कथा : बलराम मास्टर

~उत्तम सापकोटा~

‘सर ! तपाईँसँग एकछिन काम छ, जानेबेलामा मलाई भेटेर जानुहोला ।’ प्रिन्सिपलले बलराम मास्टरलाई भने ।

बलराम मास्टरले त्यस विद्यालयमा पढाउन लागेको ११ वर्ष पुगिसक्यो । एघार वर्षअगाडि पढाएका कतिजना ठूला मान्छे बनिसके होलान् । निजी स्कुलको शिक्षक हुनुको पीडा बोकेर हरेक दिन बलराम चक र डस्टरसँग व्यङ्ग्य गरिरहन्छ । कालोपाटीमा सेतो चकले लेख्नु अनि त्यसलाई मेटाउनु आफ्ना व्यक्तिगत जीवनसँग जोडिएका छन् । कुनै बेला नमेटिनुपर्ने अक्षर पाटीबाट मेटिँदा ऊ आफ्नो भाग्य लेख्ने बेलामा भावी निदाएको सम्झना गरिरहन्छ ।

‘आज मलाई किन प्रिन्सिपलले भेटेर जानु भने ? तलब बाँड्न दुई दिन बाँकी छ…।’ मनोद्वेग बढ्दो छ । केही समयदेखि उसको अध्यापनकार्य केही शिथिल बन्दै गएको हो कि ? उसलाई कहिलेकाहीँ लागेको थियो । उसले अघिल्लो दिन कक्षाको उदयलाई गृहकार्य नगरेकोमा आक्रोश पोखेको थियो । उदय पनि प्रिन्सिपलको नाता पर्ने केटो हो । उसलाई गृहकार्यको उत्तरपुस्तिका परीक्षण गर्न पनि त्यतिसारो मन लाग्दैन । हिजो मात्र सबै विषयका उत्तरपुस्तिका प्रिन्सिपलले अफिसमा लगेका थिए ।

‘मैले उत्तरपुस्तिका राम्ररी हेर्नुपर्थ्यो’– मनमनै विचार ग-यो उसले । आखिर यत्रो वर्ष काम गर्दा उसलाई आत्मसन्तुष्टि मिल्नुपर्थ्यो । उसको मानसिक प्रतिक्रियाले उसलाई सन्तुष्ट पार्न सकेको सङ्केत गर्दैनथे । घरपरिवार भइसकेका छन् । जहानबच्चासहितको उसको डेरेजीवन भविष्यको चुनौती बनेर अडिएको छ । छोरो आजै झोला च्यातेर आएको छ, सिलाएर अस्थायी समाधान निकाल्ने ठाउँ छैन, थप दुईतीन सयको आर्थिक बोझ थपिएको छ ।

डेरामा पुगेर पालीटोपी टेबुलमा राख्दै सुस्केरा हाल्छ ।

‘मट्टीतेल पनि सकियो, बजारमा हाहाकार छ, पाइँदैन भन्छन्, के गर्ने भरेलाई नै छैन ।’ भगवतीले प्याट्ट भनिहालिन् ।

भगवती उसकी श्रीमती । आठ वर्ष भयो बिहे भएको । छ वर्षको एउटा छोरो र चार वर्षकी अर्की छोरी छे ।  दुईटा कोठा लिएर केही समय बसे, खर्चले धानेन अहिले एउटैमा छन् ।

‘नपाए के गरौँ त ? मैले  कुनै मन्त्रीप्रधानमन्त्री चिन्या छैन, कहाँबाट ल्याऊँ ।’ अनायास नै बम्कियो ऊ ।  श्रीमती जिल्ल परी । ‘खोइ केही छैन खानेकुरा ? भोक लाग्यो, ल्याऊ ।’ अह्रायो उसले श्रीमतीलाई । ‘किन आज स्कुलमा खाजा खान दिएनन् ?’ भगवतीले प्रश्न गरी । ‘हो  त आज खाजा खान नै बिर्सेछु !’ मनमनै बिचा-यो उसले । आखिर त्यो सुविधा त आजको गयो उसको । खाजा नखाए पनि त्यसको पैसा तलबमा बढेर आउने होइन । ‘बरबादै भयो नि !’ उसले निकै गम खायो । परन्तु यी सबै घटनाका लागि त्यही प्रिन्सिपलको भनाइ कारक थियो । ‘भेट्ने भनेपछि आफूचाहिँ किन चाँडै मुन्टिनु परेको होला नि ! उल्टो एक घन्टा कुरेर बसेँ ।’ उसको मनमा असह्य भो ।

