~तोयराज कोइराला~
वि.सं. २००२ साल चैत्र– २८ गते जनकपुर अञ्चलको रामेछाप जिल्लाको मन्थलीमा जन्मेका निबन्धकार जगदीश घिमिरे अचेल काठमाडौं चोभारको आÇनै घरमा बस्छन् । समाजशास्त्र र जनसङÑख्या विषयमा स्नातकोत्तरसम्मको औपचारिक शिक्षा लिएका घिमिरे उनकै प्रकाशित कृतिका आधारमा हेर्दा उच्च वर्गीय परिवारका व्यक्तिका रूपमा चिनिन्छन् । उपन्यास, कथा, निबन्ध (आत्मालाप), नाटक, कविता आदि विधामा सफल रूपमा कलम चलाएका घिमिरे आधुनिक नेपाली साहित्यका बहुमुखी प्रतिभा हुन् । यिनको लेखनकलाको उच्च मूल्याङ्गन गर्दै उनको “अन्तर्मनको यात्रा ”२०६४ (आत्मालाप )कृतिका लागि उनलाई मदन पुरस्कारले सम्मान गरेको छ । उनको लेखनशैली अत्यन्त सरल, रोचक र प्रभावशाली रहेको देखिन्छ ।
स्वभाव निबन्ध सन्दर्भ
निबन्धकार जगदीश घिमिरेको अन्तर्मनको यात्रा २०६४ भित्रका आत्मालाप (निबन्ध) मध्ये को सातौंं निबन्ध हो भाव स्वभाव र वास्तविकता । एउटै शीर्षक दिए पनि यसभित्र बेग्लाबेग्लै उपशीर्षक दिएर संरचना गरिएको हँुदा यहाँ स्वभाव, उपशीर्षकका केही घतलाग्दा कुराहरूलाई मात्र चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ । निबन्धकार घिमिरेलाई एक्कासी माइलोमा नामक रक्त क्यान्सर रोग लागेको थाहा भए पछि जीवन र मृत्युको दोसाँधमा रहेको अवस्थामा उनले अदम्य उत्साहका साथ अन्तर्मनको यात्रा कृति लेखी प्रकाशित गरेका हुन् । अरु निबन्धमा जस्तै यस निबन्धमा पनि घिमिरेले मृत्युसँगको जम्काभेटका क्रममा आफूले भोगेका जीवनका गहिराइ र मार्मिकतालाई अभिव्यक्ति दिएको पाइन्छ । यस निबन्धमा घिमिरेले व्यावहारिक जीवनका भोगाइ, पारिवारिक नातासम्बन्ध, देशप्रतिको माया, मानिसका पेसागत स्वभाव आदि विभिन्न कुरालाई समेट्ने प्रयास गरेको देखिन्छ । त्यस्तै विगतको जीवनका र हालको जीवनका सङ्खर्ष, साहित्यप्रतिको अभिरुचि, आफूले गरेका सामाजिक कार्यहरू, माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वको वातावरण, मृत्युको भय, जीवन बोध, बाँच्ने प्रबल इच्छा आदि विभिन्न सन्दर्भलाई लिएर यस निबन्धको रचना घिमिरेले गरेको देखिन्छ ।
संरचना
लामाछोटा ४९ अनुच्छेदमा संरचना गरेको यस निबन्धमा लेखकले कतै एकै वाक्यमा पनि अनुच्छेद राखेका छन् । सिंगै पुस्तकमा लेखकका परिशिष्ट समेत १९ वटा शीर्षकका निबन्धमध्येको एक उपशीर्षकको निबन्ध स्वभाव हो । यसको मूल शीर्षकमा भाव, स्वभाव र वास्तविकता भए पनि स्वभाव उपशीर्षकलाई मात्र यस लेखमा समेट्ने प्रयास गरिएको छ । त्यसकारण यसको स्वभाव शीर्षक राखिएको हो । यस स्वभाव शीर्षकले मानवका स्वभाव, उसका संस्कार, पारिवारिक वातावरण, उसले आर्जन गरेका ज्ञान आदि विभिन्न कुराको लेखाजोखा गर्ने काम गरेको देखिन्छ ।
मानिसका स्वभाव
