पुस्तक समीक्षा : मयुर टाइम्स : भयहरूको एउटा कोल्याज

~सुवास खनाल~

मान्छेहरूसँग अनगिन्ति आशाभावहरू हुन्छन् नै । यो अपरिमेयजस्तै हो । स्वतन्त्रताका गुलाबहरूजस्तो सुन्दर र प्रिय कुन त्यस्ता वस्तु छन् , यता कतै ? सिङ्गो आकाश अँगालेर उड्ने चराका बथानहरू र बगैँचामा निर्बाध डुल्दै गरेका पुतलीहरू जस्तो कथाहरू बोकेर आउने समय पाउँदा हुन् त मान्छेहरू कुनै स्वर्गीय परिकल्पनाहरू भुलेर नृत्यमग्न रहने थिए होलान् , सुगन्धित हावामा डुलेर आफ्नो घार फर्किँदै गरेको मौरीको कुनै उत्साहजस्तो । जूनको शीतल प्रकाश पिउँदै मख्ख परेको पृथ्वी ,त्यसको आश्वादनले कुनै अमृत पिएको अनुभव गर्दाे होला । तर यही पृथ्वीमा काकाकुलजस्ता मान्छेहरू छन् ,समयको चोटले आहत छट्पटाइरहेका । बाध्यताका कठघराहरूमा उभ्याइएका । बाँच्नु कुनै एउटा बाध्यताजस्तो बन्नुले छट्पटी नै जिन्दगी सोचिरहेका । टोलाइरहेका जस्ता देखिने । अनुहारहरूको प्राकृतिक रङ हराएर फिक्काफिक्का र मलिनजस्ता ।

“मयुर सुन्दर पक्षी हो । रौदापानी रौदापानीमा खुब मच्चेर नाच्छे । नाच्दानाच्दै आफ्ना कुरूप खुट्टा देखेर रुन्छे । मयुरका प्वाँख र खुट्टा दुबै यथार्थ हुन् ,जसरी हाम्रो जीवनमा सुख र दुख ।” –मयुर टाइम्समा बाबाले छोरीलाई लेखेको पत्राशं हो यो । एन्तोन चेखोबले दुखको परिकल्पनामा लेखेर्को ग्रिफ’ कथाको शुरुवात (पहिलो लाइनमै ) मै लेखेका छन् –“टु हुम स्याल आइ टेल माइ ग्रिफ ?” अर्थात् मैले मेरो व्यथा कसलाई भनूँ ÷पोखूँ ?सुखका कथाहरूमा भुल्न आउनेहरू अधिकाधिक हुनसक्छन् तर दुखमा एक्लै रहिनेछ । चेखोबको त्यो कथा त्यस्तै बताउँछ । कथामा एउटा गरिब पात्रको छोरो मरेको घटनाबारे ऊ बताउन चाहन्छ अनेकानेक मान्छेहरूलाई ,तर कसैले सुन्न चाहदैनन् सो कथा र अन्तमा ऊ आफ्नै घोडालाई सुनाउँछ । बरू घोडाले टाउको हल्लाउँछ र ऊ सोच्छ यो दुनियाँमा पशुमा जत्तिको पनि संवेदना रहेनछ मान्छेहरूसँग । हो, यही संवेदनाहीन मान्छेहरूले सिर्जना गरेको भयग्रस्त समयको सग्लो कथा हो –यो उपन्यास । र संयोग यो उपन्यास पनि “अब त मारिन सक्छु ”भन्ने वाक्यबाट भएको छ ।
र्
पल्पसा क्याफे’ उपन्यास कृतिका लागि मदन पुरस्कार विजेता नारायण वाग्लेर्को मयुर टाइम्स’ दोस्रो उपन्यास कृति बन्न पुगेको छ । आफू पत्रकारिताका क्षेत्रमा सम्बद्ध रहनु र उपन्यासको कथावस्तु पनि सोही अनुरुप उनिनुले यसमा केही निजात्मक अनुभूतिहरूको निश्चिततालाई प्रबलीकरण गर्दछ । यो एउटा निकै सशक्त पक्ष पनि हो । कुनै पनि व्यक्तिलाई सबैभन्दा बढी ज्ञान आफू संलग्न रहेको क्षेत्रको नै हुने गर्दछ । उसले आफ्नो बारेमा जस्तो खोज रअनुसन्धान चाहेर पनि अर्को क्षेत्रमा गर्न सक्दैन । यसैले पनि पत्रकारिताको पछिल्लो समयको
यथार्थगत पक्षको जानकारीजस्तो पनि हो । अझ भनूँ एउटा बक्पत्र –जहाँ नै छ पत्रकारिताका सबै खालका कथाहरूको अनुशीलन ।

