~मोहनराज शर्मा~
सफल र सार्थक निबन्ध लेख्ने क्रममा विशेष ध्यान राख्नु पर्ने छवटा बुँदाहरू छन् । प्रत्येक बुँदा र त्यसको खोलुवा तल दिइएको छ :
१) मूल वस्तु : बीज विचार—सर्वप्रथम निबन्धको मूलभूत वस्तु वा वस्तुहरूको निर्धारण गरी तिनको यथासम्भव स्पष्ट र सक्तो सङ्क्षिप्त टिपोट गर्नु पर्छ । यसैलाई बीज विचार पनि भनिन्छ । बीज विचार नै निबन्धको मूल विषय वा मुख्य भाव/विचार हुन्छ ।
२) सहायक वस्तु—मूल वस्तु वा बीज विचारको प्रतिपादन, विस्तार, पुष्टि, समर्थन गर्ने बुँदाहरूलाई सहायक वस्तु भनिन्छ । सादृश्य, दृष्टान्त, उदाहरण, प्रमाण, बिम्ब, प्रतीक र कथानकअन्तर्गतका घटना, पात्र, परिवेश आदि सहायक वस्तु हुन्छन् । यिनको अनुच्छेदगत छोटोछरितो उल्लेख गर्नु पर्छ ।
३) विषयगत संसक्तता—अनुच्छेदमा मूल वस्तुको अभिव्यक्ति गर्ने शीर्षक वाक्य ( अनुच्छेदको मुख्य वाक्य/सामान्यत: पहिलो वाक्य ) र त्यसको पल्लवन एवं प्रतिपादन गर्ने अन्य वाक्यहरू ( सहायक वस्तु ) को तालमेल, सङ्गति तथा सुसम्बद्धता हेर्नु पर्छ । सहायक वस्तु उपयुक्त भए मात्र मूल वस्तुको सहज विकास हुन्छ ।
४) लेखकीय रणनीति—मूल वस्तु र सहायक वस्तुको व्यवस्थापनमा प्रयुक्त निबन्धकारको कौशललाई लेखकीय रणनीति भनिन्छ । यसका लागि निबन्धमा निबन्धकारले आफ्ना निम्ति छद्म अथवा विशिष्ट व्यक्तित्व ( अनाडी, मूर्ख अथवा विद्वान्, ज्ञाता आदि ) सिर्जित गर्नु पर्छ र पाठकका निम्ति खास भूमिका ( श्रोता, अनुयायी, समर्थक, विचारक आदि ) तोक्नु पर्छ । यसबाट निबन्धकारको वैयक्तिक छाप र दृष्टिकोण स्पष्ट भई प्रत्ययकारिता र अनुनय प्रकट हुन्छ ।
५) शैलीतत्त्व—शैली भनेको अभिव्यक्तिको प्रकार हो । कथ्य ( मूल एवं सहायक वस्तु ) का आधारमा शैलीको निर्धारण गर्नु पर्छ ।
६) स्वर—निबन्धकारका प्रच्छन्न स्वरहरू निबन्धमा यत्रतत्र ध्वनित हुनु पर्छ । स्वरहरू हलुका, गम्भीर, हास्य, विनोदी, कटु, व्यङ्ग्यपूर्ण, दर्बिलो, निश्चयात्मक र अनिश्चयात्मक हुन्छन् । स्वरबाट निबन्ध र निबन्धकारको प्रयोजन स्पष्ट हुन्छ ।
माथिका बुँदाहरू हेक्का राख्दा प्रभावकारी निबन्ध लेखनमा सहयोग मिल्छ ।
०0०
(स्रोत : फेसबुकको ‘कलमको आँखा : सिर्जना परामर्श’ समूहबाट )
