~दिनमान गुर्मछान~
जुगल केवट बिहान सबेरै उठ्यो । उसको सधैंको उठ्ने समय नै यही हो । ऊ उठ्दा बाहिर घाम लागेकै थिएन । नीमको दतिवनले दाँत माझ्न थाल्यो । घरको बलेसीमा सिउरिएको दतिवन झिकेको थियो । त्यही दतिवनले काम चलायो । अम्खोरामा पानी सारेर मुख कुल्ला गर्यो अनि मुख धोयो । घर बाहिर माटोको गाग्रीबाट पानी सारेर मुख धोएको थियो ।
त्यसपछि उसले पूर्वतिर हेर्यो र समयको अनुमान लगायो । किनकि उसको हातमा घडी थिएन । उसको हातमा मात्र किन ऊसँग घडी नै थिएन । तर ऊ आकाश, घाम र छाया हेरेर समय ठम्याउन सक्थ्यो ।
यतिबेला ठीक साढे पाँच बजेको थियो । २०१५ सालमा जुगल केवट जन्मिएको थियो । महोत्तरीको मटिहानीको वडा नं. १ मा थियो उसको घर । उसको मुख्य पेसा भन्नु नै बनिबुतो गर्नु थियो । ऊ अर्काको काम गरेर परिवार पाल्थ्यो । कहिलेकाहीँ सदरमुकामसम्म पुगेर पसलको सामान खेप्ने गथ्र्यो । जेहोस् काममा मन लगाउथ्यो त्यसैले ऊ सबैको विश्वासिलो थियो ।
गम्छाले मुख पुछ्यो । अलि हतार नै गर्यो । किनकि उसलाई ठाकुरकोमा गएर दाउरा चिरिदिनुथियो । काम नगरे त मुखमा माड लाग्दैन । दाउरा चिर्ने काम पाएको थियो । हिजै उसले भोलि बिहान ६ बजे नै आइपुग्छु भनेको थियो । त्यसैले पनि हतार गर्यो । घरमा कसैलाई पनि केही नभनी ऊ निस्कियो । हिजो बेलुका नै भोलि बिहानै ठाकुरकोमा दाउरा चिर्न जान्छु भनेको थियो । फेरि भन्न जरुरी ठानेन । ऊ आफ्नो काममा ठीक समयमा पुग्न चाहन्थ्यो । फटाफट हिँड्न थाल्यो ।
जुगल तीन छोरा र चार छोरीका बाबु भइसकेको थियो । ऊसँग जम्मा दुई कट्ठा जमिन थियो । त्यसैले बडो कठिनले उसले छोराछोरी हुर्कायो । उनीहरू अब हुर्किसकेका थिए । बिहे पनि भइसकेको थियो । आफूले सन्तानको लागि गर्नुपर्ने सबै जिम्मेवारी पूरा गरेको ठान्थ्यो ।
ठाकुरको घरको आँगनमा पुग्यो । ‘समयके पक्का छे तो जुगल ।’ ठाकुरले उसलाई देख्नेबित्तिक्कै भन्यो । ठाकुर त्यतिबेला मुख धोइरहेको थियो । ‘कुर्हइर (बञ्चरो) कत हई, मालिक ? ’ जुगलले नरम हुँदै सोध्यो । ऊ काममा लागिहाल्न चाहन्थ्यो । ठाकुरले बञ्चरो देखाइदिएपछि ऊ बञ्चरो लिएर घर पछाडि लाग्यो । हिजोअस्ति रूख ढालेका थिए । त्यसैको मुढा चिर्नु थियो । खिइँदै गएको ज्यानले बलिया काठका मुढो चिर्नु थियो । जुगलले बिस्तारै आफ्नो कला प्रदर्शन गर्यो । साँच्चै बल चाहिँदैन रैछ । ढंग पुर्याए सजिलै पो हुने रैछ । उसले सजिलै चिर्न थाल्यो ।
