पुस्तक समीक्षा : ‘सुवर्ण शमशेर र अप्रकासित दस्तावेज’मा इतिहासको अभिलेखन

~सीताराम बराल~

book cover - Subarna Shamsher Rana ra Aprakashit Dastabej - Dr Yagyanath Acharya

दलमाथि जुन नेताको पकड हुन्छ, दलीय राजनीतिमा त्यसैको धेरै चर्चा हुँदो रहेछ । त्यसैले होला, इतिहासमा नेपाली कांग्रेसका चार रथी भनेर बीपी कोइराला, जनरल सुवर्ण शमशेर, सूर्यप्रसाद उपाध्याय र गणेशमान सिंहको चर्चा गरिए पनि महत्व र चर्चाचाहिँ बीपी कोइरालाले नै पाउने गरेका छन् । त्यसैले बीपीको तुलनामा गणेशमान, सुवर्ण र सूर्यप्रसादबारे विरलै पुस्तक निस्केका छन् ।

यज्ञनाथ आचार्यद्वारा लिखित सुवर्ण शमशेर राणा र अप्रकाशित दस्तावेज (बिसं २०१७–२०३४) पुस्तकले जनरल सुवर्णबारे लेखिएका पुस्तकहरूको अभावलाई केही हदसम्म भएपनि पुर्ने प्रयास गरेको छ ।  बीपी कोइरालाको निर्वाचित सरकारलाई राजा महेन्द्रले १ पुष २०१७ मा कू गरेपछि २४ कात्तिक २०३४ सम्मको सुवर्ण शमशेरको राजनीतिक गतिविधि समेट्नु पुस्तकको अभिष्ट रहेको देखिन्छ । यति हुँदाहुँदै पनि जनरल सुवर्णको राजनीतिक जीवनका सुरुआती बेलाका रोचक झलक पनि समेट्ने जमर्काे छ ।

जस्तो, जुद्ध शमशेरका पालामा सी क्लासका राणालाई काठमाडौँ निकाला हिरण्य शमशेर आफ्ना छोरा सुवर्ण सहित कलकत्तातिर लागेको त धेरैलाई थाहा छ । तर, ०७ सालको क्रान्तिताका मुक्ति सेना र २०१७ पछि निर्वासनमा रहँदा सयौँ कांग्रेस नेता–कार्यकर्ताको जीवनजोहो गर्ने अथाह सम्पत्ति सुवर्णले कसरी जुटाउन सके होलान् भन्ने कुरा धेरैलाई थाहा छैन ।

पुस्तकमा उल्लेख भएअनुसार सुवर्णको कलकत्ता बसोबास सुरु हुँदै गर्दा त्यहीँ बसोबास गर्दै आएका अंग्रेजले आफ्नो सम्पत्ति बेच्दै स्वदेश फर्कन थालेका रहेछन् । नेपाल छाड्ने क्रममा आफूसँग भएको सम्पत्ति लिएर गएका सुवर्णले अंग्रेजले छाड्न चाहेका घरजग्गालगायतका सम्पत्ति निकै सस्तोमा किनेका रहेछन् । त्यही अचल सम्पत्तिबाट उनीहरूले अंग्रेजका महंगा घरजग्गा निकै सस्तो दाममा सुवर्णको परिवारले किन्यो ।

त्यसरी जोडिएको सम्पत्ति नै नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका लागि सहयोगी सिद्ध भयो । राणा शासन अन्त्यका लागि आफ्नै अग्रसरतामा गठन गरिएको मुक्ति सेनाका भरणपोषण र हातहतियारका लागि सुवर्णले आफ्नो ढुकुटी खोले । उनको ढुकुटी २४ कार्तिक २०३४ मा मृत्युपर्यन्त कांग्रेसका लागि खुल्ला रह्यो ।

पुस्तकको रोचक र महत्वपूर्ण खण्ड चाहिँ सुवर्ण शमशेरसँग सम्बन्धित दस्तावेज र चिठीपत्रहरूको संग्रह हो । पञ्चायती व्यवस्था स्थापनापछि अधिकांश समय कलकत्तामा रहेर उतैबाट नेपाली कांग्रेसको राजनीति सञ्चालन गर्ने सुवर्ण शमशेर नेपालबारे कसरी अपडेट हुन्थे भन्ने कुरा पुस्तकको अनुसूची खण्डमा राखिएका पत्रले दिन्छन् ।