‘सेसनको अन्त्यमा प्रिन्सिपलले भेट्नु भन्नुको तात्पर्य के होला ? हिजो मात्र तीन जनालाई यो वर्षबाट हटाउने भन्ने कुरा सुनेँ’– धेरै तर्कना चल्यो उसको मनमा । ‘गाउँबाट सबैलाई ल्याइयो अब कुन मुखले फर्कने त्यहाँ ? छोराछोरीले पनि पढ्न नपाउने भए । श्रीमती पनि पल्लो घरकी कल्पनासँग बाझेर आएकी, फर्केर जाँदा खुब खिसी गर्ने भए हामीलाई ।’– उसले धेरै सोच्यो ।

पढाउन त राम्रै पढाउँथ्यो ऊ । विद्यार्थी सन्तुष्ट थिए तर प्रिन्सिपललाई चाहिँ रिझाउन नसकेकै हो नत्र भने पोहोर साल सबैको तलब वृद्धि हुँदा उसको मात्र भएन । प्रिन्सिपललाई भन्दा तलब थोरै भए धेरै दिने ठाउँमा जान सल्लाह पाएको थियो उसले । दोस्रो त्रैमासिक परीक्षामा पहिलो हुने विद्यार्थीको नम्बर जोड्दा पाँच नम्बर जोड्न बिर्सेछ, आठ कक्षालाई पढाउन पनि झर्नु प-यो ।

‘यत्तिकै रहेछ त्यस स्कुलमा पढाउन पनि । सायद तलब दिएपछि नराख्ने होला ।’– तर्कना ग-यो उसले । ‘पत्रिकामा कतै विज्ञापन छापिएको त होला नि । विज्ञापन गर्ने सिजन यही हो ।’ उसलाई जागिरको चिन्ता भयो, छोराको च्यातिएको झोलाको चिन्ता भयो अनि मट्टीतेलको चिन्ता पनि भयो । तुम्लेट झुन्ड्याएर पसलतिर लाग्यो । साँझ झमक्क परिसकेको थियो । बिस्नेसँग धक्का लागेपछि झसङ्ग भयो । पसलको डिलमा बसेर बिस्ने चिसो पिउँदै रहेछ । बिस्ने पनि प्राइभेट स्कुलकै मास्टर हो, मोटरसाइकल चढ्छ, घर पनि बनाइसक्यो ।

‘ओहो बलराम ! के छ हालखबर ? कता नि ?’– बिस्नेले सोध्यो ।

कति रबाफ छ बिस्नेको बोलीमा अनि व्यवहारमा पनि । सुकिलो लुगा लगाएर मोटरसाइकल छेवैमा राखेको छ र एक हातमा चिसोको बोतल र अर्को हातमा चुरोट च्यापेको छ । उसले भने छ महिनाअगाडि एउटा पाइन्ट सिलाएको त्यो पनि लोकल बसमा ओहोरदोहोर गर्दा किलाले प्वाल पारिसक्यो । आफूले बोकेको मट्टीतेलको तुम्लेटले गिज्याएजस्तो लाग्यो उसलाई ।

‘मेरो त कोठा यतै हो नि । यसो मट्टीतेल पाइन्छ कि भनेर खोज्न हिँडेको’ – उसले उत्तर दियो ।

‘कोठामा ग्याँसचुलो पनि राखेका छैनौ ?’ – बिस्नेले बलरामको असमर्थतामा घाउ लगायो र नुनचुक छ-यो ।