दिउँसोभर निधारबाट पसिना चुहाउँदै दाउरा चिर्यो । जुगल जन्मिँदा घरमा खुसीको रौनक छाएको थियो । बिहे भएदेखि बल्ल ६ वर्षमा उसकी मतारीले (आमाले) छोरो पाएकी । उसको बापुको त भुइँमा खुट्टा थिएन । भर्खरै जन्मिएको कलिलो छोरोको निधार चुमेर भनेको थियो, ‘एकर चेहरा कतेक उज्जर हई । इ हमर घरमे इजोत (बिहानी) लके आँइल हई ।’
ठाकुर पनि त जुगल जन्मिएकै साल जन्मिएको हो । उनीहरू सँगसँगै खेल्थे । सँगै गाउँको खद्दा (पोखरी) मा नुहाउँथे । ठाकुरसँगै उसले पनि तीन कक्षासम्म पढ्यो । त्यसपछि पढ्न गाउँदेखि अर्काे गाउँको स्कुल जानुपथ्र्यो । जुगलका बापुले उसलाई त्यहाँभन्दा माथि पढाउन सकेन । सानामा त जुगल र ठाकुरले एकअर्कालाई तँ नै भन्थे । बेलाबखत एकअर्काको जुठो खाएका पनि हुन् तर समयको चढ्दो बहावले विस्तारै जुगलले ठाकुर मालिक हो भन्ने बुझ्दै गयो र मालिक, हजुर भन्न थाल्यो ।
अब त मालिक नभए जुगलको घरको चुलोमा आगो बल्दैन । दिनभरि उसले दाउरा चिर्यो । खाना पनि उसले त्यहीँ खायो । साँझ काम सकेर ऊ घर फर्कियो । काम अझै बाँकी थियो । त्यसैले भोलि गर्छु भनेर ऊ फर्कियो ।
‘आई फेरु देर करलही !’ जुगल घर पुग्नासाथ उसकी बूढीले भनी ।उसले पहिले बूढीको अनुहार हेर्यो । जुगल आफैं फतक्क गलेको थियो । तर, उसले आफ्नी ठगुनीलाई गलेको देख्यो । उसले कुनै जवाफ फर्काएन । ठाकुरको घरबाट ल्याएको चिउराको थैलो दियो । ठगुनीले थैलो समाई । जुगल घरभित्र छिर्दा आँखै नदेख्ने अँध्यारो भइसकेको थियो ।
‘दिया कइला नई बरलही ? ’उसले सोध्यो ।
ठगुनीले हतारहतार टुकी बाली । गाउँमा बिजुली पुगेको धेरै भइसकेको थियो । तर जुगलको घरमा बिजुली पुगेको थिएन । मिटर जडान गर्नदेखि बिजुलीका सामान खरिद गर्न ऊसँग पैसा नभएपछि उसले बिजुलीलाई आफ्नो घरमा स्वागत गर्न सकेको थिएन । तर पनि घरमा एकदिन बिजुलीबत्ती बाल्छु भन्ने उसको सपना थियो । थाकेको शरीर लिएर ऊ ओछ्यानमा पल्टियो ।
घर उसको लागि दुई शरीर लुकाउने ठाउँ हो जहाँ घाम र पानीले सुरक्षित राख्थ्यो । बाँसको टाटीले घेरिएको भित्तामा माटोले लिपिएको थियो । छानो खपटाले छाएको । हावाहुरी चल्दा घर नै उडाउला जस्तो हुन्छ । तैपनि यी दुई ज्यानले आफूलाई यसै घरमा सुरक्षित ठान्छ ।
भोलिपल्ट जुगल केवट सबेरै ठाकुरकोमा पुग्यो । हिजोझैं बञ्चरो लिएर दाउरा चिर्न थाल्यो । ठाकुरले उसलाई दिनभरि काम लगाएको एक सय ५० दिन्छ । त्यही पैसाले गुजारा चलाउनु छ । र, त काम गर्छ ऊ । उसको कामप्रति सबै खुसी हुन्थे । आजसम्म कसैले गुनासो गरेको छैन ।
