कथा : कन्जुस

~विमल मित्र~

एकदिन म हावडादेखि विलासपुर गइरहेको थिएँ । म बसेको पहिलो श्रेणीको डिब्बामा एउटा मानिस चढ्यो । उसको धोती अलि फाटेको थियो अनि कमिज मैलो थियो । मैले उसलाई शंकाको दृष्टिले हेरें । त्यो मानिसले छेउमा आएर सोध्यो– “तपाइँ कहाँ जानुहुन्छ ?”

“विलासपुर”– मैले छोटो उत्तर दिएँ ।”
“राम्रै भयो । म पनि विलासपुरै जाँदैछु । तपाई त्यहाँ के गर्नुहुछ ?” – उसले सोध्यो

“म त्यहाँको मेडिकल अफिसर हुँ ।” मैले गर्वसाथ भनें । उसित कुरा गर्न मन लागेको थिएन । मैले टाउको फर्काएँ । सोचें यो मानिस अवश्य पनि टिकट बिना चढेको होला । टिकटचेकर आए बेस हुने थियो । तर ऊ मलाई छोड्न चाहँदैनथ्यो । उसले भन्यो– “तपाईँले कति तलब पाउनुहुन्छ ?”

मलाई रीस उठ्यो । जवाफ नदिई चूपचाप बसें । उसको कुरा भने टुगिंएन । ऊ बोल्न थाल्यो– “रूपियाँ नै सबै थोक रहेछ । रूपियाँ भए सबै आफ्नो, नभए कोही पनि आफ्नो हुन्न ।”

मैले उसको कुरामा ध्यानै दिएको थिइनँ । त्यहाँ दुईवटा बर्थ थिए । ऊ बोलिरहेको थियो “हेर्नुहोस् न, नोकरी गरेर छोराछोरीलाई मान्छे बनाएँ । कोर्टमा नोकरी गर्थे । आम्दानी राम्रो थियो । पछि मलाई हेर्लान् भनेर छोराछोरीको निम्ति कति दुःख गरें तर अहिले हेर्नुहोस् न ।”

“छोराले हेर्दैन ?” मैले उसको कुरामा चासो मानेको भावमा भनें ।

उसले भन्यो– “म छोराकहाँ जाँदैछु । एक पैसा पठाउँदैन । त्यसलाई मैले जानेको छु । आँखा पनि राम्रो देख्दिनँ । डाक्टर देखाउन पनि पैसा लाग्छ । होइन त ?”

“पैसा त लाग्छ नि ।” मैले भनें ।

“आठ रूपिँया नदिएसम्म डाक्टरले हेर्ने होइन । आठ रूपियाँ कहाँबाट ल्याउनु ?” उसले लाचारी प्रकट ग¥यो । “छोराले एक पैसा पनि पठाउँदैन ?”

मैले सहानुभूति देखाउन प्रश्न गरें ।

“साठी रूपियाँ पठाउँछ महीनामा । साठी रूपियाँले आजकल के हुन्छ र ?”

“अरू छोराहरू छैनन् ?” मैले सोधें ।

“अरू पनि छन् तर सबै आफ्नै संसारमा मस्त छन् । म बूढो बाबुलाई हेर्ने तिनीहरूको फुर्संद नै कहाँ ? दश वर्षदेखि आँखामा जाली लागेको छ । तर डाक्टरको आठ रूपियाँ फिस दिन कोही मान्दैनन् । सरकारी अस्पतालमा जानू भन्छन् । तर मैले उनीहरूको इज्ज्त पनि त हेर्नुपर्छ । ऊ अझ उत्तेजित भएर बोल्न थाल्यो “ढाक्टर देखाउँछु, आठ रूपियाँ पठाइदे भनेर चिठी लेखें । तर जवाफ के आयो, थाहा छ ?”

“के आयो ?” मैले उसको प्रश्न दोहो¥याएँ ।

उसले विस्तारै भन्यो “होस् नभनौं, मन व्यर्थै खल्लो हुन्छ । कति दुःख गरेर तिनीहरूलाई मान्छे बनाएँ । अहिले त्यसको परिणाम यस्तो ।”

“त्यो आठ रूपियाँको निम्ति तपाईंलाई रेलभाडा नै धेरै लाग्यो त ।” – मैले सोधें ।

उसले अलिकति हाँस्दै भन्यो– “रेल भाडा ? मैले टिकट काटेको छु भन्ने सम्झनु भएको ? जीवनमा पैसा तिरेर कहिल्यै रेल चढेकको छैन । कम्पनीको रेल आउँछ जान्छ । म चढ्दा कोइला बढी लाग्छ र ? टिकट छैन र त पहिलो श्रेणीमा चढेको ।” ऊ हाँस्यो । उसको कुरा सुनेर मलाई रीस उठ्यो । यस्तो लाग्यो टिकटचेकर आएर उसलाई निकालिदेओस् ?

