कथा : अनि… ?

~भवानी भिक्षु~

हो, कथा भन्ने त म, तर तपाईँ सुन्ने, पढ्ने–कथाको मजा, स्वाद वा य यस्तै अरू जुनसुकै कुरा पनि पाउनेले अलि मलाई सहायता दिनुभो, कहानी भन्दा भन्दै थाकेको वा कतै रिक्त स्थानमा भन्न नसकिने अक्षमताले कथाप्रवाह थामिन जाला कि जस्तो बेलामा दुई चार वाक्य जोडिदिनुमा तपाईँ पनि सहायक हुनुभो भने, कुनै बाधा पर्न त जाओइन !

सुन्न्होस, त्यही तपाईँको छिमेकमा नै तपाईँको घरभन्दा चार–छ घर, परको घरमा बिहा हुने तरखर भैरहेको छ । भैरहेको के, बिलकुल तयारी ने भैसकेको छ । अर्थात् बाँकी छ भने, त्यही शास्त्रीय क्रिया, सामाजिक घोषणा, पाणिग्रहण र भोज–उत्सव । घरपट्टीलाई चिन्नुभएकै होला ! अलिक परै भए पनि छिमेकी त हुँदै–हुन् । उनै, साहू भने पनि वा जे भने पनि– ‘रामध्वज नाउँ भएको, मझ्यौला जीउडालका र ती सय पैसठ्ठीदिने उनन्चास बर्षहरूलाई पचाइसकेका मानिस !

होइन, कुनै नराम्रो कुरा तपाईँसित स्वीकार गराउन चाहन्नँ । तपाईँलाई पनि थाहा छ, मलाई पनि थाहा छ । फरक केही छ भने त यतिमात्रै कि म भनिरहेको छु र तपाईँले सुनि–बुझिरहे पनि अझसम्म–नगण्य–स्वाभाविक भएकोले– एउटा बिहाजस्तो सहायताको खाँचो पर्न गयो । भनी त म रहेकै छु; अलि धेरै प्रयत्नपूर्वक चियाएकोले मेरो जानकारी पनि विशेष छ । र तपाईँ पनि एकदम अनभिज्ञ हुनुहुन्न । यसैले आफ्नो तर्फबाट मात्रै नभनेर तपाईसित चर्चा गर्न थालेको हुँ ।

नआत्तिनोस्न ! भन्ने–सुन्ने कुरा लामो छैन । उनै रामध्वजकी छोरी रत्‍नमायाँको बिहा छ । नरदेवी हो की उतैतिरका कुनै टोलबाट जन्ती आउने रे । रामध्वज मानिस पुराना भए पनि पढेलेखेका हुन् । म्याट्रिक उनले पास गरेको बेलामा अचेलका एम.ए.–भन्दा पनि बढ्ता ज्ञानी गनिन्थे, र निकै मान–सम्मानपूर्ण दृष्टि उनमा पर्दथे । पढेलेखेर पनि धर्म–कर्म नमान्ने नभएर निष्ठापूर्वक पूजापाठ, गृहस्थ–कर्म गर्ने र धेरैजसो किताब, कथाहरू पनि पढ्ने, कलकत्ताका नाचहरू पनि राम्ररी बुझेर हेर्ने मानिस भई आज उनले उनन्चास बर्ष बिताए । ‘शिक्षित’ र ‘सद्’ दुवै ! शिक्षाले पनि सबै चलिरहेको मान्यता बढाएरै शुद्ध सामाजिक सदस्य, चारैतिरका आँखामा बुज्रुक !

तर एउटा कुरा कन्नि के भएर कस्तो भयो, मैले त बुझ्न सकिनँ; तपाईँले सके बुझ्न सक्नुभएको छ कि भन्न सक्तिनँ ।

एकदम मान्य रूपमा दुई–तीन बिहा गर्ने चलन नै भए पनि– शिक्षित भएपछि – एउटी दश–एघार बर्षकी छोरीलाई छोडेर मर्न गएकी स्वास्नीपछि रामध्वजले बिहा किन गरे ? पथ्राले उनीसित बिहा गर्नलाई प्रार्थना गर्न गएको त होइन ! बीचमा छोरी र शिक्षा पनि छ । फेरी बिहा गर्ने आवश्यकता ?

