अाञ्चलिक कथा : बा

~गुरूदत्त ज्ञवाली~

“आज त पश्चिमबाट घाम झुल्केछन् नि, होइन के अचम्म देख्नु परेको हो ?” खेत जोतेर आएको छोरालाई बाले बेस्सरी उडाए । छोरो काम नगर्ने मान्छे होइन । उसको आफ्नै संसार छ । युवक हो, बाउको भन्दा युगै फरक छ, हा“स्ने–खेल्ने साथी फरक छन्, पढ्ने–लेख्ने शैली फरक छ । कहा“को सत्तरी काटेका बाउ र कहा“को भर्खरको जुंगाको रेखी बसेको भने पनि हुने बीस बाईसे छोरो । बाले बेलामा बिहे गरेनन् कि केटी पाएनन् ।

पैंतालीसको छेउ–छाउमा बिहे गरे, आफु भन्दा धेरै कान्छीसंग । कस्सो मुलुकी ऐनले समातेन, तै दुलही नानीको चिना सच्याएछन् । आमा–छोराको उमेर जम्मा अठाह्र बर्षको अन्तर छ । पचास काट्नै लाग्दा छोरो जन्म्यो । समयको पनि त धेरै भिन्नता छ बाउ छोरामा । बाउको पालामाजस्तो लख्रक्क जांगे हल्लाएर खाली खुट्टा स्कूल जाने समय कहा“ छ र अहिले ? बाउले छोरालाई आफुले भोगेको उमेरको अवस्था खोज्दा हुन् ।

छोरोको रातभर इण्टरनेट चलाएर बस्ने उमेर हो, त्यसैले बिहान अलि अबेरसम्म सुत्दो हो, कम्प्युटरको युग छ, संसारका कुरा हेर्छ वा पढ्छ होला । मनोरञ्जनमा पनि भुल्छ होला । उहिलेको जस्तो रातभर न रोदीमा भुल्ने आजको समय छ न त खैंजेडी ठटाएर भजनमा रात काट्ने समय छ । अहिले त टिभीमा फिल्म हेर्ने, कम्प्युटरमा गेम खेल्ने जस्ता कुरामा समय बित्छ । पढ्ने कुरा त छंदै छ । घर बाहिर हु“दापनि त्यस्तै हो । कस्सो छोराले तास खेल्न सिकेको छैन, जथाभावी खान पनि सिकेको छैन । गफ गर्न भने सिपालु हो केटो । गफमा भुल्न सक्छ तर उडन्ते गफ गरेर आकाश–पाताल जोडेको पनि थाहा छैन । र अरु लप्पन–छप्पनमा कसैले कुरा काटेको त सुनिएकै छैन । खेल्दो हो, पहिले डण्डी–बियो, घुच्ची, कपर्दी, सात ढुङ्गे, ढाडे जस्ता खेल खेल्थे भने आज फूटबल, भलिबल अथवा यस्तै खेल हुन्छन् । छोरो अबेर सम्म सुतेको देखेभने बाउको बर्बन्नी तात्छ । छक्काल सम्म सुत्ने, हराउने मतिको, नामर्द, पानी मरुवा, खानको काल यस्तै के–के भन्छन् के–के । छोरो खुरुक्क उठ्छ र गोरु नारेर जोत्न जान्छ । उसले कामको मेलो सबै सक्छ । घा“स–दाउराको समय पनि पहिलेको जस्तो छैन । जे गर्नु पर्ने हो त्यो धन्दा आफै गर्छ, बाले अह्राउन–सिकाउन पर्दैन । छोरो ज्ञानी छ भन्नु पर्छ ।

एक दिन काटेर राखेको घा“स भकारामा हालिदियो छोराले, बाउले सातो काढे । जान्ने भएर ख्वास्स घा“स हाल्न मो¥यो मैले दिउसो हालम्ला भनेको थिए“ भनेर पड्के । भोलिपल्ट पनि त्यस्तै भयो । लौ तनि बाले भनेकै मान्नु प¥यो भनेर चुप्प लागेर बसेको थियो, त्यो दिन पनि सातो काढे । थपक्क कोखिलामुनि हात राखेर बस्छ सैतानको छोरो, काटेर राखेको घा“स पनि भकारामा राखे हुति छैन ? भनेर झपारे । त्यसको भोलिपल्ट त छोराले सोध्यो बिचरा । ए बा भैंसीलाई घा“स हालु ? बाउले का“चै खालान् जस्तो गरेर तेरो अक्किल छैन कतिबेला घा“स हाल्ने र कति बेला कु“डो–फा“डो दिने भनेर हप्काए ।

खेतमा तोरी छर्ने बेला भएको थियो । पहिले जस्तो बालीघरे हली हुन्नन् अचेल । मजदुरीमा हली खोज्ने हो, त्यो पनि भनेको बेलामा पाइन्नन् । ज्याला उस्तै महंगो, तीन पहर खान दिनै प¥यो । त्यसो त छोराले जोत्न सिकेको थियो पार लगाउन सक्थ्यो वा सक्थेन । बाहुनको संस्कार, हलो जोत्न हुन्न भन्ने हो पहिलेको । अचेल त्यस्तो त छैन तर बाउले अनौं समाउने आ“ट गरेका छैनन् । छोराले त्यो मर्म बुझेछ र गोरु नारेर जोत्न गयो । उसले त्यो दिनको मेलो पार लगायो । उसैले तोरी छ¥यो । बाउ कता गएका थिए, पहिले मेसो पाएनछन् । घर आउ“दा छोराले आफैले जोतेर तोरी समेत छरेको थाहा पाए । नबोलेर चुप्प बसेको भए पनि हुने थियो । प्याच्च बोले, पश्चिामबाट घाम झुल्क्यो भनेर । उनी धेरै बोले । पढ्न–उर्न छैन हलो जोतेर क्याकन पौरख देखाउने हुन्छ, गाडी चलाउने बेलामा हलो जोत्न सिक्छ, अरुका छोरा कह“ं पुगे मेरो छोरो हली भएको छ इत्यादि । छोरो भने बोल्दै बोलेन । बुढेसकालको एउटो छोरो, पुल्पुलिएको हुनुपर्ने हो हिसाबले ।