‘छ न त छ तर कहिलेकाहीँ अपर्झटमा काम लाग्छ भनेर…।’

‘…….. भरेलाई नै छैन ।’ श्रीमतीको यस भनाइलाई बिस्र्यो उसले र आफैँले मलमपट्टी लगाउने प्रयत्न ग-यो । बिस्नेले अर्को चिसो मगायो त्यो बलरामका हातमा प-यो । समातेर अनकनाउँदै उसले मुखमा लगायो । उसले मुख लगाएको चिसोको स्वाद आज अर्कै छ, यस्तै प्रकारको चिसो पहिलापहिला खाँदा उसलाई मीठो लाग्थ्यो तर आज यसको स्वाद यति नमीठो पायो उसले कि यो त बिखबराबर छ । बोतलमा हे-यो नाम उही छ, स्वरूप त्यस्तै छ । घाँटीमा त्यो झोल डल्लो प-यो, निस्सासियो ऊ, झन्डै सर्केथ्यो–बच्यो । बिस्नेले पैसा ति-यो र जाने तरखर ग-यो, बलेले अगाडि बढेर पैसा तिर्ने सामान्य औपचारिकता निभाउने प्रयत्न पनि गर्न सकेन, न त आफ्नो डेरामा जाने आग्रह नै गर्न सक्यो ।

‘साहूजी, पाँच लिटर मट्टीतेल भरौँ न ।’– उसले साहूसँग अनुरोध ग-यो ।
‘सर, सर्तेजमा दिँदै छु, उधारोचाहिँ हुँडैन है ?’– साहूले जवाफ फर्कायो । खल्तीले उसलाई व्यङ्ग्य ग-यो । ‘हुन्छ, दुई लिटर मात्र भर्नुस् न यसो काम चलाउनलाई । खाना बनाउन त ग्याँस छँदै छ नि ।’– ढाँट्यो उसले आफ्नो मनलाई । साहू उपेक्षापूर्ण हाँसो निकालेर मट्टीतेल भर्नपट्टि लाग्यो ।

सबै कुरा एकैचोटि किन आइपर्ने ? ‘भोलिदेखि स्कुल पनि हिँडेर जानुपर्ने भयो अब । तलब नआउन्जेल बसभाडा पनि छैन । हुन त अब कति नै दिन होला र त्यसरी स्कुल जानुपर्ने ? भोलि छिनोफानो हुने नै छ ।’ सोच्दै हिँडेको थियो पल्लो गल्लीमा पुगिसकेछ । फर्केर आफ्नो बाटोतर्फ लाग्यो ।

भोक लागेकै थियो । भगवती भात पकाउनतिर लागिन् । छोराछोरी गृहकार्य गर्दै थिए । रेडियो सुन्ने विचार आयो । एफ.एम्. खोलेर बस्यो । समाचारको बेला भएको रहेछ । रेडियोले समाचारका मुख्य शीर्षक भन्दै थियो– राजनीतिक स्थिरताबाट मात्रै विकासनिर्माण सम्भव हुनेमा सरकार विश्वस्त, …..निजी विद्यालयका बारेमा सरकारले तत्कालै विशेष कदम चाल्ने, ….कार्यालयमा बमविस्फोट, इराकमा……. आदि । रेडियोको आवाज ठूलो बनायो । निजी विद्यालयसञ्चालकहरूले नवनियुक्त शिक्षामन्त्रीसँग आफ्ना माग राखेछन् । लगानीको सुनिश्चितता, बन्द भएका विद्यालयलाई उचित क्षतिपूर्ति, संस्थापकहरूका लागि शैक्षिक उद्देश्यको विदेश भ्रमण, सरकारी अनुदान आदि । उसले निजी विद्यालयमा आफू कहाँ पर्छु भनेर हे-यो । आफ्ना समस्या कुनचाहिँ बुँदामा समेटिएका छन् उसले बुझेन । आफ्नो डेढ दशकको अध्यापनको कार्यकाललाई सम्झ्यो । आफूलाई अह्राउने संस्थापकको छोरो प्रिन्सिपल जसलाई उसले केही वर्षपहिले पढाएको थियोलाई सम्झ्यो । १०–१० वर्ष पढाइसकेका र आउने सत्रबाट अनिवार्य बिदा लिन लगाइएका आफ्ना सहकर्मीलाई पनि सम्झ्यो । चित्त बुझेन अनि रेडियो बन्द गरेर पत्रिकाको वर्गीकृततिर ध्यान दिन थाल्यो ।