होला, तपार्इँको भनाई ठीक होला । छोरा नभएर कुलको उद्धार हुने कसरी ? साथै अपूतोको प्रति आउने स्वभाविक उपेक्षा, रामध्वजजस्तो दुनियाँको बराबरको तहमा चिप्लिने मानिसलाई, सह्य भएन होला । भो, जान दिनुहोस् यी कुरा ।

एउटा आर्को कुराको पनि शंका छ । छोरिलाई ‘माया’ भनेर त्यतिको प्यार किन गरेको ? के छोराको अभाव छोरीबाट पूरा गरेको ? तर त्यतिमात्रै कहाँ ! उसलाई पढाउने, उसलाई लेखाउने, भानुभक्तको रामायणका साथै कथा–कहानीको किताब पनि दिने ! अझ काशीमा बस्दाखेरि त हिन्दी बोली पनि सिकिसकिन्छ ! ट्याप्प–ट्याप्प हिन्दी किताबमा भएका जम्मै कुराहरू निर्धक्कसित टिप्न सक्ने । यी सबै त रामध्वजजस्तालाई स्वभाविक थिएन । छोराको यति माया गरेर यस्तो पारिदिनु…. ! ओहो ! आश्चर्य मान्नुभयो ? होइन, म सबै कुरा राम्ररी नबुझेर छोड्छु कहाँ र ? म नै बताइदिन्छु, सुन्नुहोस्–

रामध्वज सामाजिक मानिस । आचार–विचार, धर्म–कर्मका पक्का । हरेक प्रकारका उद्विग्नता र जीवनको निश्चित पानामा बाधा, व्यतिक्रम आउनै नदिने मानिस हुन् । तर यसमा उनको दोष नै के छ र की रत्‍नमायाँ पढिलेखिसकेकी रहिछ ! उनले आफ्नो जीवनमा व्यक्तिको निर्विघ्नता र सहजता त पाए आफ्नो दुनियाँदारीले, दुनियाँको प्रतिको नियमितताले । किन्तु उनले आखिरमा थाहा त यही नै पाए कि ‘म शिक्षितै भएर पो यितको बुझ्ने भई आरामसाथ जीवन–क्रिया चलाइरहेको छु । ’ यसैले शिक्षाको प्रति उनमा कुनै उपेक्षाको भाव त हुनै सक्ने थिएन । तर कुनै अंशमा उपर्युक्त कुरा ठीक भए पनि, यही पक्का पनि हो, यो कुरा होइन । रत्‍नमायाँको पढाइ–लेखाइमा यदि कदाचित् कहिल्यै पनि अलिकति बाधा जस्तोले चियाएको भए, रामध्वजको शिक्षा प्रियताले उहाँ कुनै काम गर्न सक्तैनथ्यो । किन्तु गत उनन्चास वर्षमा रामध्वजले आफ्नो ढाँचा काँचाले र भाग्यको सफलताले कुनै कममा बाधा भन्ने कुराको चालै पएका रहेनछन् । अतः रत्‍नमायाँको विषयमा मुख्य कुरा यहीहो । वस्तुतः रामध्वज बाधा हटाउने मानिस होइनन् कि स्वीकृतिबाटै बाधा पचाउनुमा उनको शिक्षा सहायक भएको उनको गत उनन्चास वर्ष हो । नत्रभने रामध्वजले पत्नी मरेपछि सन्तान वाकुलोद्वारको निम्ति मात्रै बिहा गर्नुमा उनको शिक्षा सहायक कताबाट हुन सक्थ्यो ?