सा“ंझ झमक्क भयो । दुईटी छोरी स्कूल पढेर घरमा आए । आमालाई घरको धन्दाले ठिक्क छ । बाउले काम त निकै गर्छन् । बोल्दैनन् खुरु–खुरु गर्छन् । छोरा–छोरीलाई पनि अह्राएको थाहा छैन । काम गरेको देखेमा यस्तो गर्ने भनेर झपार्ने र नगरेको देखेमा नगर्ने भनेर गनगन गर्न भने छोड्रदैनन् । आमालाई बुढाको बानी यस्तै हो भन्ने परेकोले जवाफ फर्काएको थाहा छैन । तुलनामा छोरीहरुलाई खासै थर्काएको थाहा छैन तर काममा रेख लगाउन छोड्दैनन् । त्यो दिन उनीहरुले घरमा दाइलाई देखेनन् र आमासंग सोधे । आमाले कतै खेल्न गए होला आउला भनेर टिमालिन् । छोरो राती अबेरसम्म आएन । गाउ“भर खोजे पत्तो लागेन । दाइ नआउञ्जेल बहिनीहरुले भात खान मानेनन् । छोरीहरुले नखाएपछि आमाको मुखमा पनि गास गएन । बाले खुरु–खुरु भात खाए र माथिल्लो तलाको कोठामा गएर सुते । छोरो त्यो रात घरमै आएन ।

गुल्मी ग्वादीको कोलौदी भन्ने गाउ“ उनीहरुको पुरानो घर हो । बेचेर नँैक्ट्टी झरेको पनि धेरै भयो । नया“ कटानबाट नौकट्टी भएको भन्छन्, जंगल फांडेर बस्ती बसेको शुरुमा । त्यही नौकट्टीमा शंकरनगर पर्छ । अहिले नौकट्टी भन्ने ठाउं छैन । बाको बिहे भएको र छोरो जन्मेको कोलौदीमै हो । बिहे हुनुभन्दा पहिले उनी पश्चिम मधेशतिर थिए । मधेशमै धेरै बर्ष बिताए । सुनिन्थ्यो उतै जग्गा–जमिन र घर–जम थियो । त्यस्तो रहेनछ । पछि घरमै फर्के । बिहेको हिसाबले उमेर घर्केको थियो । चौतारा पण्डितकी छोरी कलिलै उमेकी थिइन्, के देखे कुन्नि ? बुढै भए पनि कुरो मिलेछ बिहे गरे । बिहेपछि पनि २÷४ बर्ष कसला काटे, अरु त के नै काट्नु थियो र ? दुलही नानी माइतै दगुरेर हैरान पार्थिन् । कोलौदीले ठूला–बडा मान्छे बस्नेको ठाउ“ हो भन्ने कुराको चर्चा पाएको छ । सुर्बाल लगाउने ठाउ“ भनौं न । उनको छोरो पनि जन्म्यो । श्रीमती वा महिलाहरुको को भरमा घर चल्ने पुरानो हैकमी चलन । नोकर–चाकर कसैले राख्थे तर पहिले जस्तो थिएन । छोरो जन्मेकै बर्ष ठूलो अनिकाल प¥यो । बारीका मकै सबै हावाले ढाल्यो, खासै स्याहार्नै परेन । बेलटारीको खेत खडेरीले गर्दा के भन्ने धान त कड्करी मात्र । सुर्बाल लगाउने बानीले जे पाइ काम गर्न पनि भएन । उनलाई फसाद प¥यो । कोलौदी, त्यहा“ जाने बाटो संझदा बिकट जस्तो हो तर गाउ“मा पुगेर हेर्दा रमाइलो ठाउ“ पनि हो । त्यस ठाउ“ले ठूला–बडा मान्छे जन्माएको छ । मन्त्रालयका सचिव देखि डाक्टर आदि बनेको ठाउ“ं हो । त्यसैको हावाले कमजोर मान्छेलाई पनि छोएको थियो । कोलौदी घर हो भनेपछि त्यसै पनि नमस्ते पाइने । बालाई त्यसको हावाले छोएको थियो तर घरभित्रको हालत भने त्यस्तै–त्यस्तै थियो । धोक्रो बोक्न लाज मान्नु पर्ने सामाजिक अवस्था थियो । पैसाले सबै काम गराउन त्यस्तो पैसाको पौल पनि थिएन । घरमा अन्नको गेडो सकियो । छिमेकमा लौ त नि, भन्ने ठाउ“ थिएन । उनी आत्तिए । ठूलो ग्वादीका ठकुरी बाबुसाहेबले उपहार दिएको किर्पेट थियो घरमा । बाबुसाहेब आर्मीका मान्छे, एउटा किर्पेट दिएका रहेछन् । एक दिन त्यही किर्पेट र नाम्लो झोलामा राखे । उनले घरमा श्रीमतीलाई भोलि आउ“छु भन्दै गास टिपेर बेसाहा खोज्न हिंडे । जानु त कहा“ं थियो र ? जेठीभाउजुको माइत गए अम्लाबास । अम्लाबास पश्चिम पाल्पामा पर्छ ।