गाउँको बाटोमा धूलो उडाउँदै जिप गुड्यो । जिप धूलोले नचिनिने भएको थियो । त्यो आउँदै गरेको जुगलले पनि देखेको थियो । तर त्यो बेला उसले निधारको पसिना पुछ्दै थियो । त्यसैले त्यति वास्तै गरेन । अनि लगत्तै आफ्नो काममा लाग्यो । जब जिप रोकियो, विस्तारै धूलो कम भयो । तब पो जिप कस्को हो भनेर देखियो । नेपाल प्रहरी लेखिएको जिप ठाकुरको घर अगाडि बाटोमा रोकिएको थियो । त्यो जुगलले पनि देख्यो । व्यर्थै किन अल्मलिनु भन्दै निधारको पसिना पुछ्दै ऊ आफ्नै काममा लाग्यो ।
गाउँमा यस्ता जिप बेलाबेला आउने गथ्र्यो । पहिला पञ्चायतकालमा यस्तो जिप आयो कि गाउँका सबै लुक्थे । घरका मौगी (आइमाई) हरू घरको ढोका झ्याल थुनेर बस्थे । तर अब त फेरिएको छ । सबै घरको आँगनमा उभिएर हेर्छन् । अझ केटाकेटीहरू जिपको वरिपरि नै झुम्मिन्छन् । कोही जिपको नम्बर प्लेट हेर्छन् त कोही प्रहरीको छातीमा झुन्डिएको तारा वा तक्मा । नभए नाम हेर्छन् ।
ओर्लिएका प्रहरी ठाकुरको घरको आँगनमै उभिए । ‘जुगल केवट कहाँ छ ? ’ असईले सोध्यो । ठाकुर आँगनमा देखा पर्यो । अचानक प्रहरी आँगनमा देखेर अनिष्टताको कल्पनाले धर्मरियो । तर जब जुगललाई खोजी गरेको थाहा पायो ऊ झन् अचम्म पर्यो । कुनै राम्रै कामको लागि होला ! उसले सोच्यो । किनकि जुगल राम्रो काम गर्छ भन्ने धेरैलाई थाहा थियो ।
र ऊ विश्वासिलो पनि थियो । ठाकुरले भन्यो, ‘ऊ मेरो घर पछाडि दाउरा चिर्दैछ । तर हजुरहरूले किन खोज्नु भएको होला ? ’ उसले अलि नरम स्वरमा मिलाएर भन्यो ।
प्रहरीसँगै ऊ पनि घरपछाडि लाग्यो । जुगल केवट दाउरा चिर्दै थियो । ऊ आफ्नै सुरले काममा व्यस्त भएको ठाउँ सबै पुगे । दुईजना सिपाहीले उसलाई घेरिसकेका थिए । तर ऊदेखि दुई हात परै उभिए ।
‘जुगल केवट तिमी हामीसँग जानुपर्यो ।’असईले भन्यो । असईको कुरा सुनेर जुगल छक्क पर्यो । तर किन जाने ? प्रष्ट त हुनै पर्यो ! ऊ डराउँदै थियो र पनि आँट गर्यो, ‘किन होला ? कुनै काम पो थियो कि ? ’‘तिम्रो नाममा पक्राउ पुर्जी आएको छ । अदालतको निर्णयअनुसार तिमी उहिल्यै कारागारमा हुनुपथ्र्यो ।’ यति भन्दै असईले कागज देखायो । उहिले तीन कक्षामात्रै पढेको जुगलले अब पढ्न बिर्सिसकेको थियो । तर आफ्नो नाम भने ठम्यायो । ठाकुरले पनि पढ्यो । सबै छक्क परे ।