नेपालको राजनीतिमा विगतको द्वन्दले सिर्जना गरेका विविध सकारात्मक र नकारात्मक पक्षहरूको विशेषत ः यिनले विश्लेषण गरेका छन् र देशमा जर्जर बन्दै गएको प्रशासन तन्त्रको बारे बढी केन्द्रित छन् । नेपालमा प्रणाली ( सिस्टम) को अभाव रहेको र त्यही कारण सबै क्षेत्र सुषुप्तप्राय ः र कमजोर बन्दै गइरहेको प्रति औँल्याएका छन् । परिचालक विनाको पानीजहाज,जुन समुन्द्रमा बहने हावाको र छालको दिशातिर बग्दछ ,त्यस्तै भएको छ देश । सरकार परिवर्तन हुनु भनेको डोरीको बलमा एकछिन घुर्रा÷लट्टु घुमेर ढल्नुजस्तै हो ,भनूँ न एक सेकेन्डमा साठ्ठी पटक परिवर्तन हुने एसी करेन्टको फ्रिक्वेन्सीजस्तै । यस्तै भएको छ यहाँको यथार्थ ।

सपनाहरू वैशाखी टेक्दै हिँडिरहेछन् । माकुराको जालोजस्तो लागेको छ– आँखाहरूमा । दिमाग शुष्कप्राय ः छ । फूलहरू नफुल्दै झर्छन् बोटबाट ,कोपिलामै । समयहीन समय भोग्नुको यथार्थजस्तो वर्तमान छ । र मान्छे खङ्ग्रङ्ग सुकेको बुढो रूखजस्तो, वा कुनै भत्केको बाटोजस्तो , वा कुनै आदिम मान्छे रामापिथेकसको प्रागैतिहासिक चिनाजस्तो वा एउटा भोल्कानोले हिर्काएको पहाडजस्तो । मान्छे होइनन्जस्तो लाग्ने मान्छेहरूले सिर्जना गरेका भयहरूको एउटा कोल्याज हो –मयुर टाइम्स । संवेदनाहरूको किनबेचमा मस्त समाजको गालामा हिर्काइएको एउटा दरिलो झापड हो –यो उपन्यास । कथाहरूले सिर्जना गरेको अर्को कथा, बादलले बोकी हिँड्ने पानीजस्तो कथाहरूको वास्तविकता हो यो उपन्यास । थथार्थमा उपन्यासकार सफल छन् । पल्पसा क्याफे देखिको यो सफलताको उपक्रमका निम्ति यिनी प्रशंशाका पात्र छन् नै, अर्को कुरा समयको सुल्टो कथा बताउन सक्ने एउटा युधिष्ठिरजस्तो बनेका छन् ,जसका निम्ति साधुवाद ।

