कथा : देउकी

~राशि पाण्डे~

हिँडाइको क्रममा जब तपाईंं कुनै अक्करको चुचुरोमा पुगेर एकछिन सुस्ताउँदै आफूले हिँडेकापाइतालाका डोबहरू पछ््याउनु हुन्छ, आफ्नो वरपरका दृश्यहरूमा विहङ्गम दृष्टिपात गर्नुहुन्छ ।

कहालीलागेर आउँछ, अत्यास लागेर आउँछ, त्यस्तो बाटो कसरी हिँड्न सकियो होला ? पाइलाका गोरेटाहरूमाउकाली ओह्राली आइ नै रहन्छन्, भिर टाकुरा, फाँटहरू परी नै रहन्छन्, तर जीवनको गोरेटामा त उकालीमात्र छ, चढाइ मात्र छ । गन्तव्य कहाँ छ ? थाहा छैन, केवल अनिश्चित दिशातर्फ हिँड्नु छ, मात्र हिँड्नु ।हामी सबै व्यस्त छौँ अदृश्य टाकुराको चढाइमा, क्षितिजमा धुमलिएको बिन्दुतिर ……..

जीवनको यति लामो गोरेटो पहिल्याउँदै, पछ््याउँदै, एकक्षण बिसाएर जब म आफ्नो चारैतिरदृष्टिपात गर्छु, आफ्नो जीवनको सिंहावलोकन गर्छु, एउटा विशाल क्यानभास फैलिदिन्छ मेरो चारैतिर । तीचित्रहरूलाई तपाईं देख्न सक्नुहुन्न, छुन सक्नुहुन्न, तर कताकता भित्र मनमस्तिष्कमा ती चित्रहरूसगबगाउँछन्, चलमलाउँछन् ।

क्यानभासमा एउटा विस्तृत पहाड, रूखजङ्गल, बस्तीहरू छन् ।

एउटा सम्म परेको डाँडामामन्दिर छ – भगवती मेलौली सैनीको ।

छेउमै झ्याम्म परेको सिलङ्गाको रूख अनि नजीकै ठुलो अग्लोसाङ्गलोको झुला ।

यत्रतत्र ससाना काठका किलाहरू गाडिएका छन्, जसमा विभिन्न किसिमका, विभिन्नआकृतिका घण्टहरू झुन्ड्याइएका छन्, नेजा१, पताकाहरू फरफराइरहेका ।

मन्दिरको सामुन्ने विशाल चउरछ, केही गाई, भैँैसी, बाख्राहरू चरिरहेका ।

चउरको छेउछाउमा ढुङ्गाको गारो र स्लेटले छाएका, कमेरोपोतेका घरहरू छन्; बस्ती छ, ढुङ्गा जत्तिकै बलियो शरीर र कमेरो जत्तिकै निर्मल मन भएकादेउकीहरूको– मेलौली ।

हो, तपाईंले पनि सुन्नु नै भएको होला ? तल्लो स्वराड, केशरपुर, मेलौली, देहीगाउँ, पेरिस ।जे भने पनि हुन्छ । जे नाम दिए पनि हुन्छ । वास्तविकतामा केही फरक आउन्न ।

बाल्यकालको सम्झनागर्छु । कत्ति रमाइलो थियो, त्यो उमेर, त्यो समय ? इजा२, बजै र म मात्र थियौँ । घरमा कोहीलोग्नेमानिस थिएनन् । बुवाको अनुहार सम्झन खोज्छु ।

अनेकौँ अनेकौँ अनुहारहरू आँखामा नाच्नलाग्दछन् ।

यिनमध्ये, कुनचाहिँ मेरा बुबा हुन् ? ठम््याउन सक्दिनँ । निक््र्योल गर्न सक्दिनँ ।

मेरा कुनै बुबा नै थिएनन्, कोही सिङ्गो बुबा नै थिएनन् । आफ्नै नाम दिने, माया दिने ।

यिनको बुबाको नाम केभनी एकपटक एउटा बाहिरिया मानिसले इजासँग सोधेथ्यो ।

एकछिन अकमक्किएर इजाले बताउनुभएथ्यो “संसार छन् ।”  हो, संसार छन् ।

यो सँसार छन् कुनै खास व्यक्तिको नाम होइन, जात होइन ।

कुनै खास व्यक्तिलाई यस नामले लक्षित गर्दैन ।

असङ्ख््य असङ्ख््य व्यक्तिहरू जो दुईचार रुपियाँकोलोभ देखाएर आफ्नो वासना तृप्त गर्न आउँछन्, ती सबैको सामूहिक नाम हो – ‘संसार छन्’ ।

एक्ली छोरी थिएँ । बजै, इजाको प्यार कसैलाई भाग लाग्दैनथ्यो ।

उनीहरूको माया, स्नेहपोख्ने भाँडो म मात्र थिएँ । बजै निक्कै राम्री हुनुहुन्थ्यो ।

गोरी, सुलुत्त परेको नाकमुख, हिस्सी परेकी । उहाँअरूजस्तै घाँघरो३ नलगाई साडी लगाउनुहुन्थ्यो ।

आफ्नो जवानीमा उहाँले दिल्ली, बम्बै घुमिसक्नुभएकोथियो, लाहुरेसँग ।

यसैले उहाँको बोली वचनमा मिठास थियो, व्यवहारमा शिष्टता ।

गाउँका इष्टमित्रहरूइज्जत गर्दथे, सल्लाह लिन्थे अनि बाहिरबाट आएका जिज्ञासुहरू देउकीहरूको चालचलन, रीतिस्थितिइतिहास, फाग र लोकगीतका लागि भेट गर्थे । म धेरैजसो उहाँसँगै हुन्थेँ । उहाँसँगै सुत्थेँ । इजाले त मलाईजन्म मात्र दिनुभएथ्यो, आमा त मेरो उहाँ नै हुनुहुन्थ्यो ।