खाना खाएर ओछ्यानमा पल्टियो । विगतका सम्पूर्ण घटनाक्रमहरू मानसपटलमा दृश्य बनेर उभिए । बाबुको सपना, आमाको चाहना, दाजुभाइको विरोध अनि छिमेकीहरूको चासोका बीचमा सङ्घर्षपूर्ण व्यतीत भएको जीवन । अध्ययनका क्रममा देखिएका भविष्यप्रतिका आशा र भरोसा अनि त्यसपछि खप्नुपरेको वास्तविकता । आफन्तहरूको हेय दृष्टिकोण र समाजमा निजी स्कुलको शिक्षक भएर परिचय दिनुको निरीहता कतै पनि सन्तुष्टिको अवशेष छैन । पारिवारिक दायित्वलाई पनि स्कुलकै घन्टी र कापीले खाएको छ, सामाजिक र सांस्कृतिक दायित्व पनि विचलित भएका छन् । कुन नैतिक साहस बटुलेर उसले भोलि सामाजिक र पारिवारिक अस्तित्वलाई पुनर्जीवन देओस् ? त्यसमाथि अधबैँसे उमेर र पारिवारिक भरणपोषणको जिम्मेवारी । भो, यी सबै दुःखका लहरा हुन् जति तान्यो गर्जँदै झर्न थाल्छन् ।

कोल्टे फेर्छ, आँखामा निँद छैन, मनमा चयन । भित्तापट्टि दुई टुक्रा उत्तानिइसकेका रहेछन् । सिरकले शरीर छोपाएर छेउपट्टि फर्कन्छ । भगवती बत्ती काट्दै छे । उठेर बोतलबाट पानी पिउँछ, घोप्टिन्छ । मौनता छिप्पिँदै गएको छ । न ऊ बोल्न इच्छुक छ न उसकी प्रिया । उठ्छ र बसेर प्रश्न गर्छ– ‘भगवती, सुन त म भोलिदेखि स्कुल छाडौँ क्यार !’

‘किन ? के भयो र ? अचानक स्कुल…’
‘होइन, त्यति मन लागेन काम गर्न ।’
‘के अन्तै काम गर्ने विचार आयो ? पाउनुभयो र ?’
‘होइन, छैन । बरु तिमी मान्छ्यौ भने हामी गाउँ नै फर्कने कि ….?’

भगवतीको अनुहारमा उदासीनता छायो । अनुहार मलीन भयो । कोठाको भाडा तिर्ने बेला भयो, पसलको उधारो अनि केटाकेटीको परीक्षाको मुख । सबैतिर चाँजोपाँजो मिलाउन झनै समस्या देखियो । भगवती पनि सुतिन् । ऊ अनिर्णीत भयो । बिहान बिउँझदा ऊ खाटमा थिएन । भुईँमै आँखा लागेछन् अनि आँखा पनि पोलेका थिए ।