अब अगाडि सुन्नोस् । थाहा पनि शायद पाउनु भएकै होला । त्यही रन्नमायाँकै कुरा ! बुझ्नु भएन के ? त्यही युवक, रामध्वजको घरको पल्लोपट्टिको घरमा बसेको । उसैसित रत्‍नमायाँको प्रेम छ । किन्तु पख्नोस्, ‘प्रेम’भन्दैमा कुनै अर्को शारीरिक सम्बन्धको कल्पना चाहिँ नगर्नुहोला । त्यस्तो सन्दिग्ध कुरा भएको भए यस्तरी सजिलै सित मै पो कहाँभन्न सक्थे र ? साथै रामध्वज जस्तोको घरमा र उसकी छोरीसित कुनै सन्दिगध कुरा पल्हाउने हावा नै उतातिर कसरी छिर्न सक्तछ ? त्यहाँको त जम्मै एकदम मान्य तिर कै पक्का छ, खँदिलो, सग्लो छ । त्यसैले त्यता एउटा साँचा अथवा ढाँचाबाहेक अरू केही पनि पाइएन । त्यहाँ त अँक्सिजन जस्तो प्राणबृद्धि गर्ने वायु पनि त्यस ठाउँको परिमाण भन्दा बढ्ता आउन दिने कुनै प्रकारको चेष्टा रहेनछ । यसैले त त्यो रामध्वजको घर हो । त्यहाँ आकांक्षा छैन, चलिआएको मात्रै छ । चढाउ–उतारको ठाँउ भए पनि अझसम्म कुनै त्यस्ता कुराले चियाएकै रहेनछन्, अवसरै पाएनन् । साँच्चिकैको कुरा त, रामध्वज ‘रामध्वज’ होइनन्, उनी त हाम्रो नेपालका, नेपालका यस टोलका, एउटा व्यक्ति हुन् ।

रत्‍नमायाँको प्रेम रहेछ । रत्‍नमायाँको बिहा पनि त्यही नरदेवी टोलतिरका कुनै ठाउँको मानिससित हुने भएको छ । यो कुरा पनि ठीकैजस्तो लाग्छ कि बाबुकी छोरी रत्‍नमायाँ, बाबुले सँगालेको परिधिलाई नाघ्नको त के कुरा, नाघ्ने कल्पनापर्यान्त पनि गर्न सक्तिन । किन्तु ननाघे पनि प्रेम त छँदैछ र रत्‍नमायाँ ढुंगा होइन; भित्र त रगत र मासुको मुटु छँदैछ । धेरै उपन्यास–कथाहरूको पठनले मानव–भावको प्रति त्यसको रूचि पनि तीब्र–स्पर्शशील छ । फेरि केही नभए पनि प्रेम त छ ! ह्रदयप्रति चरितार्थ भएर फुल्नु प्रेमको स्वभाव हो । यो कुरा हुन पाए ‘सुख’ हुन नपाए ‘दुःख’ भन्ने कुराहरू यसका अविचल नियम हुन् । तब सोच्नुहोस, रत्‍नमायाँलाई हुने के ?

के भन्नुभो…. ? चाहे सुख होस, चाहे दुख । शरीर संसारको हो, उसकै नियममा रहला, मन रत्‍नमायाँको हो, उसले त्यसको प्रयोग आफैँ गरी दुवै ठीक छ । यही न ?

किन्तु मन र शरीरको सामञ्जस्य नभए ‘ठीक’ भन्ने कुराले ठिक्क तवरले ठाउँ पाउँदैन । यो कुरा अलि प्रष्ट पारेर बुझ्ने चेष्टा किन नगरौं ।

मान्नुहोस– रत्‍नमायाँको बिहा भयो । प्रसन्नतासाथ रत्‍नमायाँले पतिलाई वरण गरी । रामध्वज पनि सफल र सन्तुष्ट भए । बिहा कार्य सिद्धियो । दुलही–दुलहाको आवत–जावत पनि नयाँपन छोडेर वास्तविक स्थितिमा स्थापित हुनगयो । चारै तिर नाता, सम्बन्ध, नियम, विहित, धर्म र आचार इतयादिका भीडहरूले आफ्ना–आफ्ना बाटो तताए । अब केवल रत्‍नमायाँ र उसको लोग्ने पत्नीत्व र पतित्वको निम्ती परस्पर एक्लै शेष छन् । ‘पत्नी रिक्त छे कतैबाट’ भन्ने कुरा पति भन्नेले थाहा पायो । थाहा पाउनलाई बताउनुपरेन, थाहा हुन गयो ! अब भन्नुहोस् ‘पति असन्तुष्ट हुने कि नहुने ?