फेरि हुर्काएर मान्छे बनाएर पनि अहिले कसैले हेर्दैन । आठ रूपियाँको निम्ति………।

उसले भन्यो– “आठ रूपियाँ अहिले मेरो निम्ति आठ सय जत्तिकै छ । कुनै समयमा म दुवै हातले पैसा बाँड्थे । अहिले आठ रूपियाँको निम्ति छोरासित भीख माग्नुपर्दैछ ।” उसको आँखाभरि आँसु थियो, अनुहार टीठलाग्दो थियो । उप्रति दया लागेर आयो । मैले भने– “टिकटचेकर आयो भने त तपाईंलाई निकालिदिन्छ ।”

“निकालोस् । म फेरि अर्को टूेनमा चढ्नेछु ।”

“तपाईंसित भएको पैसा पनि लग्यो भने के गर्ने ?”– मैले सोधें ।

उसले सहजसाथ भन्यो– “मसित पैसा छैन । नाङ्गै पारे पनि एक पैसा पाउने होइन । साठी रूपियाँ कलकत्ता जस्तो शहरमा के हुन्थ्यो र !”

“टूेनमा खानलाई पैसा चाहिन्न त ?” – मैले प्रश्न गरें ।

“मसित खानेकुरा छ ।” एउटा पोको देखाउँदै उसले भन्यो– “एक रूपियाँको चिउरा बडाबजारबाट किनेर ल्याएको छु । काँचो खुर्सानी पनि छ । यो उमेरमा चप कटलेट इत्यादि पचाउन सकिने होइन । उमेरमा सबै कुराको स्वाद लिइसकेको छु ।”

त्यसपछि म उसलाई मालसामान हेरिदिने अनुरोध गरेर खान हिँडे । म फर्कंदा ऊ काँचो खुर्सानीसित चिउरा खाइरहेको थियो ।

मलाई देख्नासाथ उसले सोध्यो– “खानुभयो ?”

“खाएँ ।”– मैले भनें ।

उसले फेरि सोध्यो– “कति लाग्यो ?”

“दश रूपियाँ ।” – मैले भनें ।

ऊ झसङ्ङ भयो अनि मलाई हेर्दै भन्यो– “एक खेपको खाना दश रूपियाँ ?”

रात निकै बितिसकेको थियो । अब सुत्ने तरखर गर्दै मैले भनें– “अब बत्ती निभाएर सुत्नुपर्छ । खाइसक्नु भयो ?”
“तपाई सुत्नुहोस् । म यहाँ माथि सुत्छु ।” यति भनेर ऊ माथिल्लो बर्थमा चढ्यो । उसित लुगाफाटा, सुटकेस केही थिएन । लुगाफाटा त्यतिकै लाएर जुत्ता पनि नफुकाली ऊ सुत्यो ।

“जुत्ता लाएरै सुत्नुहुन्छ ?” – मैले सोधें ।

“अहं खोल्दिनँ । नयाँ जुत्ता बनाएको भर्खरै ।” उसले जवाब दियो । साँच्चै, जुत्ता भने नयाँ थियो । मैले जुत्ताको दाम सोधें । उसले भन्यो– “अर्डरमा बनाएको अठार रूपियाँ लाग्यो ।”

टूेनको टिकट किन्न नसक्ने, आठ रूपियाँको निम्त छोरासित भीख माग्ने अनि जुत्ताचाहिँ अठार रूपियाँको लाउने ! म आश्चर्यमा परें । मैले सोधें– “शायद तपाईंलाई जुत्ताको विशेष सोख छ होला ?”