भात खाने बेला भयो । सबैजना सँगै खान बसे । उसले भन्यो–‘आज एक दिन जाऊँ क्यार ! यो महिनाको तलब पनि त लिनुप-यो नि ।’ श्रीमतीले केही प्रतिक्रिया जनाइन । खाना खाएर ऊ हिँड्यो । बसस्टेसनमा बस कुर्न अलमलियो । बस चढेर अगाडि पुग्दा उसलाई थाहा भयो ऊससँग बसभाडा छैन, पछाडिपट्टि फर्केर हेरेको आफ्नै विद्यार्थी उदय रहेछ । हत्तपत्त कन्डक्टरलाई भनेर ऊ त्यहीँ ओर्लियो समान छुटेको बहाना बनाएर । अब हिँडेर जानुको विकल्प रहेन । स्कुलमा पुग्दा एसेम्ब्ली सकेर सबै कक्षामा गइसकेका रहेछन् । इन्चार्जको कोठामा पसेर हाजिर ग-यो । इन्चार्जले भन्यो–‘सर भर्खर ?’ ऊ नबोली कक्षातिर लाग्यो । कक्षामा केटाकेटी हल्लाखल्ला गर्दै थिए । सबैले उठेर अभिवादन गरे । उदय मुसुमुसु हाँस्यो, उसलाई असह्य भयो । पढाउन पनि त्यति सारो मन लागेन । विद्यार्थीलाई आफ्नै तालमा छोडेर ऊ अघिल्लो दिनको गृहकार्य परीक्षण गर्दै थियो, विद्यार्थीहरू चल्दै रहेछन् । प्रिन्सिपलले यो सबै झ्यालबाट हेरिरहेका रहेछन् । ऊ झन् त्रसित भयो ।

घन्टी लाग्यो । उसलाई दोस्रो घन्टी पढाउन मन लागेन । ऊ सरासर प्रिन्सिपलको अफिसतिर लाग्यो । प्रिन्सिपल आफ्नै काममा व्यस्त थिए । ‘सर ! किन केही थियो कि ?’– प्रिन्सिपलले प्रश्न गरे । ‘सरले हिजो भेटेर जान भन्नुभएको थियो त्यही भएर..’– उसले जवाफ फर्कायो । ‘ए ! त्यस्तो केही होइन, अब नयाँ सेसनलाई किताब छनोट गर्ने बेला भयो त्यसैले यहाँ केही किताब आएका छन्, सरले राम्ररी हेरेर दिनुहोला तर हतार केही छैन ।’– प्रिन्सिपलले भने । ‘त्यति मात्र हो सर ? अरू पनि केही कुरा छ कि सर ?’– उसले थप जिज्ञासा राख्यो । ‘त्यस्तो केही छैन बरु क्लास होला जानुस्, यत्ति मात्र हो ।’– प्रिन्सिपलले भने ।

लामो सास फेरेर ऊ बाहिरियो । आफूलाई ठूलो युद्धबाट विजयी भएर फर्केको योद्धाका रूपमा कल्पियो । एकाएक अनुहारमा चमक आयो । सरासर कक्षामा गएर उत्साहका साथ पढाउन लाग्यो ।

स्कुल छुट्टी भएपछि उसले विज्ञान पढाउने साथी गुणराजसँग पचास रुपियाँ सापट लियो । पसलमा दुई पोका बिस्कुट किनेर बस चढेरै ऊ डेरामा पुग्यो । उज्यालो अनुहारमा बडो फूर्तिसाथ कोठामा आएको पाउँदा श्रीमती पनि दङ्ग परिन् र सोधिन्–

‘किन खुसी हुनुहुन्छ नि ! स्कुल छाड्नुभयो होइन ?’

‘छोड्छु भनेर कुरा गरेको, कहाँ छाड्न दिए र ! प्रिन्सिपलले नछाड् भनेर साह्रै अनुरोध गरे नि । बरु हेर न इः यी किताबहरू राम्रा छन् कि छैनन् भनेर हेर्न पो दिए । वास्तवमा म राम्रै पढाउँछु नि, सबैजना मलाई राम्रो पढाउँछ भन्छन् ।’– उसले एकै सासमा भन्यो । श्रीमतीले खाजाको बन्दोबस्त गरी । उसले खाजा खाएन बरु आफूले ल्याएको बिस्कुट छोराछोरीलाई बाँड्यो । उसलाई आज अरू कुनै काम गर्न मन छैन । श्रीमतीले खाना खान बोलाउँदा पनि ऊ प्रिन्सिपलले हेर्न दिएको किताबमा नै ध्यान दिइरहेको थियो ।

(स्रोत : Nepali Kala Sahitya)