रातभरि बजैको काखमा लुटपुटिएर, उहाँकोचाउरी परेको छालाका मुजाहरू खेलाउँदै म थुप्रै थुप्रै प्रश्नहरू गर्थेँ, बालसुलभ अनेकौँ जिज्ञासाहरू पोख्थेँ ।

उहाँ मलाई सहर, रेल, मोटरहरूको कथा सुनाउनुहुन्थ्यो अनि देउकीहरूको नारकीय जीवनको व्यथाबताउनुहुन्थ्यो । म राम्री त छँदै थिँए बजैको प्रभावले बाठी पनि हुँदै गएँ ।

दुई हजार चार सालमै यहाँ हाइस्कुल खुलिसकेको थियो ।

ठकुरीका छोराछोरी तथा अन्य केटाकेटीहरूसँगैमैले पनि काठको पाटीमा कमेराको मसीले क, ख लेख्न सुरु गरेँ । शिक्षा प्रारम्भ भयो । “देउकीको छोरीलेपढेर के काम ?

“देउकीकी छोरी देउकी नै बन्नुपर्छ ।” विरोधका गाइँगुइँहरू पनि सुनिए तर मेरी बजैका सामुकसैको सिप चलेन । मेरो स्कुल जान छुटेन ।

अहिले आफ्ना सँगीसाथीहरूलाई नियाल्छु, कति सुखी, कतिसन्तुष्ट देखिन्छन् ।

ईष्र्या जागेर आउँछ, उनीहरूको जीवन देखेर ।

कुनै किसिमको महच्वाकाङ्क्षा, कुनैकिसिमको अनुराग छैन ।

कन्था, खगालो लगाएर, रोटो र छाँछ४, आधा पेट खाएर पनि कति हँसिला, कतिखुसिला लाग्छन् ? के शिक्षा नै दुःखको मूल त होइन ? शिक्षाले चेतना जगाउँछ ।

स्थितिबोध गराउँछ,स्थितिबोध भएपछि मानिसहरू असन्तुष्ट हुन्छन्, यही असन्तुष्टि नै विषाद, चिन्ता तथा दुःखको जरो हो। सोच्छु, जुन दिन मैल ‘क’  लेख्न सिकेँ, त्यही दिन बीजारोपण भयो  दुःखको ।

म आमाको गर्भमा आउनुअघिबाटै समाजले मलाई देउकी बनाउने निर्णय गरिसकेथ्यो ।

देउकीकी छोरीदेउकी नै बन्नुपर्ने नियम चलिसकेथ्यो ।

दसबर्से उमेरको त्यो घटना आज पनि आँखासामु छर्लङ्ग भैप्रस्टिन्छ ।

जुन दिन म राँगा, बोकाहरूजस्तै भगवतीमा बलि चढाइएथेँ ।

कति राम्रो हुन्थ्यो होलापञ्चबलिसँगै मलाई पनि नरबलि चढाइदिएको भए ।

यसरी जीवनमा यातना, वेदना, सास्ती त सहनुपर्नेथिएन ? नवरात्रिको बेला चारैतिर दसैँको उमङ्ग, उत्साह छाएको थियो । भगवतीमा प्रायः सधैँ नै दस बिसराँगाहरू ल्याइन्थे, काटिन्थे ।

बलि चढाइन्थ्यो निरीह पशुहरूको, जसको रक्तले सिँचेर भगवतीलाई प्रसन्नपार्ने प्रयास गरिन्थ्यो ।

एक दिन, सायद अष्टमीको साँझ ठुलो जाँत५ लागेको थियो ।

सैकडौँ राँगा बोकाहरूबलिका लागि बाँधिएका थिए ।

हज्जारौँ मानिसहरूको कोलाहलमा दमौँ, झ्याली, नरसिङ्गाको तुमुलध्वनिले एउटा विभीषिका, एउटा भयावह वातावरण सिर्जिएको थियो देवीमन्दिरमा ।

बलिका लागिबाँधिएका पशुहरू संशयी, उत्तेजित भई यताउता हेरिरहेका थिए ।

मलाई पनि बिहानदेखि नै उपवासराखिएको थियो ।

नुहाई धुवाई नयाँ घाँघरो र चोली लगाएर, हामी सबै जाँत हेर्न गएका थियौँभगवतीमन्दिरमा । मानिसहरूको घुँइचो थियो ।

पण्डितहरूको मन्त्रपाठ, घिउ, तिल, जौको हवनले उठेकोधुवाँ, म निस्सासिएथेँ ।

त्यहाँका पुजारीले मलाई एक नयाँ फोलो६ दिँदै पानी ल्याउन अराएका थिए ।

देवन्वालो७बाट पानी ल्याई मन्दिरको परिक्रमा सकेर मलाई भगवतीको सामु बसालियो ।

मेरै छेउमा एकअधबैँसे साहूकारजस्तो मान्छे देवीको सामु पलेटी कसी हात अँजुली पारी बसेको थियो ।