उनले जेठी भाउजुलाई निकै आदर गर्थे । उनका सन्तान थिएनन् । आइ परेमा ेनले देवरलाई सहयोग गर्थिन् । त्यसैले भाउजुका माइतीले पनि उनलाई आइपरेमा हेरचाह गर्ने गर्थे । भाउजु बिधवा थिइन् । सांझपख अम्लाबास पुगेर सबै मर्म बताए । सांझको भात खाएर दश पाथी मकै र दुई पाथी चामल गरेर बाह्र पाथीको धोक्रो बोकेर फर्के । बालाई रातारात घरमा पुग्नु थियो । बाटोमा कसैले देख्यो भने सात पुस्ताको इज्जत जान्छ भन्ने डर थियो । अंधेरी रात, हातमा लाइट पनि छैन, भारी बोक्ने खासै अभ्यास पनि थिएन । घरमा यसो घा“स काट्नु र लख्रा–लुख्रु काम गर्नु भुगोलको हिसाबले सामान्य थियो । उनी राता–रात जसो–तसो रिडी झरे, बजार सुनसान थियो । तेर्सै कालीगण्डकीको किनार–किनार तालदवाईं पुगे । तालखोलो र गण्डकीको संगम । त्यस क्षेत्रको तीर्थस्नान गर्ने ठाउ“ र मसानघाट पनि हो । जनबोलीमा उपल्लोगन्नै भन्छन्, रिडीलाई तल्लोगन्नै । झसङ्ग डराए मसानघाटमा पुग्दा । समय बिहानपखको तीन बजेको हुंदो हो । सास रोकेर त्यहा“बाट उकालो चढे । उकालो पनि नाके उकालो छ । बेल्टारी पुग्नै लाग्दा घुद्रुम्मै लोटेछन् । घु“डामा घाउ लागेको थियो र सुर्बाल पनि च्यातिएछ । एकैछिन लामो सास फेरेर संभालिदै फेरि उकालो लागे र माथि राम्चे पुगेर भारी बिसाए । त्यसबेला पारी कालीपारका कुखुरा बास्न थालेका थिए र समय बिहानको चार बजेको अनुमान हुन्थ्यो । सुइ….य लामो सास तानेर थकाई मरेको अनुभुति गरेपछि बल्ल मधेशी गम्छाले पसिना पुछे अनि ६ फुलीबाला लाइटर खित्रिक्क पारेर चुरोट सल्काए । त्यसबेला नेपाली चुरोट आइसकेको थियो बजारमा,त्यो भन्दा पहिले भारतीय बेटमार चुरोट खान्थे । चुरोटको बट्टा र लाईटर कमिजको बगलको खल्तिमा राखेपछि छाति फुलाएर चुरोटको सर्को ताने । धुवा“ नाक र मुखबाट फुरुर्र फाल्दा बिगतका पीडा समेत उडाए जस्तो लाग्थ्यो । नजानिदो उज्यालोमा धुवा“को मुस्लो आकाशतिर सोझिंदै गर्दा मास्तिर छेस्रेक–छुस्रुक आवाज आयो । बाघ लाग्ने ठाउ“ पनि हो । उनी झसङ्ग भए र किर्पेटको आड लिएर लपक्क परे । आवाज नजिकै आयो । यसो चोर आ“खाले हेरेको एउटा मान्छेको आकृति नजिकै आयो । आकृति पल्पाल्नी भाउजुको जस्तै थियो । ‘लौ मारिन्’ उनी आत्तिए । बाघभन्दा पनि ठुलो डरलाग्दो बस्तु आए जस्तो लाग्यो । पल्पाल्नी भाउजु नै रहिछन् । एकाबिहानै उपल्लो गन्नै नुहाउन हिंडेकी । त्यो उनको नित्यकर्म थियो ।

उनले आ“खा चिम्रिक्क पारेर मुख फाल्दै भनिन्, ‘धनपति नानै…., मेरी आ“….बै…., के देख्नु परेको हो यो ? कूलकै इज्जत गयो नि बरै…।’ पल्पाल्नी भाउजुले कुरो बुझिन् । त्यो भारी वा त्यो नाटक जसको कारणले गर्नुपरेको थियो उनैले देखिन् । बेसाहा खोज्नु, राता–रात बोकेर ल्याउनु, लोटेर घाइते हुनु, सुर्बाल फाट्नु, के–के भयो के–के । सबै उदाङ्ग भयो । भाउजुले देखे मात्र त के हुन्थ्यो र ? सात गाउ“मा हल्ला हुने भयो । ती भाउजुको माइत पाल्पा भएकोले पल्पाल्नी भन्ने गर्छन् । पल्पाल्नी भाउजुले सानो कुरा पाइन् भने उडाएर बोल्ने बानी पनि हो । भन्न त मेरै घरमा आएको भए पनि त दिने थिए“ भनिन् तर उनको घरबाट जोगीले पनि भिक्षा लगेको थाहा पाइएको छैन । ती भाउजुको घर पनि कोलौदी नै हो तर साख्खै भाउजु होइनन् । र आर्थिक अवस्था भने हिङ बा“धेको टालो मात्र हो भाउजुको पनि । धनपति रहेछ बाको नाम । चुप्प लागे, चु“ आखर पनि बोलेनन् र भारी बोकेर उकालो लागे । उता त्यो हल्ला दिनभरमा उनको ससुराली चौतारा, थोर्गा, ग्वादी, सर्बत्र भयो । सिख्रेको बाटो चउरको कुलैकुल उनी कोलौदीतर्फ लागे । ढाबखोलामा पुग्दा धिर्जेको काइ“लाले देख्यो, फिस्स हा“स्यो र भन्यो, ‘के गरेको हो बराजु, हामी थिएनौ र ?’ उसले संस्कारगत आदरका साथ सद्भाव नै प्रकट ग¥यो । उ आरनकोलागि गोल पोल्न भनेर झरेका रहेछ । ढाबखर्के भाउजुले नै देखेपछि अरुको देखाईको अर्थ त थिएन । तै काइंलाले ज्याला पाए मैले त बोक्थें नि भन्यो र एक माना मकै दिने सर्तमा भारी कोलौदीसम्म पु¥याइदियो । घर पुगेपछि धनपति बा तीन दिनसम्म ज्वरो आएर सुते ।