ठीक; अवश्य असन्तुष्ट हुने ! पत्‍नीके मन अर्कितर छ पत्नी उसकी हो ! यो पतिलाई सह्य नहुने किन ? तर सोद्धछु – सह्य नहुने किन ? आखिर बिहे नै त गर्यो, वैध नियमबाट शरीरको मालिक्याइै प्राप्त गर्यो । शरीरचाहिँ शुद्धतापूर्वक, बिलकुल सत्यतापूर्वक, एकदम स्वच्छताका साथ पतिको अधिकारमा छ । साथै, शरीरले कहिले पनि भिन्न स्पर्श प्राप्त गर्ला भन्ने कुनै सानो आशंका पनि छैन । शरीरले आफ्नो हर प्रकारका नियम, संयमद्वारा यस्तो कुनै आशंकालाई उम्रन दिने ठाउँ नै राखिछोडेको रहेनछ । तब फेरी उपद्रव, असन्तुष्टिहरूले उठ्ने अधिकार कहाँबाट पाए ? किन, कसरी पाए ?

उत्तर छैन तै पनि बाधा उठिरहन्छ । निरन्तरको कार्यकलापमा जब सधैँ एउटा मौन विरक्ति वर्तमान नै रहन्छ र कहिलेकाहीं साना–साना, नगण्य कुराहरूले पनि त्यही असन्तुष्टिको महास्रोतबाट सिञ्चित भएर आफ्नो विराट् बितण्डावादको रूप देखाई नै दिन थाल्दछन् भने कतै न कतैबाट कुनै ठूलो भूल अवश्यै रहन गएको रहेछ – जसलाई शुद्ध शरीरयुतको अति शुद्ध विवाहले पनि पन्छाउन सकेन) भन्ने कुरा निश्चयपूर्वक आफैँ साबीत हुन आउँछ ।

अनि, यस कल्पनाले विचार गर्दा आखिरमा यहि कुरा सामुन्ने आयो – मनबाहेक शरीरके कुनै अस्तित्वै छैन । रत्‍नमायाँले मन अर्कालाई दिएपछि शरीर त दिएकै रहिछ ! ‘मन’–जस्तो महान् लाई दिइसकेपछि शेष बचाउन सक्ने कुनै प्रकारको ‘अदेय’ बस्तु संसारमा सृजित भएकै छैन । जसलाई मन दिइएथ्यो, शरीरलाई पनि सहज भावले सुम्पिदिएको भए, शायद रत्‍नमायाँलाई प्रवंचनाले छुन सक्दैनथ्यो । कमसेकम एउटाको प्रति त रत्‍नमायाँ सत्य रहन सक्तथी, पूर्ण रहन सक्तथी ! किन्तु अब त त्यस ‘प्रेमी’ युवकतिर र चाँडै नै हेन पति दुवै तिर पवचना, – दवैतिर मात्रै होइन कि आफूलाई समेत लिएर तीनैतिर धोखा, सबैतिर छलमात्र सामुन्ने आयो । आखिर यो कुरा कसैलाई किन चिन्त्य भएन कि प्रेम दिएपछि फेरी उसको सत्यको पतिष्ठा नगरी भित्रको देउता कता जालान ? अब तपाईँ नै भन्नुहोस, यतिका प्रर्वचनाको ठाउँभित्र ‘रामध्वज’ कता फालिन जान्छन् ? उनको सँचाबद्ध जीवन र त्यसको परिणाम रत्‍नमायाँ, दुवैले त यस वास्तविकतालाई छोप्न सक्दैनन् ! रामध्वजका समस्त प्रकारका बैध व्यक्तित्वबाट उकालो–ओह्लालोको मार्ग त अवरूद्ध हुन सकेन !