भय –यो आफैँमा डरलाग्दो त पक्कै छैन ,तर यसले जुन स्वरुप ग्रहण गर्दोरहेछ ऊ डरलाग्दो सिद्ध छ । यस्तै पीडा अनुभूत स्वर उपन्यासमा कहीँ न कहीँबाट निरन्तर आइरहन्छ –
“जो दिनभरि राजनीतिक रूप धारण गर्थे र राति बन्दुक लिएर डुल्थे । भूमिगत सङ्गठनको नाममा । त्यस्ता सङ्गठनको नाम पनि कति सुनिए भने मानौ शव्दकोशमा अब डरलाग्दो शब्द बाँकी छैनन् । व्यक्तिको उपनाम त झन् कस्ता सुन्न थालिए भने फलानोले फोन गरेको छ भन्दा पनि झस्किनुपर्ने । ” यो यथार्थताको ऐतिह्य हो । आफ्नै छायाँसँग डराउनुजस्तो वर्तमान टेकेर हामी कुन र कस्तो भविष्य छिर्ने हो ? यसको प्राक्कल्पना पनि एउटा अपूरो सपनाजस्तो बन्दोरहेछ ।
र्
पराग’ र्र लिसरा’ दुई महिला पत्रकारहरू मुख्य पात्र रहेको उपन्यास पढ्दै अघि बढ्दा हामीले कुनै न कुनै दिन समाचारहरूमा सुनिसकेका पात्रहरू हुन् जस्तो लाग्छ । यी दुई पात्र मध्र्ये पराग’ तराई मूलको मान्छे हुन्छे र्र लिसरा’ पहाडी मूलको । कथामा उनीहरू बीचको गम्भिर मिलनले नेपालमा झाङ्गिँदै गएको जातीय तथा क्षेत्रीय विभाजनको मानसिकता माथि चोटिलो प्रहार पनि गरेको छ । कथाहरू बाहिरबाट निकै सहजजस्ता र समान्यप्राय ः देखिन्छ ,कारण यी सबै हामीले भोगिसकेका जस्ता लाग्छन् तर यसको गहिराइमा पुग्ने हो भने जटिलताका अन्तिम पङ्क्तिहरूले निकै जरा गाड्नेछन् ।

परागलाई उसको बाबुले निकै मेहनत गरेर पत्रकारिता पढाएको हुन्छ । पछि ऊ बैङ्कको जागिरे बन्छे र लिसरा कमर्स पढेकी हुन्छे तर ऊ पत्रकार बनेकी हुन्छे । यहाँनिर नेपालको शैक्षिक अवस्था र प्रयोजनको मनोदशाको नक्सा बहुत् राम्रोसँग उतारिदिएका छन् –यिनले । सुरूतिर परागले लिसरालाई सहयोग गर्दछे , दुबै सानो भएको बेलामा तर पछि लिसराको भूमिका निकै महत्वपूर्ण देखिएको छ उसको जीवनमा । अर्नेष्ट हेमिङ्गवेर्को द वल्र्ड म्यान एन्ड द सी ’ मा पहिला स्यान्टियागो बुढोले बालकलाई माछा समाउन र पक्डिन सिकाउँछ तर पछि बाबुआमाले सो केटोलाई छुट्याइदिन्छन् बुढोबाट । अनि बुढो धेरै दिन भोको पर्छ र पछि सोही केटोले उसको बाबुआमाले थाहा नपाउने गरी सहयोग गर्न थाल्छ स्यान्टियागो बुढोलाई । हो यस्तै दोहोरो सहयोगमा आधारित छ कथावस्तु । तर छोटा र सम्प्रेष्य सम्वादहरूले कथालाई नयाँ उचाइ दिएको छ ।
र्
पापाले मलाई फकाउँदै भन्नुभयो , “तिम्री मा संसारकी सबभन्दा असल आमा हुन् ।”बस चलिरहेको थियो ।उहाँले भन्दै जानुभयो ,“तिम्री मा तिमीलाई खुब मायाँ गर्छिन् ,मभन्दा पनि बढी । मलाई पनि माया गर्छिन्,संसारकी असल गृहिणी हुन् ।उनले घरगृहस्थी सम्हालेरै त मैले नोकरी गर्न पाएको छु ,तिमीले पढ्न पाएकी छ्यौ । बेटा ,तिम्री मा यो संसारकी सबभन्दा मायालु मा हुन् । ” यो आमासँग पराग छुट्टिएर बाबासँग बस्न पहाड जान लागेको बेला उनको पापाले उनलाई भनेका हुन् । यी पङ्क्तिहरूले यो पङ्क्तिकारको पनि मन धेरै खाएको हो अनि आमासँग छुट्टिएर पहाड जाने बेलाको वर्णन पनि निकै मनछुने र कोमलजस्तो प्रतीत हुन्छ । हुनसक्छ त्यहाँ कुनै सन्देशहरू वा चेतनाका विषयहरू छैनन् होला तर कोमल मनका भावावेगहरू पक्कै असिमित छन् ।