चोट पनि कस्तो हो कुन्नि ? त्यसै चोटले धनपतिले त्यसै बर्ष हो वा अर्को बर्ष हो, कोलौदीको सबै जेथा सिरीखुरी पारेर बेचे । एक आखर पिताम्बरसंग सोधेका थिए । पिताम्बर उनका मन मिल्ने छिमेकी हुन् नाताले भाइ । एकपटक धनपतीको छोरो सिकिस्त बिरामी भएछ । पिताम्बरले आयुर्वेकि स्वास्थ्य चौकी रिडीमा काम गर्थे । त्यसै अनुभवको आधारमा उनको छोरालाई उपचार गरेका, ट्वाक्कै भएको थियो । त्यसै गुनले उनीहरुको मेल अलि राम्रो थियो । त्यो बेला जग्गा सजिलै बिक्थ्यो पनि । मधेशतिर बसाइ सर्नेहरुको चाप थोरै थियो । धेरैले उतै पाखो–पखेरो जोड्थे । मधेश झर्नु त जमिन्दारहरु बाहेक ब्यवहार बिग्रेकाहरु र सामाजिक मर्यादामा किचिक्क परेकाहरु मात्र हो भन्ने मान्यता थियो यद्यपि कतिपय ठूला–बडा भनिनेहरुले भित्र–भित्र ८÷१० बिघा जग्गामा पैसा फालेको थिए तर भन्दैनथे । धनपतिले गजक्कै दाम पारेछन् । र दुधे बालक सहित श्रीमतीलाई लिएर नौकट्टी झरे । नौकट्टी पनि जानेर पुगेका होइनन्, भेंडाबारीका घर्ती त्यतै छन् भन्ने थाहा थियो र गए । घर्तीहरुसंग भने संपर्क भएन । समाजको न गरीखाने न मरीजाने संस्कार, यसो गरे पनि हुन्न उसो गरे पनि हुन्न जस्तो बाध्यात्मक अवस्था, यी दुईटा कुराले उनको मनमा अस्थिरता उत्पन्न हुने हुंदा छोरालाई गाली गर्दा रहेछन् । मन भने कोमल हो बाको । यसरी नौकट्टी भने पनि शंकरनगर अहिलेको तिलोत्तमा कलेजको नजिकै सस्तैमा दस का खेत र एउटो ठांटी घरसहित लिएर बसेका । पछि दुइटी छोरी पनि जन्मे । शुरुका बर्षमा धेरै दुःख पाए । जंगलको नजिक, चोरको डर उस्तै । कहिले खेतीको बेलामा गोरु मर्ने, कहिले छोरा–छोरी बिरामी हुने, कहिले आफै निस्लोट हुन्थे कामको चापले । श्रीमती पनि स्वस्थ त होइनन् तै काम–धन्दा रोकिन्नथ्यो । जग्गा बेचेका थिएनन् तर ऋण बढेको थियो । नगद आम्दानीको स्रोत खासै थिएन । त्यसैले पनि मन बाउंडिएको हुन सक्थ्यो । तै छोरा–छोरी पढाउने बिषयमा सानो मन गराएनन् । नजिक राम्रा स्कूल थिएनन् । बुटवलतिरै पढाए । दुईटी छोरी र छोरालाई राम्ररी पढाउनु भनेको लरतरो कुरो होइन । छोराले स्नातकोत्तर पढेको छ, रिजल्ट आएको छैन । योग्यता अनुसारको जागिर खोजेको मेसो मिलेको थाहा छैन ।

छोराले आफ्रनो बिषयमा सोंच्नु त छंदैछ, त्यसमा बाउको गनगने स्वभावले त्यो दिन अलि मन दुखेछ, हैरान भएर साथीको घरमा मन टिमाल्न भनेर गयो । साथीको घर सुनवल हो । त्यहा“ पुगेको मात्र के थियो साथीका बाबु–छोराको भुर्तालो झगडा चलेको रहेछ । झगडाको बिषय खासै ठूलो थिएन । छोराले त्यो दिन रहरले एउटो मुठो घांस काटेछ, त“लाई के नपुग्दो थियो र घांस काट्न गइस् ? यसै कुरामा हल्ली–खल्ली भयो । घांस काट्दा हात काट्न सक्छ, हात काट्यो भने लेख्न–पढ्न मिल्दैन र पढाईमा फेल भइन्छ भन्ने एउटा तर्क थियो । त्यस्तै सानो काम गरेर इज्जत जान्छ भन्ने अर्को मान्यता थियो, जमिन्दारी प्रथाको पुरानो मुसे गन्ध थियो क्यार ? साथीको बाले त्यही गन्ध ओकलेका थिए । छोरालाई ती सबै कुराले छुन्नथ्यो तर त्यसको झमेला ब्यहोर्नु पर्दथ्यो । त्यो देखेर उ फनक्क फक्र्यो र परासी पुग्यो ।

परासीमा उसका माइला बा बस्थे । माइला बा भने बैंसको रंगमा छिमेकमा सिंदुरेबाट दिदीलाई भेट्न आएकी साली पर्ने नानीलाई एक्कै पटक ‘आहा… कति राम्री रैचन् भगाएर लैजाने जस्ती’ भनेका थिए । साली नानीले पनि ‘लौ लैजानुस् हिम्मत भए’ भनेर मजाकमै के भनेकी थिइन् त्यो कुरा त सा“च्चै भयो । दाजुको बिहे नहु“दै कन्या केटी भगाएर लैजानु परम्परा बिरोधी कुरा हुन्थ्यो त्यो बेला । त्यसरी भगाएर हिंडेका उतै रमाए । के ताल परेछ कुन्नि ? पैसा पनि कमाएछन् । घरको अंश खोज्न पनि गएनन् । उसले त्यहा“ पुगेर माइला बालाई टपक्क ढोग्यो । ‘कताबाट बाटो बिराइस् धुर्बे ?’ माइलाबाले ठाडो मिजासले तर मायालु तरिकाले सोधे । छोराको नाम ध्रुव रहेछ । घरमा नामले बोलाएको सुनिएको थिएन । बाउले माया गर्दा बाबु भन्थे नत्र केटा भन्थे । आमाले बाबु भन्थिन् । स्कूल कलेजमा के भन्थे वा के नाम थियो छिमेकीले मेसो पाएका थिएनन् । सबैको बाबु । बाबु दाइ, बाबु भाइ, बाबु अंकल यस्तै । यस्तो अन्यत्र पनि देखिएको छ ।

माइलाबाका तीन भाइ छोरा हुन् । जेठा चाहिं छुट्टिएर त्रिबेणी गएर बसेकाछन् । तीनै भाइ ध्रुबभन्दा जेठा हुन् । माइलाबाले कुनैबेला त्रिबेणीमा पनि दुई बिघा खेत किनेर फालेका रहेछन् त्यो जेठालाई अंश भएको छ । जेठो छोरा कहिेलेकाहीं भेट्न आउंदा बा–आमालाई पाहुर लिएर आउंछन् तर बाले रेख नलगाएको बेला हुन्न । त्यो दिन पनि जेठाले एक किलो मिश्री लिएर आएका बाले घोत लिएर आएको छ भनेछन् । त्यसभन्दा पहिले राम्रो स्वीटर ल्याइदिएका, बाले लगाउनुहुन्छ भनेर । कसैको जडेउरी चाहिन्न भनेर सामुन्नेमै फालेछन् । तै छोरो फर्केपछि लगाएछन् । दशैंमा पैसा राखेर ढोग्दा भिखारी हुं र ? भन्थे । रित्तै आउंदा लख्रक्क आउ“छ भन्ने बानी छ माइलाबाको पनि । माइलाबाले ध्रुबका कुरा सुने तर खुरुक्क लाहुर जाने सल्लाह दिए । उनकै अरु छोराहरुको पनि खासै डण्डी बसेको थिएन । माइला बाले सुको चुहाउन्नन्, न पढ्ने कुरामा सहयोग भयो न इलम गर्ने कुरामा भन्ने छोराहरुको आरोप हो । तै आइ ए नपढेका कोही थिएनन् । त्यो घरको रडाको भिन्दै खालको थियो । माइलाबाले राम्ररी पढाउन नचाहेका होइनन् । छोराहरु नै तराइ–मधेशको किसानी संस्कारमा अल्झेर पढ्ने कुरामा ध्यान दिएनन् । सांच्चै भन्ने हो भने माइलाबालाई पनि छोराहरु संगै बसे हुन्थ्यो भन्ने चाहना हो । ठूला छोरो त्रिबेणी गएर बसेको पटक्कै चित्त बुझेको छैन, त्यसैले जे पाहुर ल्याए पनि सन्तुष्ट हुन्नन् । सम्पत्ति त फालाफल छ माइलाबाको । बाउलाई गर्नु पर्ने पुरानो खालको आदर खोज्छन् तर छोराहरुले नबुझेर हो वा नसकेर हो ताल मिलेको छैन । ध्रुवले सोंच्यो, यो भन्दा त मेरै बा ठिक हुनुहुन्छ ।