अनि उसकोअँजुलीमा पानी, तिल, कुश, फूलपातीका साथै मेरो औँला पनि समाउन लगाएका थिए पुजारीले । विभिन्नमन्त्रहरू पाठ गर्दै,”ओम् नम् स्वाहा” को उच्चारण साथै उसले देवीमा सङ्कल्प दान गरेको थियो ।भगवतीको तेल र टिका मेरो माथमा लगाउँदै, पुजारीले भनेका थिए “आजदेखि तँ देउकी भइस्, अब देवीकैचाकरीमा रही तैँले जीवन बिताउनुपर्छ ।”

म विधिवत् देउकी भएको थिएँ ।

हामी झगडा गर्दा, रिस उठ्दा भन्ने गर्दथ्यौँ “तेरो मुण्डामै देउताको तेलपडो८।” आज त्यही गाली ममा चरितार्थ भएको थियो जसलाई दस वर्षीया बालिकाको क्रन्दनले, रुवाइलेकहाँ पखाल्न सक्दथ्यो र !  कहाँ बदल्न सक्दथ्यो र !

“कालोइ पारो कालोइ झुन्डो, काली गाईको दही छ,
जसोई लेख्यो भावनीले उसोइ, हुन्या रहिछ !”

पाँचसात दिनसम्म रुँदारुँदा मैले आफ्नो भाग्यलाई, आफ्नो नियतिलाई स्वीकारेको थिएँ । पछि थाहा पाएँ,त्यो साहूकारले देवीको भाकल पुरा गर्न इजालाई चार हजार दिएको रहेछ ।

म त पाल्तु पशुपक्षीहरूजस्तैबिक्री गरिएकी रहिछु ।

कस्तो हाम्रो जिन्दगी ? हामीहरूभन्दा त ती पशुहरू भाग्यमानी हुन्, जसलाई दुईचारचोटमै मोक्ष प्राप्ति हुन्छ । पीडाको अनुभूति एक क्षणका लागि मात्र हुन्छ अनि हुन्छ शान्ति, चिरनिन्द्रा ।

हामीहरूले त जिन्दगीभरि त्यति नै तड्पिरहनुपर्छ, बाँचुनजेल यातना सहिरहनुपर्छ, अचानामा तेर्सिएर …

केही मेरो जिद्दीले केही बजैको रहरले मेरो स्कुल जान छुटेन । स्कुल गई नै रहेँ । इजाले अझै जवान नै हुनुहुन्थ्यो । अझै पनि कोही न कोही मानिसहरू बास खोज्दै आउने गर्दथे ।

यसरी पाहुना आएको दिन हाम्रोघरमा चहपहल हुन्थ्यो । माडा९ पाक्दथ्यो, मासु पाक्दथ्यो । रक्सी ल्याइन्थ्यो । मलाई यी सब मनपर्दैनथ्यो ।

घृणा लाग्दथ्यो, तिनीहरूको बीभत्स अनुहार देखेर, तिनीहरूको कुत्सित व्यवहार देखेर मरिसाउँथे, बाझ््दथेँ ।

तर युगौँदेखि चलिआएको चलन, हाम्रो पेसा, हाम्रो धर्म, नगरी हुन्छ र ? के खाने,कसरी खर्च चलाउने ? मेरो मुखमा बुजो लाग्दथ्यो ।

मलाई सम्झना छ, जबजब म कुनै कामले इजाकोकोठामा पस्दथेंँ, त्यसबखत अनि दस, बिसको कमाइ थापेर बजैलाई दिँदा मैले इजाको आँखामा कुनैखुसी, कुनै उत्साह पाउन्नथेँ ।

हृदयभरि ग्लानि, विवशताको आँसु दबाएर बाहिर मेनका, उर्वशीको पाठगर्नुपर्दथ्यो, इजाले ।

म कक्षा आठमा पुगिसकेकी थिएँ । घरधन्दा सगाउँदै, स्कुलको पाठ पनि चली नै रहको थियो ।

यौवनले चियाउन लागिसकेको थियो ममा । कामपिपासुहरूको अाँखाले मलाई बिझाउन थालिसकेका थिए ।मौका पाए उनीहरू स्पर्शसुख बटुल्न खोज्दथे ।

मानिसहरू विभिन्न निहुँ गरी गरी पिठ्यँु सुमसुम्याउथे,गाला मुसार्दथे ।

तिनीहरूको पितृतुल्य व्यवहारमा पनि प्रेम, स्नेह होइन, कामका किराहरू, घृणितवासनाका अभिव्यक्तिहरू सगबगाइरहेका हुन्थे । म बुझ्ने भइसकेकी थिएँ ।

तिनीहरूको बाहिरी आवरणच्यातेर, भित्री तहसम्म चियाउन सक्ने भइसकेकी थिएँ ।

मलाई यी सबैदेखि वितृष्णा उठ्थ्यो, घृणा हुन्थ्यो।

मेरो कक्षामा म एक्ली मात्र केटी भएकीले नजानिँदो त्रासले घेरिरहेको हुन्थ्यो मलाई ।

जब एक पटकएउटा केटाले मसँग जिस्कन चाह्यो, हातपात गर्न खोज्यो, अनि मलाई स्कुलदेखि नै मन म¥यो – मैलेस्कुल जानै बन्द गरेँ ।

बजै ज्यादै  बुढी भइसक्नुभएको थियो, घरधन्दाको काम इजाले मात्र समाल्न गारोपरिरहेको थियो । मैले स्कुल छाडेकामा कसैलाई गुनासो भएन ।

स्याल पनि घोर्ले हुन्छ बैँसमा । म कोरली पोथीझैैँ राम्री हँुदै गएँ । भालेहरू पछ्याइरहन्थे मलाई,सिनोको वरिपरि गिद्ध झुम्मिएझंै ।