“सारीमा बुट्टा कसरी बस्छ ?”
“आँप होइन मिस आम् ”
“पापालाई संसारमा अचम्म लाग्ने के हो ?”
“पहाडको आकाश बादल हो, बादलमाथि के हुन्छ ?”
“पहाडमा मान्छे कसरी हिँड्छन् ?बस कसरी उकालो चढ्छ ?”
“के पहाडबाट दुधको धाराझँै पानी बग्छ ?”
“तपाईँलाई थाहा छ पुतलीको आयु कति हुन्छ ?”

यी बालसुलभ प्रश्न तथा जिज्ञासाहरूको सिलसिला जुन यिनले उनेका छन् त्यो साह्रै मोहक र प्रियसिद्ध छ । यो परागले सानो हुँदाको बेलामा अरूसँग राख्ने प्रश्न तथा जिज्ञासाहरू हुन् । बङ्गालीभारतीय लेखक रवीन्द्रनाथ टैगोरर्को कावलीवाला’ कथार्को म’ पात्रलाई उनको छोरीले सताउने प्रश्नहरू उस्तै छन् –

“बाबा ,हाम्रो घरको नोकरले कागलाई कौवा भन्छ ,त्यसलाई केही पनि आउँदैन हगि ?”
“बाबा, तपाईँ र आमाबीचको साइनो के हो ?” आदिआदि ।

बालसुलभताले दिने एउटा छुट्टै तर बोधगम्य आनन्दको अनुभूतिलाई निकै मजासँग पक्डेका छन् यिनले । त्यस्तै मधेसबासीहरूलाई हेपेर्र धोती’ र्,मधेसी ’ आदि भनिने गरेको कुराको उठान पनि यिनले गरेका छन् र जुन अप्रियजस्तो देखाइदिएका छन् । यस उपन्यासमा तराईमा अध्यापनरत पहाडिया महिला महिमा खनाल ,मयुरनगरमा पसल थापेर बस्ने एक असहाय वृद्धा ,कृष्णपुरकी पूmलकुमारी महतो आदिको उपकथाहरूले उपन्यासलाई थप गति दिएको छ ।

उपकथा ः महिमा खनालको कथा

महिमा खनाल एक शिक्षिका हुन् । उनले परागलाई पनि पढाएकी हुन्छिन् । पहाडिया मुलकी उनी तराईमा रहेर पढाइरहेकी हुन्छिन् । उनको पति पनि शिक्षक हुन्छन् । पतिको हत्या षडयन्त्रमुलक ढङ्गबाट मधेसी सशस्त्र समूहबाट भएपछि उनी विस्थापित हुनुपर्ने अवस्था आउँछ । आफू निकटकै वा आफ्नो संस्था निकटकै मान्छेले उनको पतिको हत्या गरिदिएपछि जबर्जस्ती उनलाई घरजग्गा बिक्री गर्न लगाएर विस्थापित गराइएको हुन्छ । यो खालका घटनाहरू व्यहोरेका मानिसहरू वास्तविकतामा निकै छन् । महिमा मिसलाई कथाको मूल पात्र परागले आदर्श पात्र मानेकी छे ।