म त के भन्छु भने, यदि रत्‍नमायाँले शरीरलाई अपवित्र पारिदिएकी नै भए हुने पति उस बखत शारीरकै अपवित्रतालाई लिएर आफूलाई अल्झाइहाल्दथ्यो; (भित्रतिर चियाउने प्रयत्न गर्ने अवसरै पाउँदैनथ्यो) निरन्तरको झगडा, कलह हुन्थ्यो, स्पष्ट र खोला गरेको स्थितिमा ! फेरी उसको एउटा–न एउटा तह लागि नै हाल्थ्यो– चाहे यता, चाहे उता; चाहे राम्रो, चाहे नराम्रो ! झगडामा स्पष्ट परिश्रम पर्न लागेपछि कहिल्यै त थकाइ लाग्थ्यो । कारण भएपछि परिणाम पनि सामुन्ने आउँथ्यो । तर यस अवस्थामा, जहाँ झगडा–कलह हुन, गर्न चारैतिरको ठाउँलाई साँचो र नियमले थुनिराखिएकै छ, कतैतिर छिद्र छैन भने भित्रभित्रै उम्लनबाहेक अरू हन्यै के होला ? थकाइ लाग्दै–लाग्दैन, त्यसैले निरन्तरको दाह, निरन्तरको जलन, सधैको पीडामात्र सामुन्ने आइरहला । यस अवस्थामा रामध्वज, उनको साँचा, रत्‍नमायाँ र समस्त पार्थिव पवित्रता; टोल–छिमेक र उसभित्र रामध्वज–परिवारको श्रद्धा, कसैको केही पनि त लाग्दैन !

जम्मा तीन दिन शेष छ । त्यसपछि बिहा भएर निश्चिय र स्पष्टतापूर्वक रत्‍नमायाँ त्यही नरदेवी टोलतिरबाट आउने दुलहाकी दुलही भैहाल्छे । बिलकुल शास्त्रीय पात्‍नी रत्‍नमायाँ बन्न सक्छे, बन्ने पनि बन्छे यसमा कुनै, अलिकति पनि, सन्देह छैन । तब रत्‍नमायाँ, उसको प्रेम र उसको प्रेमी त्यो युवन–– यी सबैको सृष्टि किन भायो ?

तपाईँ उत्तर दिनुहोला– ‘यो स्वभाव हो; मानिसलाई स्वभावको माथि पुग्नुपर्छ । ’ त्यसो भए कि स्वाभवै, कि मान्छे नै; दुवैमध्ये कोही यतिको तुच्छ छ जसको सृष्टि नै नहुनुपर्ने हो । किन्तु दुवै नभई जगत्ले बाटै पाउँदै भन्ने कठिनाइलाई के गर्ने ?

कुरा यत्तिकै हो । अब पर्सी वा निपर्सी रत्‍नमायाँको बिहा नै हेर्नुहोला; अनि कथा समाप्त भैहाल्नेछ ।