यी मानवगिद्धहरू जिउँदो मासु गिजोल्न रुँगिबसेका हुन्थे दाउ पर्खिएर।

राजा गिद्ध थियो, पद्म बिष्ट देवीमन्दिरको पुजारीको छोरो ।

पढ्थ्यो स्कुलमा, खप्पिस थियो गीत हाल्न,मसँग निहुँ पारीपारी बोल्न खोज्दथ्यो । जिस्कन खोज्दथ्यो । हरघडी मलाई पछ््याइरहेको हुन्थ्यो ।

सुनगाडाको माथिल्लो गहुँबारीमा घाँस काट्न लाग्दा उसले गीत हालेको थियोे एक पटक –
“”हातलकी घाँस काट्नेई गउँ क्याकि भाँच्ची हई,
त्यो तेरो भरियो जोवन कईकीलाई साँच्ची हई !”

म रिसले डोको त्यहीँ बारीमै फ्याँकेर आएकी थिएँ । त्यपछि धेरै दिनसम्म उसको सामु पर्दैपरिनँ ।

भैँसीचराउन आयारको सैना, भट्टे खोला, बिप्पे ओडार, तातापानी अनि घरको सेरोफेरो, पानी लिन, पातालकोन्वालो, ड््याडीका न्वालो, सबै ठाउँ सबै बेला पद्मको गीतले मलाई पछ््याइरहन्थ्यो, मेरो परिक्रमागरिरहन्थ्यो, मलाई केन्द्रबिन्दु बनाएर । मलाई फकाउन ऊ गाउँथ्यो –
“ हिमान चुली पइरो पड्यो, हिम चुली रडेन
गल्ती भया माफ गरिनु रिसानु पडैन !”

पैसा भएका कामपिपासुहरू इजासँग मेरो मोलभाउ गर्दथे ।

कोपिला फक्रनुअघि नै उनीहरू पुष्पपत्रहरू,अमृत रसहरू पान गर्न खोज्दथे ।

यी सब कुराले मेरो मनमा एउटा छटपटी, एउटा उथलपुथलमच्चिइरहन्थ्यो भित्र, छातीभित्र, आत्मामा, कता कता, सम्पूर्ण शरीरभरि ।

स्कुल छुटेकामा पनि मलाईठुलो पिर थियो, लाग्दथ्यो पढाइ छोडेर मैले झन् ठुलो भुल गरेँ ।

मेरो दिनचर्यामा बारी खन्नु, घाँस काट्नु,भैँसी हेर्नु, घरधन्दा गर्नु नै रह््यो, तर पढ्ने चाहना छुटेन ।

एउटा सानो कागतको टुक्रा फेला पार्दा पनिआद्योपान्त पढ्ने बानीले मेरो बुद्धि झन् झन् तिखारिँदै थियो, विचारमा परिपक्वता आइरहेको थियो ।

मसधँै सधैँ सुत्नुअघि डायरी लेख्ने गर्दथेँ, जसले मेरो लेखाइ पनि राम्रो हुँदै गएको थियो ।

पद्म मलाई प्रेमको संसारमा डुलाउँदै भन्दथ्यो– “हिँड, भागौं, यो संसारदेखि टाढा, जहाँ तिमी र हामीबाहेक अरू कोही हुने छैन, एउटा बेग्लै संसार हुनेछ, एउटा सुन्दर संसार, जहाँ यहाँको जस्तो लुछाचुँडी,अत्याचार, बलात्कार हुने छैन  हुने छ केवल प्रेम, प्रेम दुई आत्माको मिलन मात्र ।”

बिस्तारै बिस्तारै उसप्रति मेरो आकर्षण बढिरहेको थियो ।

जहिले पनि उसको बोलीले, उसको गीत,उसको अनुहार मेरो आँखामा नाँचिरहन्थ्यो । मलाई लाग्थ्यो, म उसको प्रेमको ज्वालामा पिल्सिरहेकी छु ।

कति मुर्ख म ? एउटी देउकी भएर कत्रो सपना हेर्न लागेकी ?  कत्रो महच्वाकाङ्क्षा सजाएकी ? मन्दिरकीदासी, देवीको सेवामा अर्पित, समर्पित ।

विलासी लोग्नेमानिसहरूको खेलौना, हाड र मासुको जीवित कठपुतली ।

मैले प्रेम गर्नु हुन्छ र ? मैले बिहा गर्नु हुन्छ र ? के देउकीको पनि आत्मा हुन्छ ? देउकीलेपनि एउटी नारी भएर आफ्नो चोखो माया दिन सक्छे ? एउटाकी मात्र भएर रहन सक्छे ? हजारौँ, हजारौँप्रश्नहरू तेर्सिन्थे मेरा सामु, मेरो अघिल्तिर, जसले मलाई बेचैन पार्दथ्यो । मलाई तातो बालुवाको भुमरीमाफ्याल्दथ्यो ।

म धेरै उग्र हुँदै गइरहेकी  थिएँ  । म झन्झन् झगडालु र झर्कौली भैरहेकी थिएँ  ।

मेरा यिनैव्यवहारले इजाले मलाई पाहुनासँग सुत्न कर लगाउन सक्नुभएको थिएन, हिम्मत गर्न सक्नुभएको थिएन। केटाकेटी नै छ भनी मनलाई थामथुम पारिरहनुभएको थियो ।

जेसुकै भए तापनि एक न एक दिन मैलेआफ्नो नियति, आफ्नो धर्म स्वीकार्नु पर्नेछ ।

म सोकेसमा सजाइएकी विलासिताकी वस्तु, मैले एक दिनबेचिनैपर्छ, दसैँकोे लागि पालिएको खसी मैले एक दिन काटिनैपर्छ ।

अनि यसै मानसिकतामा मैलेनिर्णय लिएँ, कुनै अपरिचित, घिनलाग्दो, दुर्गन्धित श्वासको रापमा झोसिनुअघि नै समर्पण गरिदिऊँ,आफूलाई आफ्नो हृदयसम्राट सामु ।

सुम्पिदिऊँ आफूलाई आफ्नो प्रियतमको बाहुलीमा । गोराको रमाइलोपर्वमा म द्यौडा हाल्दथेँ–
“बर पत्यामा घर लायो धौला पाँथरको !
केइ इज्जत रन्या हो कि देउकी पाँतरको ?”