अहङ्गारहीनता हुनु नम्रताको पहिचान हो भने व्यावहारिक नम्रतालाई असल स्वभाव भनिन्छ । कुनै अहङ्गारी मानिसलाई नम्र स्वभाव भएको असल मानिसले उसको बानी सुध्रियोस् भनी केही उपदेशमूलक ज्ञान दिन खोजेमा त्यस्तो मानिस उसको घमण्डले गर्दा ऊ पहिले आफूलाई कमजोर वा अनभिज्ञ भएको नै स्वीकार गर्दैन । दोस्रो कुरा अरुको उपदेशले ऊ सुध्रन पनि चाहँदैन । तेस्रो कुरा उसलाई समय पुग्दैन । त्यसैले मानिसका अहङ्गार, स्वार्थ र मूर्खतामा समस्या रहेको कुरा निबन्धकार देख्दछन् । मूर्खहरू यस्ता समस्या आफूमा होइन अरुमा रहेको देख्छन् । यस्ता मानिसले आफूलाई सर्वज्ञ ठान्दछन् । त्यसैले समस्याको समाधान हुन सक्दैन । मानिस जति मूर्ख हुन्छ त्यति नै आफूलाई सज्जन, जति अविवेकी हुन्छ उति विवेकी र जति बेइज्जती हुन्छ उति इज्जती ठान्दछ । यस्तो स्वभाव भएको मानिस विभिन्न क्षेत्र, परिवार, मित्रमण्डली, कार्यालय आदि ठाउँमा उपहासको पात्र भएको हुन्छ । यस्ता अज्ञानी मानिसलाई आÇनो ज्ञान मात्र थाहा हुन्छ । मातेको मानिसले आफू मातेको होइन, जगत् संसार मातेको देख्दछ । नेपाली उखानको उदाहरण दिँदै निबन्धकार अविवेकी मानिसले आÇनो आङको भैँसी मात्र होइन हात्ती नै दौडे पनि देख्दैन तर अर्काका आङको जुम्रो मात्र होइन लिखा र चम्कनालाई प्रष्ट रूपमा देख्ने कुरा स्वीकार गर्दछन् । अविवेकी मानिसहरू आफूमा जति दुर्गुण र कमजोरी हुन्छन् त्यो भन्दा बढी अर्काका कमजोरी र दुर्गुण खोज्दै मानमर्दन गरी सन्तुष्टि लिने प्रयास गर्दछन् । विशेष गरी यस्ता मानिस रिस उठेको आफन्तको कमजोरी खोतलेर निन्दा गर्दा साँचो कुरा गरेको ठान्दछन् तर अरुले उनीहरूको साँचो कुरा ग¥यो भने निन्दा गरेको ठान्दछन् । जुन मासिन कमजोर, बैगुनी, मूर्ख, घमण्डी, लोभी, पापी, कुकर्मी आदि भएर समाजमा तिरष्कृत भएको हुन्छ, तब ऊ गर्व गर्दछ र आफूलाई महात्मा सम्झ्mन्छ । वास्तवमा ऊ हुन्छ दुरात्मा । संसारमा यस्ता दुरात्मा छ्यास्छ्यास्ती पाइन्छन् भने महात्मा ज्यादै कम छन् भन्ने ठहर लेखकको रहेको छ । नम्र मानिस ज्ञानी हुन्छ । ज्ञानीलाई आÇनो अज्ञान मात्र थाहा हुन्छ । ऊ आÇनो अज्ञानको खोजीमा लागिरहेको हुन्छ । धेरै जान्नु भनेको जान्न धेरै बाँकी छ भन्ने जान्नु हो । त्यसकारण अज्ञानीले बोलेको कुरा ज्ञानी चुप लागेर सुनिरहन्छ उसले कुरा बुझ्mेको हुन्छ । यस प्रसङ्कमा निबन्धकार संस्कृतको सूक्तिलाई अघि सार्दै यसो भन्छन् –
“दुर्जनं प्रथमं वन्दे सज्जनं तदनन्तरम् ।
मुखप्रक्षालनात्पूर्वं गुदाप्रक्षालनं यथा ।”
अर्थात् बिहानै उठेपछि मुख धुनुभन्दा पहिलो आची धोएजस्तै सज्जन मानिसलाई भन्दा पहिले दुर्जनलाई ढोग्नु पर्दछ । यद्यपि मानिस महात्मा नै त बन्न सक्दैन तापनि ज्ञानी, नम्र मानिस दुरात्मा चाहिँ हुँदैन । महात्मा र दुरात्माका बीचमा लामो भिन्नता रहेको हुन्छ । निबन्धकारका विचारमा समाजमा छुच्चो भनिएका प्रष्टवक्ता सही चिन्तक र प्रष्टकर्ता मनोजोगीलाई आजका सन्दर्भमा सन्त मानिस मान्न सकिन्छ ।