चारैतिर बिहा हुने चाँजोपाँजोको धुमधाम छ । किन्तु उपन्यास पढ्न सक्ने रत्‍नमायाँ, एउटा किताबको पत्र पल्टाउँदै, उसमा भएको कुनै आदर्शवादिनीसित आफ्नो चरित्रलाई सामंजस्य दिने चेष्टा गरिरहेकी छे । बाबु रामध्वजको साँचा नै उसको बाह्य र आन्तरिक रूपरेखा, आकार –प्रकार सबै हो । त्यस परिधिलाई अतिक्रम गरेर विचार गर्न सक्ने त के कुरा, त्यस्तो वृत्तिकै निर्माण त्यहाँ रहेनछ । यता, ‘प्रेम’ स्वभाव हो । त्यसले राम्ररी आफ्नो डेरा जमाइसकेको छ । गत पाँच–सात दिनदेखि तयो छिमेकको युवक त्यसकहाँ आउँदै आएन । आउनुनपर्ने पनि हो ! तर रत्‍नमायाँको मनमा त्यो नआएकै कारणले उसमाथि क्रोध, रीस किन उठिरहेछ ? रामध्वजले पनि दुई–चारपल्ट काममाजको चेपाचेपमा भने– ‘खोइ… आजभोली गोविन्द –त्यही युवक) – ले किन आउन छोडे ? काम परेको बेलामा त झन् आउनुपर्ने … ! इत्यादि । रामध्वजको साँचाभित्र युवक पनि छ । त्यस हिसाबले उसको आवश्यकता पनि छ । युवक सच्चरित्र छ, सौम्य छ, भलाद्मी छ । रामध्वजको साँचामा उसको एउटा सीमित स्थान छ । किन्तु जहाँ त्यही साँचा नै कुण्ठा किन प्राप्त गर्छ ? यस अवस्थालाई कता फाल्ने ?

पर्सि रत्‍नमायाँको जीवन परिवर्तित हुनेछ । सुन्दर र सुन्दर वेष–भूषामा, सुन्दर मनका साथ आएर एउटाले आफ्नो समस्त प्रेम दिने प्रतिज्ञाद्वारा उसलाई बाँध्नेछ । निश्चयत त्यसले प्रेम पनि देला, दिन सक्ला । फेरी सुन्दर गृहस्थी कि, सुन्दर घरमा, सुन्दर कोठाभित्रकी सुकुमार दुलही रत्‍नमायाँ अत्यन्त सफल, अत्यन्त कृतार्थ हुन जाली । रामध्वज पनि पूर्ण हुनेछन्, साँचा मिथ्या हुन जाओइन । तर यी सबै सफलताभित्र त्यसको कुन स्थान होला, त्यो कता ठाउँ पाउला जसले अझसम्म रत्‍नमायाँकै खुट्टामा आफ्नो सबभन्दा पूर्ण अमृत–अर्घ्य चढाएको छ ? फेरी एक्लै त्यही होइन, रत्‍नमायाँले पनि त त्यही पूजालाई स्वीकार गरेर आफूलाई देउता तुल्याएकी थिई । कृतकत्य भएकी थिई ! तब यो कृतघ्घ्नता होइन ? पापको संज्ञाभित्र के यसको स्थान आउँदैन ?

रत्‍नमायाँको सामुन्ने आयो–‘बाबु, इजजत, गृहस्थी र स्वयं सद् रत्‍नमायाँ ।’ बिहा पर्सी नै हुने । मनको समस्त भक्ति, स्नेह, ममतालाई एक रस, एक धाराभित्रै, एकैतिर जीवनपर्यन्त झरिरहने स्वर्गीय परिकल्पना, शाश्वत विधान मंगलमय अनुष्ठान ‘बिहा’ ! बिहाको अमान्यता समस्त भूमण्डलमा कतै पनि छैन, त्यो अविजित हो । उसैभित्र बावु, आमा, लोक, परलोक, समाज, धर्म सबैको सफलता छ । तर – रत्‍नमायाँले रोक्ने चेष्ट गर्र्दा–गर्र्दै पनि आएको ‘तर’, के यी सबै हुनाले नै रत्‍नमायाँको स्वयंको आफ्नो केही पनि छैन ? रत्‍नमायाँ स्वंयम आफ्नी होइन ? फेरी रत्‍नमायाँको सृष्टि नै किन ? त्यो बिहा कस्तो होला, जसभित्र पत्नीको स्थान छ, किन्तु रत्‍नमायाँको स्थान छैन । त्यस परिधिभन्दा परै रत्‍नमायाँलाई बस्नुपर्ला ।