छोरो घरमा नआएको दिनको रातभर धनपति बालाई निद्रा लागेन । राती जुरुक्क उठे र हातमा लाइट लिएर एक्लै छोरो खोज्न हिंडे । कसैसंग गुनासो पोख्ने र सहयोग माग्ने बानी बाको पनि छैन । कसैले बाटोमा सोध्यो भने पनि त्यसै डुल्न हिंडेको हो भन्ने खालका हुन् । कता जाने खोज्न ? बुटवलको राजमार्ग चौराहासम्म त पुगे छा“ट आएन । बस स्टप नजिकैको चिया पसलेले देखेछन् र, कता हो बाजे, छोरालाई पनि आज दिउसो यतै देख्थें तपाईं पनि यतै के आंट्नु भा छ र ?’ भनेपछि छोरो सुनवलतिर गएको मेसो पाए । उनको अनुमान थियो माइलाबाकहा“ गयो होला भन्ने, ठिकै हो । बुढा एकैछिन् घोरिए र घरतिर फर्के । तबसम्म उज्यालो हुनै आंटेको थियो । उनी घरबाट निस्केको र फर्केको अरु कसैले थाहा पाएनन् । बाले छोराको र आफ्नो स्वभावको समीक्षा गरे । ठिकै त छ मेरो छोरो, भन्ने त लाग्यो मैले बढी भनें कि ? भन्ने सोंचेनन् । सा“च्चै भन्ने हो भने उनलाई पछिल्लो समयमा ऋणले गा“जेको थियो । घरमा कसैलाई भनेका पनि थिएनन् ऋण–धनको बिषयमा । भनेर पो के हुन्थ्यो र ? त्यस झमेलाले पनि बाको मन बटारिंदो हो र पनि बानी हो, बा सोझिएनन् ।

ध्रुव बिहानै घरमा आयो र लुसुक्क घरभित्र पस्यो । आमासंग के–के कुरा भए थाहा भएन, बाले परैबाट चिच्याएर ‘कहां मो¥योथिस्’ सम्म भने । त्यो कुरो त्यत्तिकै हरायो । दिउसो ध्रुवको एम ए को रिजल्ट आएको खबर आयो, पास भएछ । धनपति बाको खुशीको सीमा रहेन । हातको काम च्यात्त छोडेर छिमेकमा गए र ‘हाम्रो केटालाई देखेनौ ?’ भनेर सोधे । उनलाई कुरो निकाल्ने बहाना चाहिएको थियो छोरो त घरमै थियो । पास भएको कुरो पनि छोराले नै भनेर थाहा भएको थियो । बाले अरुसंग केटो पास भयो रे त्यही भन्छु भनेर खोजेको, भेटिएन भने । पास भएको हल्ला गाउंभरि भयो । त्यो गाउंमा त्यो बेलामा त्यत्तिको पढेको युवक त्यही मात्र थियो । सुन्ने मान्छे सबै खुशी नै भए । दिनभर त्यो घर रमाइलो रह्यो । रमाइलो त बालाई झन् लागेको थियो तर कसैले छोरो पास भएछ बधाइ छ बा, भन्दा त्यही जाबो एम ए पढेर के हुन्छ र भनेर जवाफ फर्काउंथे । सफा मन भएका बाले मन र मुख उस्तै कहिल्यै गराएनन् । समाजमा कसैको कुरो पनि काट्ने होइनन् । त्यस्तो स्वभाव घर भित्र मात्र हो । बाहिर त रसिलै हुन् बुढा ।

धनपती बाको बृद्धभत्ता खाने उमेर हो । बुढा टाठा भएर हो नत्र प्वांख बस्ने उमेर पनि हो तर पनि कसैले बुढो भन्यो भने झनक्क हुन्थे । ध्रुवले ए बा अब त बुढो हुनु भयो किन गनगन गर्नुहुन्छ मैले गर्छु नि भनेर के भनेको थियो बाले त कांचै खालान् झैं गरे । लौ त बुढा भनेर उ फेरि हिंड्यो । यसपटक भने जागिर खान जान्छु भनेरै काठमाण्डौ पुग्यो । पैसाको हकमा धनपतिले कहिल्यै छ भनेनन् तर कुनै काम भने रोकिन्नथ्यो । ऋण–धन गरेर पार लगाएका हुन्थे । छोरो काठमाण्डौ जान गाडी भारा मागेको थियो, छैन भने तर चौराहाको चियापसलेसंग मागेर लैजानु भने । उनको बानी थियो सिधै नदिने । चौराहाको चियापसलेलाई सांझपख गएर तिरेछन् । संयोगले ध्रुव त्यहीं थियो गाडीको मेसो नमिलेर बसेको । बाले छोरालाई देखेनन् छोराले देख्यो । उसको मनमा बाप्रति शंका उत्पन्न भयो । मलाई किन पत्याउनु भएन बाले भन्ने भएछ । बाको नियत भन्दा पनि नियन्त्रण थियो पैसाको बारेमा । छोराले कुरो बुझेन कि बाले कुरो बुझेनन् । बाउ–छोराको अबिश्वांसको दूरी चौडा भयो । ध्ुव काठमाण्डो गयो ।