मानिसका पेसागत स्वभाव मानवीय स्वभावलाई उसका व्यवसायले पनि बेग्लै पारेको हुन्छ । यस प्रसङ्कमा निबन्धकार कर्मचारीलाई पदपूजक, व्यापारीलाई धनपूजक, राजनीतिज्ञहरूलाई शक्तिपूजक तथा पत्रकारहरूलाई अर्काको दोषदर्शकका रूपमा देख्दछन् । कर्मचारीले आÇनो पदलाई जीवनको उद्देश्य मानेका हुन्छन् । रकमी कर्मचारी भए उसले आÇनो पदको उपयोग गर्न सक्तछ । उसले माथिलाई रिझ्mाउन, समानसँग मिल्न र मुनिकालाई झ्mुकाउन राम्ररी जानेको हुन्छ । कतिपय बरु अभाव खप्ने तर नबिक्ने सचेत र स्वाभिमानी कर्मचारी पनि प्रशस्तै पाइन्छन् ।
व्यापारीको जीवनोद्देश्य धन हुन्छ । सफल व्यापारीले पैसाले शक्ति किन्नै पर्दछ र शक्तिले पैसा बनाउनै पर्दछ । सोझ्mा बाङ्का विभिन्न उपायबाट प्राप्त हुने रकमजन्य शक्ति र त्यो शक्तिको सदुयोग वा दुरूपयोगजन्य सुख सुविधाहरू व्यापारीका चारित्रिक स्वभाव हुन् भन्ने विचार निबन्धकार व्यक्त गर्दछन् । अचेल यस्तै चारित्रिक स्वभाव भएका उद्योगी व्यापारीहरू उच्च स्थानमा पुगेका छन् । यस्ता उद्योगी वा व्यापारीले फाँचोको आधारमा भैँसीको मूल्य तोकेझ्mैँ धनका आधारमा मान्छेको मूल्य निर्धारण गर्दछन् । धनकै बलमा संसार विजय गर्ने लक्ष्य तिनीहरूको हुन्छ । आÇनो व्यवसाय धान्न उचित कार्य मात्र नगरेर घुस ख्वाउँन र बाँड्नका लागि समेत उपभोक्ताको शोषण र निमुखा जनताको रगत चुसेर उनीहरू आफू सम्पन्न बन्दछन् । विशेष गरी राज्य सञ्चालन गर्ने दलहरू, प्रतिपक्षी र तिनका आफन्तहरू, सुरक्षायन्त्रका विभिन्न तहहरू, चन्दा माग्नेहरू, डाकाहरू आदिलाई समेत व्यापारीले पाल्नु पर्दछ, नत्र तिनीहरूको कार्यक्रम सफल बन्न सक्दैन । यसै प्रसङ्कमा आÇनो कठिन अवस्था गुजारेर अस्तित्व जोगाउने व्यापारीहरू पनि भएको यथार्थलाई निबन्धकार प्रष्ट्याउँछन् ।
यसैगरी डाक्टर, इन्जिनियर, वकिल आदि व्यवसायीहरूको स्वभाव धनधर्मी र अपवादमा एकाध मनधर्मी पनि हुन्छन् । धनधर्मीले धन चिन्छ भने मनधर्मी मन । धनधर्मी मन चिन्न चाहँदैन किनभने मन चिन्दा खर्च हुने हुँदा ऊ चिने पनि नचिनेझ्mैँ गर्दछ ।
अर्को एक प्रसँग् झ्mिक्दै निबन्धकार नेपाल राज्य, नेपाली समाज, व्यापारीतन्त्र, कर्मचारीतन्त्र, पत्रकारिता आदि कार्यहरू नागरिक समाज र व्यवसायीहरूको उपचक्रको भुँमरीमा घुमिरहेका देख्दछन् । ती व्यवसायीहरूले मकै पिस्दा घुन पिसिन्छ भने पनि निबन्धकारका विचारमा घानका घान जनतारूपी घुन पिसिइरहेका छन् । यदाकदा मकैका दाना मिसिन्छन् तर त्यस्तो जाँतो घुमाउने हातो विदेशीको हातमा रहेको उनी देख्छन् ।