आदर्श छ, मर्यादा छ, नियम (साँचा) छ, तर साथै आकांषा छ, इच्छा छ, लोभ छ, ममता पनि छ । के यी दुवैको निरन्तर द्वन्द्वकै प्रतिफल रत्‍नमायाँको भविष्य हुन जानेछ ? त्यसैमा त्यो असफल–विफल भई पिधिइरहिरहन्छे थिचिइरहन्छे ? फेरी त यी सब नियमै असफल हुन गए । सबै आर्दश, मर्यदा अत्यन्त हीन र निर्जीव देखिन आए । उनीहरूले त्यति ठूलो भक्त रत्‍नमायाँलाई नै जब ती सारा नै आएर यस्तो प्रतिफल दिन लाग्दछन् भने ती सबैको पूजा गर्ने कसरी ? स्थान दिने कहाँ ?

रत्‍नमायाँको निम्ति कुनै उत्तर छैन । बिहा हुने तर्खर चलिरहेको छ । चर्म–चक्षुको अगाडि उत्साह छ, आमोद छ, सफलता छ, र सबै प्रकारको शभको विधान छ । किन्तु रत्‍नमायाँकै लागि जोरिन आएका यी समस्त शभले उसलाई अँगालो हाल्न सक्ने महत्ता किन पाएनन् जसको अप्र्य स्वयं रत्‍नमायाँ नै हो ? प्रसादलाई शुभ पार्न सक्नेले देउतालाई नै कसरी अपवित्र पारे ? केही उत्तर छैन ।

अनि, सबै सिद्धियो । रत्‍नमायाँको कल्पना, रत्‍नमायाँको हृदय–मन्थन, रत्‍नमायाँको सबै अत्यन्त वास्तविकले पनि रामध्वज र साँचाको अतिक्रमण गर्न सकेनन् । त्यसभित्र यी सबैको स्थान छैन । यसका निम्ति चाहे त्यो संकुचित होओस वा अत्यन्त क्षुद्र भनियोस् किन्तु यो रहन्छ ‘साँचा’ र त्यहाँ रहनेछन् ‘रामध्वज !’ आफआफैंमा पूर्ण व्यक्ति होइन कि रामध्वज नाउँमात्र भएको सहस्रौंमध्येको एउटा टुक्रा; अथवा ‘रामध्वज प्रतिनीधि । ’

प्रतिनीधित्व पूरा गरेर रामध्वज प्रतिनीधिले रत्‍नमायाँ कन्याको बिहा गरे । सबै रीति, क्रिया आदि पनि समास भए । शास्त्र–संगत र थिति–संगत सबैको तह लाग्यो । तब एक सुन्दर, सुकुमार समयमा, सबैको तह लाग्यो । तब एक सुन्दर, सुकुमार समयमा, सुन्दर शय्यामा, सुन्दर कोठाभित्र, सुन्दर पतिले त्यही रत्‍नमायाँको लाजले परिपूर्ण निमीलित आँखालाई खोल्दै, त्यसमा आफ्नो अनुरागपूर्ण दृष्टि छर्ने चेष्टा गर्‍यो, गर्‍यो ! रत्‍नमायाँ काम्न थाली । ‘यो, ओहो ! यो त चिरपरिचित त्यही दृष्टि ! त्यही हो; त्यस्तै आकुलता, त्यही आकांक्षाको अनुकरण यहाँ पनि त छ ! किन्तु ‘अनुकरण’– मात्रै; प्राण उपलब्ध हुने प्रकृतिकताको सट्टा स्वादिलो ताप ! के यतिका शभभित्र यही कुरा आज यहाँ वरण गर्नुपर्ला ? के यसैका निम्ती त्यो यहाँ आएकी छे ? तब, आह ! के यत्तिका शुभभित्र सिंगारिएका सबै दम्भमात्र थिए, सबै देखाउने कुरामात्रै ? आज यसमा कुनै विशेषता किन प्राप्त भएन ? तब के वास्तविकता त्यही थियो जसलाई यत्तिको हृदयको पीडा दिएर रत्‍नमायाँले ‘लिन नहुने’ भनी, विसर्जित गरिआएको रहिछ ? यहि थियो भने त्यो पहिलेकैलाई नै विसर्जित किन गर्नुपर्‍यो ? यत्तिको पीडा, उत्ताप सबैलाई विषको घुट्कोझै सही–सही घाँटीबाट किन तल उतार्नुपरेको थियो । तब यत्तिका संयम, आदर्श उच्चहरूले त्यसभन्दा बढ्ता शुचि, उदार दिनुको त के कुरा त्यसभन्दा अत्यंत तलको केवल उत्तम, केवल प्रचण्ड, केवल पबलमात्रै दिए ? – जसमा आज स्निग्धता पनि छैन, महत्व पनि छैन । आज रत्‍नमायाँले केही दिएकी रहिनछ, लिएकी मात्र मात्रै रहछि; त्यसको प्रतिदान दिनु नै उसको जीवन हो । रत्नमायँ आज अुनग्रहदात्री होइन, अनुगृहीतमात्रै छे !