पद्म उत्तर फिराउँथ्यो । हाम्रा उत्तरप्रतिउत्तरहरू सैकडौँ गलाले दोह¥याइरहेका हुन्थे, एकअर्काको हातमाहात राख्दै, गीतको बोलमा खुट्टाको ताल दिँदै हामी रात रातभर खेल लगाई बस्दथ्यौँ ।

जीवनका सुखदुःख,अत्याचार, कुरीतिहरूलाई गीतको रूपमा व्यक्त गर्दै हामी आफ्नो मनको बह पोख्ने गर्दथ्यौँ । हाम्रो खेलत्यो क्षेत्रमा सबैभन्दा राम्रो हुने गर्दथ्यो ।

हामी देहीमाडौँको जाँत जान्थ्यौँ, त्रिपुरासुन्दरीको जाँत जान्थ्यौँ,प्यानी, महारुद्र, शिवनाथ, सिद्धनाथ कुनै यस्तो ठाउँ रहेन, जहाँ हामी नपुगेका हौँ, हाम्रो गीत नगुञ्जिएकोहोस् ।

ऊ जाँतमा मेरो लागि चोली किनिदिन्थ्यो । मथुरावालाको मिठाई किनिदिन्थ्यो । नरिवल गोलाकिनिदिन्थ्यो । हाम्रो प्रेम हुर्कंदै गयो, झाँगिंदै गयो ।

हामी घिउ बेच्न जाने निहँुले झुलाघाट जान्थ्यौँ,पिथौरागढ जान्थ्यौँ ।

रनवन, गाउँसहर हाम्रो प्रेमको सुवासले मगमगाउन लाग्यो । हामी एकअर्कामाविलीन भयौँ ।

हुने खानेका छोराले देउकी राख्नु कुनै अनौठो कुरा थिएन, हाम्रो समाजमा तर म पद्मकी मात्रएकलौटी भएकीले डाहा गर्नेहरू थुप्रै निस्किए ।

रिस गरून्, डाहा गरून् मलाई के वास्ता ? पद्म मात्र नरिसाएपुग्दथ्यो मलाई ।

अनि मेरो सपनाको महल भत्काउँदै पद्मको बिहा भयो । सानो भूकम्प गयो मेरो हृदयमा । मैले यस्तैहुन्छ भनी स्विीकारिसकेकी थिएँ ।

देउकीको पनि बिहा हुन सक्छ र ?  मलाई खास डिगाउन सकेन योघटनाले ।

स्वास्नी ल्याएर पनि मप्रतिको आसक्ति, मप्रतिको चाहना उसमा कम भएन ।

झन्झन् म भनेपछिहुरुक्क हुन थाल्यो । हाम्रै घरमा ऊ धेरैजसो समय बिताउन लाग्यो ।

मलाई कहिलेकाहीँ लाग्दथ्यो, मकसैको भाग खोसिरहेकी छु, कसैको अधिकारको अपहरण गरिरहेकी छु ।

मलाई आफूप्रति, आफ्नो पेसाप्रतिग्लानि हुन्थ्यो । म उसदेखि टाढाटाढा हुने प्रयास गर्दथेँ ।

मेरो यस्तो उपेक्षाले गर्दा ऊ झन्झन् मलाईफकाउने, रिझाउने गर्दथ्यो ।

ऊ मलाई नयाँनयाँ कपडा दिएर, नयाँ नयाँ गहनाहरू बनाइदिएर भुलाउनेप्रयास गर्दथ्यो ।

इजालाई यी सबै कुरा थाहा भए पनि केही बोल्नुहुन्नथ्यो । बरु उहाँ मलाई प्रोत्साहितगर्नुहुन्थ्यो । उसबाट प्राप्त भएका चिज खुसी खुसी राख्नुहुन्थ्यो ।

मलाई लाग्थ्यो पद्म ममाभन्दा बेसी खर्चइजाको लागि गर्ने गर्छ, उहाँको मुखमा बुजो लगाउन ।

जब पद्मले एक दिन तिन तोलाको नयाँ सुनको गलबन्दी दिँदै, हिँड न दिल्ली भागौँ भनेको थियो । मैलेमानिनँ, मलाई लाग्यो ऊ स्वास्नीको गहना चोरेर मलाई खुसी तुल्याउन खोज्दछ ।

एउटी मजस्तै नारीकोअवहेलना, अत्याचार । मलाई अपराधभावले पिरोल्थ्यो, पश्चाताप हुन्थ्यो ।
जेसुकै होस्, पद्मको सान्निध्यले मलाई पचासवटाको लुछाइबाट जोगाएको थियो । म आफूलाईभाग्यशाली ठान्दथेँ ।