जुगल आफ्नो नाम देखेर अत्तालियो । दिनभर दाउरा चिर्दाको भन्दा बढी नै पसिना निधारबाट बग्न थाल्यो । लुगलुग कापेँकै भए पनि उसले धेरै प्रतिवाद गर्यो । आफूले कुनै अपराध नै नगरी पक्राउ पुर्जी देखाएर लिन आएका प्रहरीसँग उसले केहीबेर भए पनि आफ्नो कुरा राख्यो । तर प्रहरीले उसको कुरा मान्ने छाँटकाँट नै देखाएनन् । न त ठाकुरको कुरा नै उनीहरूले माने ।
एकछिनपछि जुगललाई लिएर जिप धूलो उडाउँदै बाटो लाग्यो । गाउँमा ठूलै हल्ला भयो । भुइँचालो गएझैं भएको थियो । यो खबर सुनेर जुगलकी स्वास्नी मुर्छै परी । गाउँलेहरू अनेकथरी अड्कल गर्न थाले । जुगल बेलाबेला सदरमुकाम जान्थ्यो । त्यतिबेलै उसले गल्ती गरेको हुनुपर्छ, भन्नेहरू यसरी पनि भन्न थाले ।
‘जुगलले डाँका मार्नेजस्तो अपराध गर्नै सक्दैन ! म राम्रोसँग चिन्दछु उसलाई ।’ ठाकुर भन्थ्यो । ठाकुरले भनेपछि सबै चुप लाग्थे । तर आआफ्नो घरमा सबै जुगलको कुरा काट्थे । हिजोसम्म उसको गुनगान गाउनेहरू पनि उसको कुरा काट्न थाले । ओरालो लागेको मृगलाई खेदेझैं भयो ।
जुगलकी ठगुनीले ठाकुरकोमा गएर गुहार मागी । ऊसँग योबाहेक कुनै उपाय पनि त थिएन । गाउँमा हुनेखाने र सहरमा चिनजान बढाएको एकमात्र व्यक्ति ठाकुर थियो । उसैसँग ऋण लिएर भए पनि जुगलकी स्वास्नी, छोराछोरी सबै भेट्न जाने भए । ठाकुरलाई पनि गइदिन आग्रह गरी । आफूसँगै हुर्केबढेको जुगलको अनुहार ठाकुरको आँखाभरि नाच्यो । केही नभए पनि आफूलाई काममा सघाउने कामदार ठानेरै पनि केही गर्न सकिन्छ कि भन्ने विचार आयो । ठाकुर पनि उनीहरूसँगै जाने भए ।
जलेश्वर पुग्दा चर्काे घाम लागिरहेको थियो । अदालत नजिकै रहेको कारागारको मूलढोकामा पुगेर सबै ठिंग उभिए । ठगुनी र उसका छोराहरू त्यहाँ पुगेर के गर्ने ? कहाँ कसलाई सोध्ने हो ? केही थाहा नपाएर अल्मलिएका थिए । सबैले ठाकुरलाई हेरिरहेका थिए । ठाकुरले नै ड्युटीमा रहेका प्रहरीसँग कुरा गर्यो ।
बल्ल पो जुलगसँग भेट्न पाइने भयो । कारागार पुगेर जुगललाई सबैले भेटे । ऊ ननिँदाएझैं देखिन्थ्यो । उसका निधार अझै खुम्चिसकेका थिए । आँखा लठ्ठिएका देखिन्थे । राम्रोसँग खान नपाएको जस्तो अनुहार थियो । यो देखेर ठगुनी उसको सामु रोई ।
‘आफूले नगरेको अपराधको सजाय मैले किन पाएँ ? मेरो जीवनभरको सोझोपन र इमानदारिताको फल के यही हो ? ’ जुगलले ठाकुरलाई भन्यो । ऊ शरीर लुगलुग काँपेको अवस्थामा बोलेको थियो । उसभित्रको शक्ति यतिबेला न्यून भएका थिए । तर, पनि यतिबेला उसभित्र सरकारप्रति रिस उम्लिरहेको थियो । आक्रोशित जुगल आफ्नै मान्छेको अघिमात्रै कुर्लिन सक्थ्यो । अरू त उसले के नै गर्न सक्थ्यो र !