उपकथा ः मयुरनगरकी असहाय वृद्धाको कथा
र्
आएको थियो,गयो भन्दिनू ’ । यो उनको छोराले भित्तामा कोरेर गएको उसको आगमनसुचक अक्षरहरू थिए । यसैको खानतलासीबाट परागले चिया पसले ती वृद्धाको जीवनकहानी पत्ता लगाउँछे । उनीहरू पहाडको दुखसँग आत्तिएर सुख खोज्दै तराई झरेका हुन्छन् । तर दुखले कहाँ जाँदा पो छोड्छ र ?यहाँ यिनको बूढा बित्छन् । त्यस्तै छोराले रात्री बस चलाउने गरेको हुन्छ र एकदिन सशस्त्र फौजको आक्रमणमा यिनको छोरो पनि बित्छ र उनको दुख बिर्साउने सहज माध्यम भनेको बारम्बार चुरोट पिउनु बनेको छ । जुन दिन छोरो बित्यो त्यो दिन भने यिनले छोरोलाई भेट्न पाइनन् । उसले लेखेर गयोर्– आएको थियो,गयो भन्दिनू ’ ।

उपकथा ः फूलकुमारी महतोको कथा

यिनी तराईबासी व्यापारी हुन् । यिनको बुढा पनि व्यापार गर्छन् । उनको घरनजिकै अर्को व्यापारीको पसल छ । आफ्नो व्यापार राम्रो बनाउन सोही व्यापारीले आफ्नो सालो लगाएर यिनको पतिको हत्या गराउँछ । यिनी पराग र लिसराले चलाउने मयुर टाइम्स पत्रिकामा न्युज नछाप्नको लागि अनुरोध गर्न पुगेपछिको अवस्थाबाट यिनको फेहरिस्त खुलेको छ उपन्यासमा । यिनको पतिको हत्याराको नामसहित प्रशासनलाई जानकारी गराउँदा सोही नामको धेरै व्यक्ति पक्राउ पर्नु तर हत्यारा पक्राउ नपर्नुले प्रशासनको हदसम्मको दयनियताको खुलासा भएको देखाएका छन् । अझ हत्यारा पक्रिसकेपछि र परागलाई अपहरणमुक्त गरेपछि डिएस्पीको सरुवा भएको देखाइएको छ । यसबाट के प्रष्ट पार्न खोजिएको छ भने,राम्रा काम गर्नेहरू टिक्दैनन् र वास्तविकताहरू पनि त्यस्तै नै छन् ।

सहायक मूलकथा ः प्रहरी प्रशासनको र सशस्त्र समूहको कथा

यो त उपन्यासको मूलकथाजस्तो नै छ । प्रहरी प्रशासनले कुनै काममा हात हाल्नु र अध्ययन अनुसन्धान गर्नु भन्दा त्यो कसरी पन्छा लाग्छ त्यो उपाय अबलम्वन गर्ने गरेको र यसो हुनुमा प्रशासनमाथि सोझै राजनीतिको दबाब रहनुलाई उनले औँल्याएका छन् । हरेक घटनामा पक्रेर ल्याएका व्यक्ति छुटाउन नेतादेखि मन्त्रीसम्मको फोन आउनाले प्रहरी प्रशासनले स्वतन्त्र र निष्पक्ष ढङ्गले काम गर्न नसकेको विषयको उठान विशेषत ः भएको छ । साथै सशस्त्र समूह पनि राजनीतिक समूहकै आडमा चल्ने खुलासा गरेका छन् ।