मेरो सिनो लुछ्न नपाएका स्यालहरू मुर्मुरिएर बसेका थिए, मसँग डाहा गर्नेहरूस्यालको हुइयाँमा हुइयाँ मिलाउन तम्तयार भइरहन्थे ।

कात्तिक पुर्णे देवीको जाँत नजिक नजिक आइरहेथ्यो ।

प्रत्येक वर्षझैँ मेलाका लागि भारत पसेकालाहुरेहरू, कमाइ गर्न गएका देउकीहरू घर फर्किरहेका थिए । चारैतिर उल्लास छाएको थियो । पूजाकोसमय, मन्दिरको कामले म पनि व्यस्त रहन्थेँ ।

बिहानदेखि नै नुहाई धुवाई, मन्दिर लिप्नु, पानी ल्याउनु,फूलपातीको व्यवस्था गर्नु मेरै जिम्माको काम थियो । पूजाको एक दिन अगाडिदेखि नै चारैतिरकामानिसहरू ओइरिन लागेका थिए ।

ध्वजा, नेजा, पताकाहरूको फरफरमा दमौ, नगाडा, नरसिङ्गाको तालमाभगवतीको जयघोषले वरपरका डाँडाहरू नै गुञ्जायमान भएका थिए ।

मानिसहरूको भिडले चउरमातिलसम्म राख्ने ठाउँ थिएन, लाग्थ्यो चउरभरि एउटा विशाल गलैँचा ओछ््याइएको छ, जसमा विभिन्नपरिधानका असङ्ख्य नरनारीहरूको चित्रण गरिएको छ ।

एउटा उल्लास, एउटा हर्षोन्माद छाएको थियोमानिसहरूमा ।

जाँतको बेला जिम्वाल परिवारले मात्र मन्दिरको चउरको घोडा चढ्न पाउने पुरानो परम्पराथियो । ठकुरीहरू जाँतमा घोडा चढी कुदाउने गर्दथे ।

अन्य जातिका मानिसहरूले घोडा चउरको तलै राखीनाङ्गा खुट्टाले मैदानमा आउनु पर्दथ्यो । ठकुरीहरूलाई “जदौ” भनी ढोग दिनु पर्दथ्यो ।

यो चलनलाईबुढाहरूले धानी आए तापनि नयाँ पुस्ताले स्वीकार गर्न गारो मानिरहेको थियो ।

यसै सिलसिलामा रक्सीलेटिल्ल परी लाहुरे रामसिंह नायकले घोडा कुदाएको थियो । चउरभरि, मन्दिरको प्राङ्गणमा ……..

“परापूर्वकालदेखि चलिआएको रीति तोड्ने ?  देउका भएर घोडा चढ्ने जाँतमा ? मान्यजनको अवज्ञा गर्ने? बढेको,  चढेको ?  पल्टनको लाहुरे भएँ भन्दैमा त्यत्रो सान देखाउँछ ? यस्तालाई सजाय नदिई कहाँ हुन्छ र ? ठालू जिम्वाल परिवारहरू यो घटनाले क्षुब्ध भएका थिए ।

सोझा सिधा जनताहरू भगवतीले केहीअनिष्ट गर्दछिन् भनी आशङ्कित भएका थिए ।

एउटा आगाको फिलुङ्गो सल्केको थियो । तनावकोवातावरण सिर्जिएको थियो ।

यसमा केही घिउ थपियो सुनगाडाबाट देवीको चोलो निस्कने दिन ।

परम्परादेखि नै चोलोलाई अघिबाट नायकहरूले र पछाडिबाट भाटहरूले काँध दिई देवीको मन्दिरमा लग्नेगरिन्थ्यो ।

त्यस दिन पनि चकडोल१०मा पूजाको सरसामानहरूका साथै देवीको सुनको आसन, मुकुट, सुनजनै, चाँदीको अम्खोरा, छड, खुकुरी, खुँडा इत्यादि राखिए । धामीमा देवी सवार भइन् । धामी काँम्न थाल्यो।

काँम्दै चकडोलमा उभियो । दुवै थरीले काँध दिई चकडोल उचाले ।

धामीको नजर जहाँ जहाँ पर्छ त्यसठाउँको भलो हुन्छ भन्ने धारणा र परम्परा अनुसार भाटहरूले चकडोललाई आफ्नो गाउँ देखिने चालतिरपु¥याउन पछाडिबाट धकेल्न लागे ।

नायकहरूचाहिँ चकडोललाई आफ्नै गाउँबिचबाट लैजाने जुक्ति गर्नलागे । यो चलिआएको परम्परा थियो । धक्कामुक्का, तानातान चल्न लाग्यो । चकडोलका घण्टहरूलेभयानक आवाज निकाल्न लागे ।

जोसिएका कण्ठस्वरहरूबाट निस्किएको जयनादले वातावरण नै थर्किनलाग्यो ।

चकडोल हुत्तिएर कहिले अगाडि कहिले पछाडि हुन लाग्यो ।

यसै धक्कमधक्कामा चकडोलहुत्तियो, सामानहरू हुर्रिए । धामी उछिट्टिएर एउटाको बुइ चढ्न पुग्यो ।

देवीका गहनागुरिया, सुन चाँदीकासामानहरू, भेटीका रुपियाँ पैसा सबै यताउता भए ।

केही सामानहरू फेला परे, केही लुकाइए, केही हराए ।अनिष्टमा अनिष्ट थपियो ।

यी सबै घटनाहरूले गाउँमा उद्विग्नता छाएको थियो । आरोपप्रत्यारोप चलिरहेथ्यो । आगाको फिलुङ्गोशान्त हुन पाएको थिएन । स्वार्थी तच्वहरू पङ्खा हम्किरहेका थिए ।