ठाकुरले जुगललाई सान्त्वनाबाहेक केही दिन सकेन । जुगलले बिलौना गरेको हेर्न पनि गाह्रो भयो । तर त्यसै बस्नु पनि कसरी ? ठाकुर चुपचाप कारागार इन्चार्जलाई भेट्न हिँड्यो । वास्तविकता बुझ्नु थियो ।
‘जेलर साहेब, जुगलके केसः के बारेमे आहाँके किछ मालुम हई ? हमरा किछ बताऊ !’ जेलरलाई दुई हात जोड्दै नमस्कार गर्यो र भन्यो । जेलरसँग उसको राम्रै चिनजान थियो । त्यही सम्झेर पनि ठाकुर जुगललाई केही नभनी बाहिरिएको थियो । कारागार परिसरमै रहेको कार्यालयमा छिरेको ठाकुरले सीधैं जेलरलाई भेट्यो । भेट्नासाथ सोध्यो ।
जेलरले ठाकुरलाई राम्ररी चिन्दथ्यो । देख्नसाथ ठाकुरको नमस्कारको जवाफ फर्कायो । त्यतिबेलासम्म ठाकुर कोठाभित्र छिरिसकेको थियो । जेलरले उसलाई बस्न आग्रह गर्यो । जेलरले जुगलको फाइल खोज्यो ।
ठाकुरकै अगाडि टेबलमा एकएकगरी पल्टायो र पढ्यो । पढ्दै जाँदा ठाकुर जिल्ल पर्यो । जुन डाँका मुद्दा थियो, त्यो २००१ सालको रैछ । त्यतिबेलाको फैसलाले जुगल केवटलाई सजाय तोकिएको थियो । ठाकुरको आँखा फुत्किएलाझैं गरी फाइलका पानामा टक्क अडिए । ठाकुर आफूसँगै जन्मिएर हुर्किएको जुगलको वास्तविकता जान्दथ्यो । ऊ त्यहाँबाट रन्थनिँदै बाहिरियो ।
‘जुगल मसँगै जन्मिएको । हामी दुवै २०१५ सालमा जन्मिएको । यो कसरी हुन सक्छ ? ऊ जन्मिनुभन्दा पन्ध्र वर्ष पहिलेको डाँका मुद्दाको सजाय उसले किन पाउने ? ’ ठाकुर बर्बराउँदै बाहिरियो । उसले जेलरसँग पनि यही कुरा गरेको थियो । जुगल र उसकी बूढीलाई पनि ठाकुरले त्यही कुरा सुनायो । यो सुनेर जुगल र उसकी बूढी सरकारसँग खुब आक्रोशित भए । उनीहरूकै भाषामा तथानाम भने । नयाँ नेपाललाई त अझ चुतिया नै भन्न पछि परेनन् ।
‘कराएर केही हुने होइन । अब वकिलसँग कुरा गर्ने हो ।’ ठाकुरले सुझायो । ठाकुरको यो सूचनाले उनीहरूमा आशा पलायो । सबैको मनमा केही गर्न सकिन्छ कि ? भन्ने प्रश्न उठ्यो ।
लगत्तै वकिललाई भेटे । कानुनी परामर्श केन्द्र त्यही नजिकै लस्करै खोलिएका थिए । छानीछानी वकिल पाइने । तर ठाकुरले आफूले चिनेकै वकिलसँग भेटे । ठाकुरसँगै ठगुनी र उसका छोराहरू पनि थिए । भएको सबै कुराको नालीबेली बताए । ठाकुरले विशेषगरी जुगलको २०१५ सालको जन्म र डाका मुद्दा २००१ सालको कुरामा जोड दिएर बतायो ।
‘जुगलको नागरिकता ल्याउनुस् ।’ उनीहरूको कुरा सुनिरहेको वकिलले भन्यो । अघिदेखि जुँगा मुसारिरहेका वकिल भने कुरा सुनिरहँदा आफूले पाउने पारि श्रमिकको पनि हिसाब मिलाइरहेका थिए ।
