका बारेमा पनि केहि प्रकाशित भएको भए उनको पुस्तकको महत्व अझै बढ्ने थियो । सकस पढिसकेकालाई यो पुस्तक पढ्नुले अझै फाइदा पु¥याउँछ र यो पढिसकेकालाई सकस पढ्नुले अझै थप जानकारी हाँसिल गर्न मद्दत गर्छ ।
पुस्तकमा बहादुर शाहको हत्याकाण्ड, रणबहादुर शाहको हत्याकाण्ड, भिमसेन थापाको उदय र अस्त, इतिहासका कुख्यात कोतपर्व, भण्डारखाल पर्व र अलौपर्व, लगायत अन्य केहि कम सुनिएका राणाशाही विरुद्धको अठतीस सालको असफल षडयन्त्र जस्ता घटनाको बारेमा पनि चर्चा गरिएको छ । भिमसेन थापाको बारेमा इतिहासले धेरै राम्राकुराहरु गाएको भएपनि उनले शक्ति हातपार्नका लागी गरेका हत्याहरुको विवरण इतिहासहरुमा पाइँदैन । त्यस्तै उनको मृत्युको हकमा पनि अनेक भनाइहरु पाइन्छ । यसमा पुरानो विष मुद्दालाई बल्झाएर पाँडेहरुले षडयन्त्रगरी आत्महत्या गर्न बाध्य तुल्याएको तर उनी ९ दिनसम्म तड्पिएर विष्णुमतिको किनारमा अन्तिम स्वास फेरेको भन्ने उल्लेख छ ।
“राजा श्री ५ राजेन्द्रविक्रम शाह तथा महारानी साम्राज्यलक्ष्मी देवीकै निर्देशनानुसार रगतले लथपथ भएको यिनको (भिमसेन थापाको) अद्र्धचेत शरीर त्यसै दिन विष्णुमती नदीको त्यसे बगरमा लगरेर लावारसि अवस्थामा फ्याँकियो जुन बगरमा तेत्तीस वर्षजति पहलिे चौतारा वदिुर शाही, चौतारा शेरबहादुर शाही(लयाइते तर्फका रणबहादुर शाहका दाजुहरु, शेरबहादुरले बहादुरशाहको हत्याका लागी रणबहादुर शाहलाई उक्साएका थिए र पछि रणबहादुरलाई सभामै तरबार प्रहार गरेर मारेका पनि थिए, जंगबहादुर कुँवर राणाका बाजे बालनरसिंहले शेरबहादुरलाई लगत्तै मारेका थिए ) तथा पाल्पा राज्यका राजा पृथ्वीपाल सेन लगायतका पैँचालीस जनाजति निरपराध व्यक्तिका लासहरु अमानुषिक रुपमा स्याल, कुकुर तथा गद्धिहरुलाई निर्दयतापूर्वक लुछाइएका (रणबहादुर शाहको हत्याको अभियोगमा विभिन्न व्यक्तिहरुद्वारा मारिएका भएपनि भिमसेन थापाले शक्ति हत्याउने नियतकासाथ सबै रचेको आरोप आचार्यले लाएका छन्) थिए ।
साउन महिनाको मध्य–वर्षादको झरी तथा हुरीमा भिज्दै जीवन र मरणको दोसाँधमा रहेर घुर्र–घुर्र गर्दै स्याल, कुकुर र गद्धिहरुकै बीचमा ९ दिनसम्म जीवित रही अन्त्यमा ६४ वर्षको उमेरमा त्यसै बगरमा यिनले (भिमसेन थापाले) आफ्नो जीवनलीलालाई समाप्त गरे (वि.सं. १८९६, श्रावण १६) ।”
पुस्तकमा बाहिर प्रकाशमा आएका बाहेकका कुराहरुलाई बढि जोड दिइएको छ । त्यसैले भिमसेनथापाको नकारात्मक पक्षहरुमा बढि ध्यान पु¥याइएको पाइन्छ । जंगबाहदुर राणालाई पनि जंगबहादुर कुँवर राणा भनेर पछिसम्म उल्लेख गरिएको छ । राजेन्द्रलक्ष्मी भन्दा बढि बहादुर शाह प्रति सहानुभुति देखाइएको छ । सत्ता र शक्तिको लागी पाँडे, थापा, कुँवर राणा, शाही÷शाह, आदिको आपसी कलह र एकअर्कालाई सिध्याएर आफू बलियो हुने खेलहरुले नै बहादुर शाह पश्चातको कालखण्ड सकिएको छ । शाही र शाह राजपरिवारकै नातपातका छन् भने थापा भीमसेन थापाका सन्तती र कुँवर राणा वालनरसिंह कुँवरका सन्ततीहरु छन् भने पाँडेहरु कालु पाँडेका सन्तानहरु छन् । जंग बहादुर कुँवर राणा भिमसेन थापाका भतिजा माथवरसिंह थापाका भान्जा हुनाले थापा परिवारको शक्ति खोसेर कुँवर राणाले लिनु, वहादुर शाहलाई रणबहादुरले मार्न लाउनु, रणबहादुरलाई उनकै सौतेनी दाइ शेरबहादुर शाहीले मार्नु पछि गएर रणोद्दीपसिंह कुँवर राणालाई खड्गशम्सेर कुँवर राणाले मार्नु, आदिले प्राय पारिवारिक खिचातानी र हत्याहरुले इतिहासको पाना भरिएका छन् । एक पुस्ताले दुःखले आर्जेको राज्यमा पछिका पुस्ताले रजाईँ गर्ने र