अर्गली अधिकारीकी छोरी पार्बती काठमाण्डौको बानेश्वरमा डेरा गरेर पढ्न बसेकी थिइन् । । संयोगले ध्रुबको डेरा पनि त्यसै घरमा भएछ । कोलौदेलीको काठमाण्डौमा पनि बोली बिक्छ भन्ने छ । आफन्तरुको सहयोगमा राम्रै प्रोजेक्टमा जागिर मिलेछ ध्रुबलाई । राम्रो भनेको दामकै कुरो हो । थोरै समयमै उसको रवाफ फेरियो । केटो त भलाद्मी देखिन थाल्यो । त्यो भलाद्मीपनमा पार्बतीको नजर परेको हो वा ध्रुवको नजर उता परेको हो, दुबै आपसमा लहसिन थाले तर बोलचाल भएको थिएन । क्याम्पस र जागिर एकैतिर थियो, संगै जान्थे र संगै फर्कन्थे । बोल–चाल नभएपछि कसको घर कहा“ भन्ने पनि थाहा थिएन । एक जनाले ढिलो गरेमा पर्खन्थे पनि तर पनि बोल्दैन्थे । दुबैजनाको मुख फोर्ने हिम्मत भएन । यस्तो धेरै सम्म चल्यो । पार्बतीको स्नातकको पढाई पूरा भएछ अर्थात पढेर सकिएछ । जुन दिन उनी क्याम्पस जानु परेन त्यो दिन अबेर सम्म उनी कोठाबाट बाहिर ननिस्कंदा पनि ध्रुबले पर्खन छोडेन । त्यो दिन मात्र उसले मुख फो¥यो वा कोठैमा गएर सोध्यो, ‘आज क्याम्पस छैन र ?’ कुरो कुल्याउन बेर हो, अब त घाट पाएपछि बग्न थाल्यो । पार्बतीको आग्रहले दुबैजना कोठामा बसेर गफ गरे । त्यसो त समाज पहिलेको जस्तो सांघुरो पनि छैन । । त्यो दिन खुलेरै रमाइला कुरा गरे । बश, उनीहरुको जीवन कथा शुरु भयो । त्यो दिन ध्रुब अफिस गएन ।
ध्रुब र पार्बतीको संबन्धको लहरो झांगियो । अन्ततः त्यो कोठा छोडेर धुम्बाराहीतिर गएर बसे । त्यसको लगत्तै दुकानदारको सिंदुर बिक्यो, चुरा–पोते बिके । पशुपतिका पण्डितले भेटी पाए, कोलौदीतिरबाट काठमाण्डौ बस्ने गरेका दाजु–भाइले मुख मिठ्याए । उनीहरुका दिन फरक ढंगले बित्न थाले । पार्बती स्नातक पास पनि भइन् । दुबैजनाको रहर लाग्दो जागिर र रहरै लाग्दो जीवन दगुर्न थाल्यो । उनीहरुको बिबाहको कुरो अर्गलीको माइती घरमा पुग्यो । माइतीको हैसियत पहिले राम्रो हो । उनले छोरीको खबर पाएपछि एक आखर ‘लौ मारिछ’ सम्म भनेको थाहा पाइयो ।

। उपाध्यायले छोरी लगेको अर्गलीतिर पच्दैन भन्थे । पछि कसरी साम्य भयो कुन्नि ?

धनपति बालाई भने छोराको बिहेको खबरले एक धक्का हान्यो । बुढेसकालको एउटै छोरो, घरमै धुमधामले बिहे गरिदिउंला भन्ने रहर त गयो नै, पैसा कमाउला भन्ने आशा पनि खुत्रुक्कै भयो । अर्गलीकी केटी भन्ने बित्तिकै बुढा सिरिंगिए । अर्गलीमा उपाध्याय बाहुन हुन्नन् वा छैनन् । जैसी केटी बिहे ग¥यो भन्ने भयो । हुन पनि त्यही हो । बुढा अलिदिन त बतुराए । अरु समाजले भने खासै त्यस कुरामा ध्यान दिएन । युग धनपति बाको भन्दा फरक भइसकेको छ । त्यसो त बा त्यस्तो कर्मकाण्डी वा अति परम्पराबादी होइनन् र पनि संस्कार मान्छन् । उनलाई अझ नरमाइलो लागेको भनेको ती सबै कुराको थिति कोलौदीबाटै बिग्रेको हो भन्ने छ ।उनकै माइला दाजुको घाउले बेला–बेलामा चसक्क पोल्ने गर्छ जबकि माइला दाइले खासै बेजाय“ गरेका होइनन् । हुन पनि कोलौदीमा त्यस्ता घटना अरु धेरै भएका छन् । त्यो कुरो धनपति बालाई चित्त बुझेको थिएन । घरकै सिन्की बिग्रेपछि अरुको सिन्कीका के कुरा काट्ने ? बाको मन जाडोमा सर्प गुडुल्किए झै गुडुल्कियो । समाजमा यस्सो टाउको देखाउंछन् र फेरि लुकाउंछन् ।

धनपति बाले अलि दिन त छोराले के खबर पठाउला भन्ने आशामा पर्खे । बिहे गरेको आवेगमा छोराको भरोशाबाट बिमुख हुंदै गए । छोरो सिद्धियो भन्ने भयो र घर ब्यवहार मिलाउने धन्दामा लागे । उपाय त के थियो र अरु ? खेत बेचे । पुरानो घर भत्काएर राम्रै घर बनाएका थिए, त्यो पनि बेचे । सस्तैमा फाले बुढाले । र जोगीकुटीको पानी टंकी नजिकै सानो चिटिक्कको घर किनेर बसे । त्यसै बीचमा छोरीहरुको बिहे–दान पनि गराइदिए, छोरालाई नै खबर गरेनन् अरु दाजु–भाइको त कुरै छोड्नुस् । संयोग भन्नुपर्छ, पढे–लेखेका छोरी हुनाले राम्रो बर पाए र लगभग दुबै छोरी बिदेश जाने मौका पाए, अर्थात ज्वाइंहरुले लिएर गए । उमेरले चौरासीको सर्जाम जुटाउने बेला हो बाको । रोग खासै छैन, सिटामोल खाएको संझना छैन भन्छन् तर श्रीमती उनी भन्दा धेरै कान्छी भएर पनि बुढी जस्ती छन् । बुढा–बुढी निर्बाहमूखी जीवन धानेर बस्न थालेपनि सानो चोटले त्यस्तो निर्णय गरेका होइनन् । तै बुढा बहुलाएनन् । थोरै नगद बचाएको हुनाले खाने–लाउने कुराको समस्या भने थिएन । अरु पैसा ऋण तिरेर सकियो । ब्याजै ब्याजले ऋण भुसुक्कै भएको रहेछ । तै ऋणमुक्त भए । बानी उस्तै छ । छोरा–बुहारीलाई घरमा बोलाउने कुरामा मन सोझिएको छैन । छोराले पनि बाको डरले सास काढ्न सकेको छैन । बाले बोलाउनु हुन्छ र घर जाउंला भन्ने छ ।