मूलकथा ः पराग र लिसराको कथा

कथा यी दुई पात्रमा विशेष अल्झेकाले यिनीहरूकै कथा मूलजस्तो देखिन्छ । पराग अपहरण भएको विषयबाट कथा आरम्भ भएको छ । पत्रकार भएकाले निडर र साहसीपन अपहरणकै बेलासमेत देखाउन खोजिएको छ । त्यो यथार्थमा कति सम्भव छ ,सोचको विषय हो । पराग पहिले त बैङ्कको जागिरे हुन्छे त्यसपछि लिसराको करले र आफ्नो विषय अनुकूलताका कारण र्ऊ मयुर टाइम्स’ पत्रिकामा सम्पादक हुनपुग्छे । यता लिसराको कथा छुट्टै छ । सानामा यी दुबै साथी भएपनि पछि लिसरा र पराग छुट्टिन पुगेका हुन्छन् । उसको परिवारले गर्ने खुद्रा व्यापारको सिलसिलालाई प्रशासनले तोडिदिन पुग्छ –ड्राइफुड बेच्न नदिने नाममा । आपूmले गरिरहेको व्यवसाय छाड्न पुगेपछि उसका बाबु विदेश पलायन हुन्छन् । खाडी मुलुकमा कडा परिश्रम र प्रतिकूल समयको सिकार भएर बाबुको मृत्यु हुन्छ र बाध्यताले आफ्ना अरू आत्मविकासलाई छाडेर ऊ पत्रकारिता अँगाल्न पुग्छे । उसकी आमा भने खेतीपातीतिर लाग्छिन् ।आदिआदि ।

“हाम्रो प्रशासन ठूलाबडाले गँगटो निकाल्नू भन्छन् कि बिरुवामा पानी हाल्नू भन्छन् ,त्यही गर्नुपर्ने अवस्थाबाट अझै फेरिएको छैन ”
“पत्रकारिताको कुनै विशेषण हुँदैन”
“अपहरणकारीहरू पनि गीत सुन्दा रहेछन् । अर्काको स्वतन्त्रता हरण गर्नेहरूलाई पनि गीतको भावनामा डुब्न किन मन लागेको होला ।”
“मेरो अपराध के हो ? ,पेपर चलाउनु ।”
“ओ धोतीकी छोरी”
“ए नानी तिमी नेता बनेर आऊ है । नेता राम्रो प¥यो भने गाउँभरिका बालबच्ची पढ्न पाएर डाक्टर इन्जिनियर बन्छन् ।”
“पर्चामा के छ पढ्नलाई त ल्याउनु प¥यो होइन ?”
“पढ्न नपाउने नियम आयो र ?”
“समूह भएपछि जुलुस बन्न कसले रोक्छ ?”
“राजा घटीको त कुनै नारा थिएन ।”
“निर्माताका सोचाइ सुन्दर हुन्छन् ध्वसंकारीको कुरुप ।”
“हामीले अरूलाई हेरेर आफ्नो दृष्टिकोण बनाउने होइन ।”
“पत्रकारिता आवाजविहीनहरूको आवाज भनिन्थ्यो तर बन्दुक पड्काएपछि समाचार आउँछ भन्ने पर्दै गयो ।”
“पहिले कोही अपहरित भयो भने माओवादीले लग्यो होला भन्न सजिलो थियो । अहिले छैन । कसले लग्यो ,कसले लग्यो हुन्छ ।”
“हरेक आवाजसँग तर्सिँदै निदाउन सम्भव हुन्छ ?”

उपन्यासका यी संवादात्मक अभिव्यक्तिले बोकेका व्यथाहरू निकै गहिरा र मननयोग्य छन् ।

यो उपन्यास पल्पसा क्याफे जत्तिको कलात्मक त देखिँदैन तर सरल र सम्प्रेष्य भने अनुभूत हुन्छ । टि एस इलियटले भनेका छन् – लेखन भनेको उत्साह र अनुभूतिको प्रकाशन हो र यसमा दिमागले उत्प्रेरकको भूमिका निर्वाह गर्दछ । यो उपन्यास अनुभूतिगम्य भने पक्कै छ । यसर्थ सफल मान्न सकिन्छ । वाग्लेको लेखनले सामयिकतालाई निकै राम्रोसँग क्याच गर्न सकेको छ ।

आगामी दिनमा पनि उनको निरन्तर र उत्कृष्ट लेखनको कामना । अस्तु ।

(स्रोत : रचनाकारको फेसबुकबाट सभार)