त्यसकै फलस्वरुप अर्काले खोस्ने प्रवृत्ति रहेको देखिन्छ । प्रतापसिंह शाह बलियो भइदिएका भए र पिता जस्तै दूरदृष्टिवाला भएका भए उनले भाइ बहादुरशाहसँग मिली देशको सिमा बढाउने र गाभिएका राज्यभित्र भावनात्मक एकिकरण गराएर राज्य बलियो बनाउन तर्फ लाग्थे होला । त्यसो भएको भए इतिहासै बेग्लै हुने थियो । तर पृथ्वीनारायण शाहपछिका सिंहासनका उत्तराधीकारीहरु मोज मस्ती र अधिकारको लुछाचुँडिमै व्यस्त भए । त्यसैको फाइदा कहिले थापा त कहिले कुँवर राणाले उठाए । आफ्ना विरोधीहरुलाई दमन गरेरै भएपनि अलि लामो समयसम्म स्थिरता ल्याउनेमा भिमसेन थापा र जंगबहादुर कुँवर राणा नै देखिन्छन् ।
इतिहासको आधार राजाका नाममा लेखिएका अर्जीपत्रहरुलाई मानिएको छ । बाबुराम आचार्यका कुराहरु अन्य केहि पुस्तकसँग बाँझेका छन् । उदाहरणका लागी अलि रियाज र सुभो बासुको प्याराडाइज लस्ट स्टेत फेलर इन नेपाल पुस्तकमा नेपाल १७९२ मा चिनियाहरुबाट हारेपछि एकिकरण अभियान रोकिएको र १८१६ पश्चात लगभग अंग्रेजबाट संरक्षित राष्ट्र भनेर उल्लेख गरिएको छ । आचार्यले भने कहिँ कतै यस्तो संकेत गरेका छैनन् । नेपाली शासकले अंग्रेज रिझाउने प्रयास गर्ने गरेको र बेलाबेला शक्तिमा आउन चाहने भारदारले समेत अंगे्रजको मनोदशा अनुसार कदम चाल्ने र दरबारले दूताबासमा शरण लिन जाने जस्ता कुराहरु त उल्लेख गरिएका छन् तर ठाडो हस्तक्षेपका कुराहरु उल्लेख छैनन् ।
केही गौरव गर्नु पर्ने कुराहरु पनि बाबुराम आचार्यले पुस्तकमा उल्लेख गरेका छन् । नौ हजारजछि चिनियाँ सैनिकहरुको नेतृत्व ग्रहण गर्दै सेनापति तुङ्थ्वाङ्ले केरुङ्तर्फको बाटोहुँदै विंसं १८४९को आषाढमा नेपाल प्रवेश गरिरहेका सैनिकलाई लिस्ती नामक ठाउँमा नेपाली सेनाले वीरतापूर्वक रोकिदिएका थिए । बेत्राबती नदि पार गरेका तीनहजार चिनियाँ सैनिकको फौजलाई हराइ चिनीयाहरुलाई पछि हट्न बाध्य पारे पछि नेपाल र चिन बीच सन्धी सम्पन्न भएको थियो । बहादुर शाहले यी युद्धमा बढि खर्च गरेको भन्ने आरोप खेप्नु परेको कुरा पनि पुस्तकमा उल्लेख छ ।
एकिकरणका सबालमा पिताको जस्तै सोच राख्ने भएपनि रणबहादुरले सम्पूर्ण शक्ति आफ्नो हातमा लिएपछि बहादुर शाहले चिनियाँ अधिकारी गुहारेको प्रसंग विदेशी हस्तक्षेप बढाउनमा देशकै सासकहरु पहिले देखिनै तल्लीन थिए भन्ने देखिएको छ । जे होस् यो पुस्तकले नेपाली इतिहासको केहि दुःखद र पाठ सिक्नु पर्ने दिनहरु पाठक माझ ल्याएको छ । इतिहास र राजनीतिमा रुचि राख्नेका लागी यो एकदमै उत्तम पुस्तक हुन सक्छ । साथै यसालाई सन्दर्भ सामग्रीका रुपमा प्रयोग गरेर पुरानो इतिहासको पुनर्लेखन गर्नेका निम्ती पनि यो पुस्तकले बलियो आधार दिन्छ ।
पुस्तकका कम्जोर पक्षमा मितिहरु नेपाली र अंग्रेजी लेख्ने क्रममा भएका गल्तीहरु दोश्रो संस्करणमा पनि सम्पूर्ण रुपले सच्चिएका छैनन् । इतिहास लेखनको आधार प्रष्ट रुपमा उल्लेख गरिएका छैनन् । पुस्तकमा उल्लेख घटनाहरु कुनै आँखोदेखि बयान नभएकाले श्रोत सामग्रीको उल्लेखले विश्वस्नीयता थपिन्थ्यो र थप अध्ययन गर्न इक्षुकका निम्ति पनि बाटो खुल्थ्यो । बहादुर शाह देखि देबशम्शेर सम्मको इतिहास छेउ न टुप्पोको भएको जस्तो लाग्छ । पृथ्वी नारायण शाह देखि ००७ साल सम्मको भएको भए देश निर्माण देखि प्रजातन्त्र सम्मको इतिहास भन्न मिल्थ्यो । जे होस् ‘अब यस्तो कहिल्यै नहोस्’ पढ्नै पर्ने पुस्तक मध्येको एक पुस्छक हो । मलाई लाग्छ ‘सकस’ पढेकाले झन् छुटाउनै हुँदैन ।
My rating: 4 of 5 stars
(स्रोत : रचनाकारको ब्लगबाट सभार)