पतिले रत्‍नमायाँलाई अंकमाल गर्‍यो । रत्‍नमायाँ पानीझैँ उसको काखमा ढल्किन गई । पतिले चुम्बन गर्‍यो, रत्‍नमायाँका ओठ जल्न थाले । तर रत्‍नमायाँलाई यी सबै हुन लागेको थाहा छैन । एकाएक, उसले गरेको विसर्जनको एक दृश्य, त्यो युवकजस्तो प्रेम–दृष्टिको एउटा झल्को चिन्नलाई रत्‍नमायाँका स्निग्ध आँखा अलि खुले । तर उफ ! यो के ? यहाँ त त्यो स्निग्धता, त्यो… त्यो उत्सर्ग र मोहको पुण्यप्रद नम्रदृष्टिको सट्टा, यहाँ त… । रत्‍नमायाँको प्राणले भन्यो, चिच्यायो–‘धोखा, छल, दम्भ । एकदम ठग्ने कुरा… र ….–( पतिले रत्‍नमायाँलाई छातीमा टाँस्यो) –र …. उफ ! आह ! ! रत्‍नमायाँ ….. ! ! !

‘पत्नी’ रत्‍नमायाँले व्याहान हेरी– रामध्वजको, पतिको, टोल–छिमेक सबैको साँचा त्यस्तै छ, बिल्कुल अविश्रंखल रूपमा । रत्‍नमायाँले आफ्नो समस्त नारी–सर्वस्व लुटाएर पनि उसमा केही अलिकति पनि थप्न सकिन । रत्‍नमायाँको कुनै दया, विशेषता, त्याग त्यसमा अलिकति पनि पर्न, पस्न गएका रहेनछन् । जम्मै त्यस्तै सुचारू छ; त्यस्तै संयमित, सुश्रंखल । तब रत्‍नमायाँको अन्तरबाट महाहाकारभित्र एउटा अव्क्त, मूक प्रश्न उम्ल्यो–– ‘अन्तर्यामी ! फेरी आफूलाई ठगाउनु, लुटाउनु नै किन पर्‍यो ? कुन विशेषताका निमित्त, कुन फलका निमित्त ! हरे ! तब के यी सबै एउटा व्यवसायमात्र थिए ? हाय स्वर्गको देउता ! तिम्रो हिसाव–किताब त तिमी नै बुझ, किन्तु जसका निम्ति आफ्नो सबै स्निग्धता, सबै तुष्टि, सबै सुख छोडेर आफूलाई नै होम गुर्नपर्‍यो त्यसले अलिकति कृतज्ञपर्यन्त नभएको कुरामा मैले कही भन्न नपाए पनि, मेरो यो अन्तरको देवताले कसरी क्षमा गर्न सक्ला, भगवान्…. ?

भवानी भिक्षुद्वारा  लिखित   कथाको रचनाकाल बि.सं. १९९९ हो । 

(स्रोत : साझा प्रकाशन- गुनकेसरी कथासंग्रहबाट साभार )