ध्रुवका दम्पति बस्ने धुम्बाराहीको घर धनगढीका मल्ल ठकुरीको हो । तल भाडामै पसल छ माथि मल्ल पररिवार बस्छन् र सिरानतलामा ध्रुव । अरु भाडामा बस्ने कोही छैनन् । ध्रुबलाई, अर्गली अधिकारीकी छोरी हो रे, धान्न सकिने हो कि होइन भन्ने कुराको मनमा चस्को पर्न थाल्यो । अर्गलीका अधिकारी भनेपछि ठुलै मान्छे हुन् भन्ने परेछ । हुन पनि अर्गलीको बाटो हिंड्दा त्यहां साना मान्छे बस्छन् जस्तो लाग्दैन । यथार्थ त्यस्तो होइन । पार्बतीले पनि कोलौदीको हल्ला ठुलै सुनेकी छन् । उनकाबाले कोलौदीको इज्जत फाल्ने पो हुन् कि भन्ने डर छ मनमा । भएन भनेर काठमाण्डौमा भएका दाजु–भाइहरुको स्तर हेर्दा होच केरे भन्ने लाग्यो । दुबै जनाको अड्कल ठिकै हो । मेरा बाबै भनेर निच्छिम् पनि होइनन् दुबैतिर र सातै जानु पर्ने कुरो पनि होइन । फरक कति हो भने समय फेरिएको छ, पुरानो मान्यता कतै पनि छैन । यस्ता कुरा कहिले खुलेर गर्थे भने कहिले शंकाको घेरामा राख्थे ती दम्पतिले पनि ।

मल्ल परिवारसंग पनि हेलमेल हुन थालेछ । परिवारका सदस्यकै हैसियतमा रहन थाले । मल्लका दम्पतिले सत्तरी काटेका थिए तर बलिया थिए । उनका तीन भाइ छोराहरु बिदेशमा थिए । सबै बुहारीहरु त्यही घरमै बस्थे । मिलेका थिए भन्नु पर्छ । मल्ल दम्पतिको कथा पनि बिचित्रको रहेछ । छोरा–बुहारी र छोरीहरुको ब्यवस्थापनमा मल्ल बुढाले जमिन्दारी बेचेर सकेका रहेछन् । छोराहरुले धेरै पढेर ठकुरी खानदानको नाक राख्न त सकेनन् । हुन त नैनीताल राखेर पढाएका हुन् । पढाईको मेलो टिप्न सकेनन् कि के भयो । पछि बिदेश गएर काम पाए । तीनै भाइ लन्दनमा छन् । तीन भाइ छोरा र तीनै बहिनी छोरीहरुको बिहा–दान सम्मको ठकुरी रवाफले खर्च गर्दा बुढाको ढाड सेकिएको थियो । साठी बिघा जग्गा त्यसै सकिएको होइन । भन्न त ठकुरी बिग्¥यो मोजले भन्छन् । ब्यवहार हेर्दा खासै मोज गरेर सम्पति उडाएको जस्तो लागेन । उनी कैलालीका राजा हुन् । हैसियत जेसुके भए पनि ठकुरीलाई राजा भन्ने चलन हो त्यता । इस्यो र उस्यो भनेर पनि बोल्नु पर्ने ठकुरीहरुको भाषै हो, त्यसलाई मेराबाबै भन्नु पर्ने होइन । काठमाण्डौमा बस्न थालेपछि कैलालीतिरका मान्छेले बाहेक कसैले राजा भन्दैनन् । मल्ल बाबुसाहेब, उनका सन्तानको उत्थानको निमित्त झण्डै मरेका मान्छे हुन् । सन्तानको उन्नति भयो भने आफ्नो जीवन त्यसै पनि सफल हुन्छ । छोरा–छोरीले कमाउलान् र खाउंला भन्नुभन्दा पनि उनीहरुको समाजमा नाम चलोस् र कसैले फलानाका छोरा–छोरी भनेर प्रशंसा गरेको देख्न वा सुन्न पाइयोस्, त्यो भएन भने असल सन्तानका बाउ–आमा भन्ने सुन्न पाइयोस् त्यही सन्तानको कमाइ हो भन्ने उनको भनाइ रहन्थ्यो । त्यस कुराले ध्रुबका आ“खा खुले । रमाइलो कुरो त धनपति बा उनको बिबाह हुनु भन्दा पहिले पश्चिम तराइमा बसेका, मल्ल बाबुसाहेबसंग संगत भएको रहेछ । त्यो कुरा पनि ध्रुबलाई थाहा भयो । त्यो जमाना बाले पाएको दुःखको बारेमा बाउप्रतिको उसको मन झनै गरुंगो भएर आयो । पार्बतीको तर्फबाट ध्ुबको विचारधारा बारेमा कुनै अवरोध थिएन, कुनै दम्भ पनि थिएन । यौवनको माला योग्य बरको हातबाट पहिरेकी मात्र हुन् । कुनै सभ्यताको लक्ष्मणरेखा नाघेकोजस्तो लागेको छैन । हो, संस्कार मिचेकी हुन् । मिचेकी पनि होइनन् ओध्रेको संस्कारमा लिपपोत गरेकी हुन् । मल्ल बाबुसाहेबको मुल्यांकन हो यो । उनले त्यस्तो कुरा गर्दै गर्दा उनका तीनवटै बुहारीहरु अदबका साथ नजिकै बसेर सुनिरहेका थिए । त्यो परिवारमा बुहारीहरु त्यसरी संगै बसेर कुरा सुनेको पहिलो अवसर थियो । तीनवटै बुहारीका आ“खा रसाए । पार्बतीले पनि असल संरक्षक पाएको अनुभव गरिन् बाबुसाहेबको संगतलाई । र ससुरा बाको बारेमा जे सुनिन् राम्रो कुरा सुनिन् ।