“मेरो जुत्ता पूरा पाँच वर्ष खप्छ । खाई नखाई जुत्ताचाहिँ म राम्रै लगाउँछु ।” ऊ आफ्नो सोखको बयान गर्दै थियो ।

म उसको अनौठो सोख देखेर छक्क पर्दै निदाएँ ।

भोलिपल्ट बिहान मलाई चाँडै निद्राले छोड्यो । उसले सोध्यो– “यो स्टेशनपछि विलासपुर आउँछ, होइन ? मैले

“हो” भनेपछि ऊ बर्थबाट ओर्लियो । म पनि आफ्नो लुगाफाटा ठीक गर्न थाले ।

उसले केही चिन्तित हुँदै भन्यो– “विलासपुरमा त धेरै टिकटचेकरहरू हुन्छन्, होइन ?”

“हो, तपाईंले खूबै सतर्क भएर उत्रिनुपर्छ ।” – मैले उसलाई जनाइदिएँ ।”

“टूेन ठीकसँग नथामिइकन म उत्रन्छु ।”– उसले भन्यो ।

साँच्चै विलासपुरस्टेशनमा टूेन थामिनअघि नै ऊ टूेनबाट उफ्रयो । त्यति नै बेला चारैतिर मानिसहरूको होहल्ला सुनियो– “मान्छे म¥यो ! मान्छे म¥यो !”टूेन थामिएपछि मैले देखें– मसित आउने उही मानिस लीक र प्लेटफर्मको बीचमा लम्पसार परेको थियो । त्यहाँ भीड जम्मा भएको थियो । उसलाई मुश्किलले त्यहाँबाट निकालियो । उसका दुइटै खुट्टा रेलले काटिएका थिए ।, मानिसहरूले उसलाई स्टूेचरमा हालेर अस्पताल पु¥याए । ऊ, चीत्कार गरिरहेथ्यो– मेरो खुट्टा…..मेरो खुट्टा ! अस्पतालमा सबै कुराको व्यवस्था चाँडै भयो– औषधि, इन्जेकसन, ब्यान्डेज इत्यादि । बेहोश नाभइञ्जेल चिच्च्याइरहेको थियो– खुट्टा…..खुट्टा । खबर पाएर उसको छोरो पनि आयो । आठ रूपियाँको निम्ति छोराचाहिँलाई गाली गरें । छोरो पनि चूपचाप कुरा सुनिरह्यो । अर्को दिन उसको होश आउनेबित्तिकै उसले मलाईं आफ्नो खुट्टाको विषयमा सोध्यो । “खुट्टाको निम्ति सुर्ता नमान्नुहोस्, तपाईं बाँच्नुभयो त्यसैमा सन्तोष मान्नुहोस” भनेर मैले भनिदिएँ । तर ऊ “मेरो दुवै खुट्टा ल्याइदिनुहोस्, डाक्टर बाबू, मेरो खुट्टा, भन्दै एकोहोरो कराउन थाल्यो । तपाईंको खुट्टा राखिदिएका छौं, तपाईं निको भएपछि दिनेछौं ।” मैले यति भनेपछि ऊ अलिकति अश्वस्त भयो । विस्तारै उसको स्वास्थ्य ठीक हुन लाग्यो । तर डाक्टर, नर्स जोसित पनि उसले खुट्टाकै कुरा गथ्र्यो । मसित पनि ऊ खुट्टाकै कुरा गथ्र्यो । एक दिन मैले बुभेंm उसको सुर्ता खुट्टाको निम्ति होइन, जुत्ताको निम्ति रहेछ, अठार रूपियाँ दिएर किनेको जुत्ता, त्यस्तो मान्छेले जुत्ताको माया गर्नु स्वभाविकै हो । मैले जुत्ताको खोजी गर्दा थाहा भयो मानिसहरूले उसको जुत्ता खुट्टासितै जलाएर खाक पारेछन् । त्यसदिन मैले उसलाई भनिदिएँ खुट्टासितै जुत्ता पनि जलाइयो” – भनेर ! मेरो कुरा सुन्नासाथ उसको अनुहार स्याप्पै सुक्यो । स्याँ– स्याँ गर्दै उसले भन्यो, “डाक्टर बाबू, त्यो जुत्ताभित्र………..मेरो रूपियाँ……..थियो । मैले……..रूपियाँ राख्नलाई विशेष………अर्डर दिएर……..बनाएको थिएँ ।” “कति रूपियाँ थियो ?”– मैले आश्चर्य मान्दै सोधें । “त्रिपन्न हजार……….।” एक्कासि उसको सास रोकियो । खुट्टा काटिएको दुःख सहन सकेतापनि रूपियाँ जलेको कुरा उसले सहन सकेन । ऊ सधैंको निम्ति निदायो ।

(श्रोत:- Unity)