अनि फेरि एउटा बतास चल्यो‘प्यानीको जाँतमा पुजारीको छोराले जुवामा दस हजार हा¥यो, कहाँबाट त्यतिका पैसा ल्यायो उसले ?झुलाघाटमा आठ तोला सुन बेचेको’ हल्ला पनि चल्यो । देउकी र पद्मे मिलेर देवीको भण्डार रित्याइरहेकाछन् । सार्वजनिक सम्पत्ति हिनामिना गरिरहेका छन् ।

डढेलो सल्क्यो, आगाका मुस्ला लप्लपाउन लागे ।उजुरी प¥यो । थाना, अदालत, पञ्चायत, पुलिस, मुद्दा । मन्दिरको सम्पत्ति मासेको आरोपमा हामी चलानभयौँ । दुस्मनहरूले ताली बजाउने मौका पाए । कर्मचारीहरूले पैसा सोहोर्ने बहाना पाए ।

पुस्तौंदेखिबेथितिसँग राखिएको मन्दिरको सम्पत्ति, हामीहरू फस्यौँ, फसाइयौँ ।

“पुजारीका छोराले तलाई कति सुनचाँदी राख्न दिएको छ ? कहाँ– कहाँ राखेकी छेस् ? कस कसलाईदिएकी छेस् ?” हजार मुख, हजार प्रश्न ।

सबैको एउटै चाहना  धन, काँचो मासु । जहाँ जाऊँ उही अनुहार ।उही आँखा । यो लुछाचुँडीमा केही बचेन । गरगहना, धनसम्पत्ति ।

आश्चर्य लाग्छ यो ज्यान मात्र रह्योकसरी ?  बाँच्यो कसरी ?  हुरुक्क भई किन निस्कन सकेन ?

जब देउताको सम्पत्ति मासेको आरोपमा पद्मे जेल प¥यो, मेरो रहे, बचेको एउटा सहारा पनि टुट्यो । मत जिउँदो सिनो भएँ । मासु लुछ्ने काग, गिद्धहरूलाई हात हल्लाएर धपाउने ताकत पनि शेष बचेन ममा ।लुछ्नु लुछे, नोच्नु नोचे ।

मेरो क्रन्दन, मेरो हारगुहार सुन्ने कसले ? पानीमा बसेर कसले गोहीसँग दुस्मनीगर्न सक्छ ?  शुभेच्छुहरू पनि मूक थिए । म त न्वालो थिएँ मैलौलीको ? जसलाई पानीको तृष्णा जाग्यो,आयो पानी पियो गयो ।

अनेकौँ अनेकौँ लोटाहरू, गाग्रीहरू, बाल्टिनहरू चोबलिए । कतिको याद गरूँ ?

कतिको सम्झना गरूँ ? कालीको बगरमा भएका ढुङ्गाहरूभन्दा बढी यो छातीमा घाउहरू लागेका छन् ।कसलाई देखाऊँ ? कोसँग पोखूँ ?

एक पटक एक ‘भद्र’  व्यक्ति रक्सीले मत्त भई मध्यरातमा ढोकामा लात हान्न आइपुग्यो । नाइँ भनूँ? सुतेको बहाना गरूँ ? भोलि झन् ठुलो आपत् आउन सक्छ, भोलि झन् बढी यस्ता भद्रहरूको थिचाइमापिसिनु पर्छ । लाचार मैले स्वागत गरेँ बगरको ढुङ्गाझैँ लम्पसार परेर ।

तपाईंं त्यो ढुङ्गामा बस्नुहोस्,सुत्नुहोस्, थुक्नुहोस् चाहे पूजा नै गर्नुहोस् ।

ढुङ्गाले केही प्रतिकार गर्छ र ? म पनि ढुङ्गा थिएँ, तर ममाचेतना शेष थियो । स्वाभिमान शेष थियो ।

उसले गिजोल्नु गिजोल्यो, लुछ्नु लुछ्यो, रातभरि ।

जब ऊसबैतिरबाट तृप्त भयो, जाने बेला आफ्नो खल्तीमा हात हाल्दै मेरो रातभरिको मोल ति¥यो, मेरो शरीरकोमोल, मेरो आत्माको मोल दियो, उसले एउटा चुरोट, मात्र एक खिल्ली चुरोट ।

म चुरोट पिउन्नथेँ ।धूमपानको लत थिएन । तापनि खुसी खुसी स्वीकारेँ, सँगीको रूपमा, साथीको रूपमा । एउटा चुरोट र मेरोजीवनमा कत्तिको समानता ? कत्तिको साम्य थियो ? शनैः शनैः जल्दै जानु ; अरूलाई तृप्ति दिँदै आफ्नोमृत्यु निम्त्याउँदै जानु ? आह, चुरोट ? मेरो जीवन एउटा चुरोटभन्दा बढी थिएन ? मेरो मोल एउटाचुरोटभन्दा ज्यादा थिएन ? मेरो जीवन– एउटा चुरोट थियो  ठुटिँदै गएको । मेरो जीवन – एउटा ढुङ्गा थियो,बगरमा मिल्किएको ।

बाहिरबाट पनि थुप्रै मानिसहरू आउने गर्दथ,े खास गरेर कर्मचारीहरू ।

कोही निरीक्षण गर्न, कोहीतालिमका लागि उम्मेदवार छनौंट गर्न, कोही ऋण लगानी गर्न, कोही ऋण असुली गर्न । कत्तिकत्तिनिहँु हुन्थ्यो सम्भाव्यता अध्ययन, तथ्याङ्क सङ्कलन ।