मल्ल बाबुसाहेब आफुभने पढे–लेखेका मान्छे हुन् । त्यो भन्दा पनि देश बुझेका मान्छे हुन् । नेपालका हरेक जिल्लामा घुमेका मान्छे, हरेक संस्कृतिको अध्ययन गरेका मान्छे । कुनै मान्छेका कुरा सुनेपछि त्यो जिल्लाको चलनै त्यस्तै हो भनेर भन्दथे । ध्रुबलाई तिम्रो गुल्मीतिरको बोल्ने भाषा–शैली नै त्यस्तै हो भन्दथे । यस्तो काम नगर्ने मान्छे, मरे हुन्छ, यति पढ्न नसक्ने मान्छे फालहालेर मरे हुन्छ भन्ने जस्ता कुरा धेरै बाउहरुले छोरालाई भन्ने गरेका उदाहरण बताए । कमजोर छोरो घर छोडेर भागेको र कोही त सांच्चै आत्महत्या गरेको उदाहरण पनि बताए । ती कुरा सुनेपछि ध्रुबको मन झन फेरियो । उसका दम्पति घरमा जाने निधो गरे र बालाई खबर पठाए । यसपालि धनपति बा बिरामी परेका थिए । उनलाई छोराको स्नेहयुक्त चिन्ता थियो । घरमा आए पनि हुंदो हो भन्ने लागेको थियो तर आफैले आइज भन्न सकेका थिएनन् । छोराको खबरले बरर्र आंशु झारे । धनपति बा रोएको आजै हो । आमाका त कुरै भएन, त्यस बिषयमा यसपटक चर्चा गरिएन । सांच्चै भन्ने हो भने बाको मनभित्रको पितृत्व जब्बर भएको हो, हुन सक्छ पितृसत्तात्मक आत्मा जब्बर भएको हो । बाको भुमिकामा त चुकेका छैनन् । बाटो बिराएर सन्तानको बिचल्ली पनि त पारेका छैनन् । काउलो पारेर सन्तानलाई कुलतमा त फसाएका छैनन् । बाका आंशु टप्केको ठाउंको भिजेको धरतिको भाषा हो यो । बाले उनका आंशु श्रीमतीलाई पनि देखाएनन् । बा छोराप्रतिको मधुरो भरोशाको दिन गन्दै बसे ।

आज धनपति बाको घर अलिकति उज्यालो छ । छोरा–बुहारी आजै टुपुक्क आएछन् । बुहारीको स्वभाव, मर्यादा, भाषा तथा रुप देखेर दंग परे । उनको मनमा उन्मत्त हर्ष खेलेको छ र घरको लच्छिन खुलेको देखेका छन् । बोल्न भने धेरै बोलेका छैनन् । छोराले खुट्टामा टपक्क ढोग गर्दा आशिर्बाद भने । त्यसपछि उनको अनुहार रोएको हो वा हांसेको हो मेसो पाइएन । अनुहारमा हांसोको मुद्रा पनि थियो र रोदनको मुद्रा पनि । रोदन भित्रबाट ‘एकैछिन कुरा गरे । धेरै कुरा सोधे । टाउकोमै हात राखेर आशिर्बाद दिए । जगतमा नाम उंचो राखे ।’ बाले छोरा–बुहारीलाई दिएको आशिर्बाद । मल्ल बाबुसाहेबले पनि त्यसै भनेका थिए । ध्रुबदे मल्ल बाबुसाहेबका कुरा बालाई पनि सुनाए । त्यसले बालाई बिगतको संझना गरायो र झनै गंभीर भए ।

ध्रुबको बिदा एक महिनाको थियो । त्यो बिचमा घरको ब्यवहार सबै मिलाए । धेरै कुरा बालाई सोधेनन् पनि । अब भने बाले हैकम खोजेका थिएनन् बरु हैसियत खोजेका हुन सक्थे । बाउको हैसियत । छोराले कुनै काम पनि सोधेन भन्ने गुनासो थियो । छोराको मनमा भने अब बालाई भारी बोकाउनु हुन्न भन्ने थियो । फेरि पनि त्यहां समझदारी हुन सकेन । बाउ–छोराको पन्ध्र दिनको संगै बसाईमा दोहोरो गफ हुन सकेको थिएन । एक दिन त धनपति बा बाउंठिएर घरै छोडेर जान्छु सम्म भनेका थिए । बुढा झोंकी हुन्, फुत्त निस्कंन पनि सक्थे तर त्यसको कुनै निकास थिएन, कुनै बिकल्प पनि थिएन । एक प्रकारको जिद्धि मात्र थियो । छोराले पत्याएन शायद, वास्ता गरेन । बुढा त झन बितर्किए । त्यस कुराको मर्म बुहारीले बुझिन् र ससुरा बालाई भरोशा दिएर संझाइन् । मनमा अगाध माया हुंदा–हुंदै पनि बाउ–छोरामा त्यत्रो अवधि सम्म हुन नसकेको सामिप्यता बुहारीले तोडिन् । बाको आंशु पुछिन् । उनी अब ध्रुबसंगै काठमाण्डौ नगएर भएपनि ससुरा बाको अंतिम दमसम्म सेवा गर्ने बचन दिएकी हुनाले धनपति बाको मन फनक्कै मोडिएको हो । उनले छोरालाई ध्रुब… भनेर बोलाए । उसले सुनेन र फेरि ए बाबु… भनेर बोलाए । छोरो आउंदासम्म हर्षाश्रुको घुट्को बाको घा“टीमा आएर किक्लिक्क अड्क्यो । पानी.. भने । बुहारीले पानी खुवाइन् । छोराले बा… बा… भनेर बोलायो । एकै छिनमा घरमा रुवाबासी भयो, मैरो लिपे । छोराले बालाई समातेर मैरामा सार्दै गर्दा धनपतिबाको होश फर्केछ, छोराको हात चरप्प समाते । धेरै बेर सम्म छोड्दै छोडेनन् ।

१९ माघ ०७०

(स्रोत : Gurudattagyawali.com)