परशुनारायण चौधरी, सुन्दरराज चालिसे, काशीनाथ गौतम, शशी शमशेर लगायतले कलकत्तामा रहेका सुवर्णलाई नेपालको आन्तरिक स्थितिबारे मिहिन रूपमा पत्रमार्फत निरन्तर जानकारी गराइरहेका भेटिन्छन् । ती पत्रले के बताउँछन् भने, दरवारभित्रको आन्तरिक खटपटलाई उपयोग गर्दै चौधरी, गौतम र चालिसेले सूचना संकलन गर्थे र सुवर्णलाई अपडेट गराउँथे । दरवारका सचिवद्वय रञ्जनराज खनाल र नारायणप्रसाद श्रेष्ठसँग नजिक रहेर उनीहरूले राजा वीरेन्द्रको मुड बुझेर सुवर्णलाई जानकारी गराउँदा रहेछन् ।

उनीहरू कतिसम्म मिहिन जानकारी सुवर्णलाई दिन्थे भन्ने कुरा चालिसेले एक अमेरिकी राजदूतबारे पत्रमा उल्लेख गरेको पंक्तिबाट स्पष्ट हुन्छ । जस्तो, २९ वैशाख २०३४ को पत्रमा चालिसेले लेखेका छन्, ‘नयाँ आउन लागेको अमेरिकी राजूतको नाम हो डगलास हेग, जो कलकत्तामा दुई वर्ष राजनीतिक प्रतिनिधि भइ बसेको, साथै मलाया, ग्रीस, टर्की, अमेविया र अफ्रिकामा बसेको मानिस हो । नेपालमा पनि बसी सकेको र अखण्ड शमशेरको घरमा बसी उक्त घर किन्न लगाउने मानिस हो । अमेरिका फर्केपछि आतंककारी व्यूरोको प्रमुख भइ काम गरेको खुंखार रहेछ । एउटा औंला डुँडे पनि छ रे ।’

सुवर्ण जीवित रहँदासम्म नेपाली कांग्रेस कलकत्ता (सुवर्ण) र बनारस (बीपी) गरी दुई लाइनमा विभाजित थियो । यो आन्तरिक संघर्षको परावर्तन (रिफ्लेक्सन) पनि पुस्तकमा समेटिएका पत्रमा देखिन्छन् । कतिपय पत्रमा बीपी र उनका दाहिने हात गिरिजाप्रसाद कोइरालाप्रति प्रहार गरिएका छन् । जस्तो, एउटा पत्रमा चौधरीले भनेका छन्, ‘गिरिजाप्रसादको थरि–थरिका वक्तव्य चालू नै छ । उनको वक्तव्य दिने तरिकाबाट स्पष्ट हुन्छ कि उनीहरू हामीबाट अलग्गै छन् र उनीहरूलाई हाम्रो कुनै वास्ता छैन । सुन्दछु, उनीहरू पटना वा कहीँ आफ्नो पार्टी कन्फरेन्स पनि गर्दैछन् ।’

किताबमा तथ्यगत त्रुटि पनि भेटिन्छन् । जस्तो, नेपाली कांग्रेसबाट निस्काशनमा परेपछि १ असार २०१० राजाबाट प्रधानमन्त्री बनाइएका मातृकाप्रसाद कोइरालालाई राष्ट्रिय प्रजा पार्टीका नेता भन्नुको साटो राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीका नेता भनिएको छ । पुस्तकको अनुच्छेद खण्डमा प्रकाशित कतिपय पत्रलगायतका सामाग्री पुस्तकको नामसँग मेल खाने खालका पनि छैनन् । तैपनि, नेपाली राजनीतिका अध्येताका लागि पुस्तक संकलन योग्य छ, खास गरी अनुसूचीमा राखिएका पत्रका कारणले । नेपालको वामपन्थी आन्दोलन कति पाखण्डपूर्ण रहेछ भनेर बुझ्न पनि पुस्तक सहयोगी छ ।

सुवर्ण शमशेर र अप्रकासित दस्तावेज (विसं २०१७–२०३४) 
स्रष्टा : डा यज्ञराज आचार्य
प्रकाशक : हेमाद्रि शमशेर राणा
पृष्ठ : १७६
मूल्य : २ सय ५० रुपियाँ

प्रकाशित: कार्तिक १०, २०७२

(स्रोत : कान्तिपुर – नेपाल साप्ताहिक )

About Sahitya - sangrahalaya

We will try to publish as much literary work of different authors collected from different sources. All of these work is not used for our profit . All the creative work belongs to their respective authors and publication. If requested by the user we will promptly remove the article from the website.
This entry was posted in पुस्तक समीक्षा and tagged , . Bookmark the permalink.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.