यस्तै गैरसरकारी संस्थाको डलर थुपार्ने स्वभाव हुन्छ । यस्ता संस्थाका व्यक्तिहरू राम्रो नराम्रो, उचित अनुचित आदि कुनै कुराको पनि ख्याल नगरी सरकार, नेता र दाताहरूको पछि लागिरहेका हुन्छन् । मानिस जति धनी बन्दै जान्छ उति अविवेकी, अज्ञानी बन्न पुग्छ । जब ऊ अविवेकी बन्छ तब आÇना ठूलाठूला कमजोरीलाई पनि देख्दैन, तर अरुका भने सानासाना कमजोरीलाई पनि देखिहाल्छ । यसरी निबन्धकारका विचारमा आफूमा कमजोरीको भारी बोकेर हिंड्ने व्यक्ति अर्काका कमजोरी मात्रै खोज्दै हिँड्छ । ऊ आफूलाई जे होइन त्यो हो र जे हो त्यो होइन भनी साबित गर्न चाहन्छ । त्यस्ता व्यक्ति आÇना कमजोरी नचिनी ती कमजोरीलाई नै सबल पक्ष ठान्दछन् । त्यसैले त्यस्ता व्यक्ति समाजमा आलोचित भइरहेको हुन्छ ।
मानिस आफू जन्मे बढेको समाज, संस्कार, पेसा आदिबाट स्वभाव सिक्तछ । घमण्डीपनको व्यवहार मानिसको स्वभावमा रहेको कुरालाई निबन्धकार पूर्वीय दर्शनका आधारमा प्रस्तुत गर्दछन् । मानिस अरुलाई व्यङ्ग्य गर्दा, होच्याउँदा आफूलाई तार्किक देख्दछ तर आफूलाई त्यस्तै अरुले गरे भने दुखको बोध गर्दछ । त्यसैले निबन्धकार दुष्टसँग प्रतिकार गर्नुभन्दा त्यसलाई रिसाउन नदिईकन निवारण गर्नु उचित ठान्दछन् ।
यसरी प्रस्तुत निबन्धमा निबन्धकार जगदीश घिमिरेले विश्वसाहित्यका विभिन्न सूक्तिमय भनाइलाई आÇनो जीवनसँग गाँस्दै सम्पूर्ण मानव जीवनलाई हेर्ने प्रयास गरेको देखिन्छ । यस क्रममा निबन्धकारले कतै हितोपदेश (संस्कृत ग्रन्थ)का श्लोक, कतै सन्त कवीरका दोहा, कतै नेपाली गीत र कवितालाई उदाहरण दिएर प्रस्तुत गरेका छन् । आफूले देखेका, भोगेका र अनुभव गरेका सारा कुराको सारको निष्कर्ष यहाँ निबन्धकार घिमिरेले प्रस्तुत गरेको पाइन्छ ।
भाषाशैली
आत्मकथात्मक गद्यशैलीमा लेखिएको प्रस्तुत स्वभाव उपशीर्षकको निबन्धको भाषा सरल, सरस र विशिष्ट किसिमको रहेको छ । यसको प्रस्तुतिमा कतै सूक्तिको प्रयोग, कतै उखानटुक्काको प्रयोग र कतै सामान्य भाषाको प्रयोग गरिएको छ । त्यसै गरी कतै संस्कृत साहित्यका मार्मिक श्लोकको सन्दर्भ, कतै गीतकारका गीत, कतै कवि कबिरका दोहा र कतै अङ्ग्रेजी भाषाका मार्मिक कुरालाई अुनवाद गरी उदाहरणका रूपमा अघि सारेर घिमिरेले निबन्धलाई मर्मस्पर्शी, गम्भीर र तार्किक बनाएका छन् । मूलतः यस निबन्धको भाषाशैली सरल, मिठो, आत्मलापीय तथा चिन्तनले भरिएको काव्यमय रहेको छ । अस्तु ।
सन्दर्भ पुस्तकहरू
– घिमिरे, जगदीश, अन्तर्मनको यात्रा २०६४, घिमिरे प्रतिष्ठान ।
– नेपाली साहित्यिक रचना २०६५, साझ्mा प्रकाशन काठमाडौं ।
– ढकाल, नारायणप्रसाद, बालकृष्ण शर्मा तथा भरतकुमार भट्टराई, (संयुक्त सम्पादन) अनिवार्य नेपाली व्याकरण बोध र समीक्षा हजुरको प्रकाशन काठमाडौं २०६६ ।
प्रा. तोयराज कोइराला
पिण्डेश्वर विद्यापीठ, धरान
(स्रोत : साहित्यघर – निहारिका)