बल्ल सबैको नागरिकतातिर ध्यान गयो । २०४१ सालतिर जुगल केवटले नागरिकता बनाएको थियो । गाउँमा टोली आएको बेला सबैले बनाएपछि उसले पनि बनाएको थियो । पहिलोपटक फोटो खिचेको नै त्यहीबेला हो । त्यहीँ नागरिकताको जिन्दगीमा केही काम छैन भन्थ्यो । घरमा कतै मिल्काएको थियो । जतन गरी राखेको चाहिँ पक्कै थिएन । जुगलकी बूढीले सम्झिने धेरै कोसिस गरी । अहँ उसको सम्झनामा नागरिकता कतै आएन ।
अन्त्यमा जुगललाई नै सोध्नुपर्ने भयो । यो बाहेक कुनै विकल्प पनि त थिएन । जुगलले पनि त्यो जिन्दगीमा काम नलागेको नागरिकतालाई सम्झियो । कता पो मिल्काएको थिएँ ? उसले निक्कैबेर सोच्यो । धेरै पटक काम नलाग्ने भन्दै फालेको मात्र याद आयो । उसलाई पनि सम्झिन निक्कै बेर लाग्यो ।
‘खटियाके तरमे हउ । जाके देख त !’ जुगलले सम्झियो । चुनावको लागि फोटोसहितको परिचयपत्र बनाउँदा फोटो खिचाएर फर्किएको दिन खाटमुनि फ्याकेको थियो । कुनैदिन काम नलाग्ने भनेको त्यही नागरिकता काम लाग्दै थियो । यतिबेला उसलाई त्यही नागरिकता प्रिय लागेर आयो । र, दुई हात जोड्दै ईश्वरलाई पुकारा गर्यो, ‘हे भगवान् त्यो त्यहीँ खटियामुनि होस् ।’
नभन्दै नागरिकता खाटमुनि नै रहेछ । खाटमुनि धुलोले पुरिएको नागरिकता झिकी । पहिले त ऊ निक्कै खुसी भई । त्यसपछि मात्र धुलो टकटकाई । टकटकिएको नागरिकतालाई एकपल्ट चुमी । झन्डै जुगलको मुस्कुराइरहेको फोटोमा चुमेकी थिई । धेरै पहिले खिचेको फोटोमा जुगलले ढाकाटोपी लगाएको थियो । त्यो देखेर ठगुनीलाई बिहे गरेको वर्षको याद आयो ।
भेटिएको नागरिकता जलेश्वर पुगेर वकिललाई दिई । जुगलको विषयमा निवेदन दर्ता गरायो । सबै प्रक्रिया वकिल आफैंले मिलायो । झन्डै एकहप्ता पछि जुगल जेलमुक्त भयो । ऊ बाहिरिँदा थकित देखिन्थ्यो । कहिल्यै जेल नपरेको जुगल कुनै अर्कै फरार व्यक्तिको नाम जुधेको भरमा जेल परेको थियो । त्यही चिन्ताले पनि होला ऊ दुब्लो देखिएको थियो ।
उसका छोराछोरी, उसकी ठगुनी भने जुगल जेलबाट मुक्त भएकोमा खुसी थिए । एउटा ठूलै युद्ध जितेझैं भएको थियो । त्यही जितको खुसी मनाउँदै सबै गाउँ फर्किए । गाउँ फर्किंदा जुगल केवट भने जेलमुक्त हुन गरिएको खर्चको सात हजार दुई सय ऋण काधमा बोकेर गरुंगो पाइला उचाल्दै अघि बढ्यो । त्यतिबेला जुगलले हातमा नागरिकता कसिलो गरी समाएको थियो ।
२०७२ आस्विन १८ सोमबार
(स्रोत : AnnapurnaPost)