सबैको चाहना हुन्थ्यो सकेसम्म थोरै पैसाखर्चेर, पाएसम्मको मोजमस्ती ।

तिनीहरूलाई के फिक्री ? के सुर्ता ? उनीहरूको अङ्कशायिनी बनेर, हाँसीहाँसी सुतेकी नारीको छातीमा कति लाभाहरू उम्लिएरहेका छन् ? उनीहरूलाई माडा र लौन बनाएर खुवाउनेदेउकीहरू के खाएर जीवन निर्वाह गरिरहेका छन् ? हाम्रो इतिहास खोतलिन्थ्यो, हाम्रो कथा, व्यथा,समस्याहरूको, निवेदन प्रतिवेदन तयार पारिन्थ्यो । कानुन बनाइन्थ्यो ‘देउकी चढाउनु हुन्न, देउकीको बिहागराइ दिनुपर्छ ।

यो कोढ हो समाजको ।” दिनभरि आदर्शको कुरा छाँटेर राति ब्वाँसो भएर घुम्दथे यिनीहरू ।

यी पाल्तु कुकुरजस्ता देखिने ब्वाँसाहरूलाई कसरी चिन्ने ? कसरी पहिचान्ने ?
…. यो वैतरणीमा साथदिने, सहारादिने पद्म पनि झ्यालखानामै म

¥यो भत्रे खबर पाएपछि त आशाको एउटात्यान्द्रो पनि बाँकी रहेको छैन ।

साँच्ची, जीवनको गोरेटो ज्यादै विकट र दुरूह हुनेरहेछ ।

यति छोटो समयमाधेरै अनकन्टार बाटाहरू हिँडिएछ ।

धेरै धेरै हन्डर, ठक्करहरूले यो छाती छिया छिया, विदीर्ण भइसकेको छ ।

बाँकी बाटो छिचोल्ने सामर्थ अब रहेन यो ज्यानमा ।

यत्रा व्याघात, विपत्ति र जीवनको विप्रलब्धले अब तयो कायाक्लेशबाट उनमुक्ति चाहिरहेछ, नाटकको पटाक्षेप चाहिरहेछ, आज यो देह ।

समाजका विकार,विकृति र फोहरहरू बोकेर अब यो नदी ज्यादै मैलो र घिनलाग्दो भइसकेको छ । एउटा निर्मल, स्वच्छन्दनदी, गन्दा नाली भएको छ ।

असङ्ख्य असङ्ख्य विनाशक जीवाणु र विषाणुद्वारा क्षत विक्षत पारिएको छ।

एउटै चाहना रहेको छ अब यो यात्रालाई एउटा बिसौनी, एउटा विश्रान्तिको …..
….तर होइन, हत्केलाका सबै औँलाहरू कहाँ बराबर हुँदा रहेछन् र ? सबै एकै कहाँ हुन्छन् ? समाजमा कोहीइमानदार, आदर्श तथा हितैषी पनि हुँदा रहेछन् ।

सबै लोग्नेमानिसलाई एकै जस्तो ठान्ने बानी परिसकेकीमैले एउटा दाजु जस्तै माया गर्ने कर्मचारी पनि पाएँ । जसको सही मार्गदर्शन र सिफारिसले मैले तालिममाभाग लिने मौका पाएँ ।

पहिलो पटक आफ्नो देशको केही भाग घुम्ने मौका पाइयो, महेन्द्रनगर, धनगढी,नेपालगन्ज, तानसेन, पाल्पा । आँखाका पर्दाहरू खुले । नर्मल तालिमको दस महिना कसरी बित्यो, त्योथाहै पाइएन ।

“देउकीले मन्दिर छाडेर जानुहुन्न, अर्को पेसामा लाग्नुहुन्न, देवी रिसाउँछिन्, कुभलो गर्छिन”भन्ने अन्धविश्वासलाई तोडेर म आज एक तालिमप्राप्त शिक्षिका भएर फर्केकी छु ।

आज नयाँ जोस, नयाँउमङ्गले म आफ्नो नयाँ जीवन थालनी गर्न व्यस्त छु । मेरो पेटमा गर्भ पनि छ । म भगवान्सँग प्रार्थनागर्छु, छोरी नै जन्मोस् । त्यो बिनाबाउकी छोरी भए तापनि मजस्ती देउकी हुने छैन ।

मैलेजस्तो अत्याचार,लुछाचुँडी भोग्नुपर्ने छैन, मैले जस्तो विवशतामा पिसिनु पर्ने छैन । उसमा नयाँ साहस, नयाँ विश्वास हुनेछअनि त्यसलाई सहारा दिने हजारौं नयाँ हातहरू हुनेछन् ।

(“देउकी” गरिमा, वर्ष  ४, अङ्क  ६, पूर्णाङ्क ४२, जेठ २०४३ र पुनः प्रकाशितः गरिमा, कथा विशेषाङ्क वर्ष१८, अङ्क ५, पूर्णाङ्क २०९, वैशाख २०५७)

शब्दार्थः
१. झन्डा, २.आमा, ३.घुँडाभन्दा तल झारेर लगाइने फरिया, ४.मोही, ५. जात्रा, ६.गाग्रो, ७.कुँवा, ८. तँलाइँभगवानको श्राप लागोस् । ९.रोटी जस्तो पीठो र घिउबाट बनाइएको विशेष परिकार, १०.रथ÷देउताको आसन।

(श्रोत : Rashi )