~आन्विका गिरी~
बाराको बुधिया गाउँमा गङ्गारामको माटोले बनेको एउटा सानो घर छ । चैतको मध्य घाममा मुसाले दुःख दिएपछि मालिकको घरबाट एकछिन छुट्टी लिएर आएकी गङ्गारामकी स्वास्नी घरभित्र मुसाको प्वाल टाल्दै थिई । टाल्न त ऊ घरको छाना पनि टाल्न चाहन्छे तर हरेक रात गङ्गाराम पैसा छैन भनेर घर छाउने कुरा टालिरहेको थियो । घर छाउने कुरा उसको वशमा नभए पनि घरभित्रका केही प्वाल टाल्ने कुरा बौकीको वशमा थियो । त्यसैले सखारै उसले पैनीबाट हिलो माटो ल्याएर ठिक्क पारेकी थिई । मालिकको घरबाट मालिक्नीसँग बडो विनय गरेपछि उसले अलिकति भुस पनि पाई । माटो र भुस मिसाएर प्वाल टाल्न तयार भएकी उसले छानाको प्वालबाट सूर्यको चहकिलो किरणलाई एकछिन घुरेर हेरी अनि गङ्गारामले भनेको सम्झी, ‘दिनमा घाम र रातमा चन्द्रमा धनीको घरभित्रबाट कहाँ देखिन्छ ? धन्य ! हामीले सूर्य र चन्द्रमा हेर्न घरबाहिर बरन्डामा वा छतमा जानु पर्दैन’। उसलाई गङ्गारामको कुरा दिक्क लाग्दो लागे पनि अहिले फिस्स हाँसी र काम सुरु गरी । अरू त केही होइन, छमा पढ्दै गरेको छोराको किताब मुसाले खाइदिएपछि बौकीलाई झोँक चलेको थियो । मुसाको विष किन्न पनि गङ्गारामले छोराको कलम किन्ने कुरा तेस्र्याएर उसलाई चुप लगाएको थियो । गङ्गारामसँग बौकीलाई चुप लगाउने धेरै कुराहरू थिए ।
बौकी मस्त प्वाल टाल्दै थिई । मुसालाई गाली गर्दै प्वाल टाल्दै गरेकी बौकीलाई घामसँग पनि रिस उठिरहेको थियो । गर्मीले ऊ पसिना पसिना भइसकेकी थिई । माटोको हातले निधारको पसिना जति पुछे पनि निख्रिएको थिएन । झन् बढी, झन् बढी गर्दै उसलाई भिजाउँदै गइरहेको थियो ।
‘सुरजकी आमा, बाहिर आइज रे ।’, छिमेकी रामदास कराउँदै आयो, ‘घरमा आगो लागेको छ ।’
भात खान घर आएको बेला रामदासले बौकीलाई आँगनमा माटो मुछ्दै गर्दा देखेको थियो । रामदास उमेरमा गङ्गाराम भन्दा ठूलो भएकाले बौकी उसलाई दाजु भन्थी ।
‘आज काममा गइनस्?’, उसले सोधेको पनि थियो ।
‘मुसाले बहुत दुःख दियो’, बौकीले दुःख सुनाएकी थिई, ‘प्वाल टाल्न भनेर मल्काइनसँग सोधेर आएको । काम खतम भएपछि जान्छु ।’
पहिला त बौकीले रामदासले कराएको सुनिन । ऊ प्वाल टाल्नमै मग्न थिई । तर जब सूर्यको किरण छिर्ने प्वालबाट धुँवा छिर्न थाल्यो, बौकी अत्तालिई । रामदास ढोकामा पुगिसकेको थियो । बौकी ढोकामा निस्कन नपाउँदै ढोका र उसको बिचमा घरको धुरी झ¥यो । रामदास धुरी झरेपछि आफै पनि अत्तालियो र आँगनमा आएर चिच्याउन थाल्यो । मुसहरहरूको बाह्र तेह्र घरको बस्ती सुनसान छ । केटाकेटी कोही स्कुल गएका छन् त कोही गर्मी छल्न पैनीमा पौडी खेल्न पुगेका छन् । हात गोडा चल्ने ठूलाहरू सबै काममा गएका छन् । हातगोडा नचल्ने बुढाहरू गाउँको पुछारमा घर भएको हरियाको घरभन्दा पर परालले छापेर बनाएको सानो छाप्रोमा गाँजा तानेर बसेका छन् । रामदासकी स्वास्नी पनि काखको सानो बच्चालाई च्यापेर काममै गएकी छ । काममा जानुअघि लोग्नेका लागि भात पकाएर गएकी थिई । त्यही भात खान आएको रामदासको बोलीमा पनि खास ताकत छैन तर पनि ऊ चिच्याइरहेको छ, ‘गङ्गाको घरमा आगो लाग्यो, पानी ल्याओ, पानी ल्याओ!’
बौकीले भित्तालाई दुईचार लात हानी । आजभोलि नै ढल्ला जस्तो भएको भित्ता जिद्दड बनेर उभिइराख्यो । रामदासले बाहिरबाट केही देखेन, तर आँगनमा मान्छे जम्मा हुँदा घर खरानी भइसकेको थियो । गङ्गाराम आउँदा त बौकी पनि खरानी भइसकेकी थिई । हरियाले खरानीमा एक डोल पानी खन्यायो । बाँसको दलिनमा आगो बाँकी नै रहेछ, स्वाँको आवाज निस्क्यो । बौकीको आवाज भने सुनिएन ।
पछि सबैले खरानी बटुल्दा बौकीको क्षतविक्षत अनुहार भएको लास र ढडेका मुसाहरू भेटिए । अरू छुट्याउन बाँकी केही पनि थिएन ।
गङ्गारामको छोरो सुरज, छोरी कलावती, बाबु कालीराम आउँदा केही गाउँले मरेका मुसाहरू लाँदै थिए । बौकीको लास गाउँ बाहिरको पैनीभन्दा अलिपर लगेर गङ्गाराम, रामदास र हरिया मिलेर गाडे । त्यो पनि मालिकले आफ्नो खेतमा गाडेको थाहा पायो भने निकाल्न लगाउला भन्ने भयका साथ ।
गङ्गाराम बुधिया गाउँको ऐलानी जग्गामा बसेको दस वर्ष भयो । उनीहरू रामदासले भनेपछि सप्तरीबाट यहाँ आएका थिए । रामदास साख्खै दाजु त थिएन गङ्गारामको तर परको साइनो थियो । बौकी सुरजलाई च्यापेर यो गाउँमा भित्रिएकी थिई, खरानी भएर यही गाउँको माटोमा समाहित भई । तिनजना छोरी र एउटा छोरा, लोग्नेस्वास्नी र गङ्गारामको बुढा बाबु सहित गङ्गारामको परिवारमासात जना थिए । दुई ओटी छोरीको बिहे उसले दुई गाउँ पर गरिदिइसकेको थियो । कलावती चौधमा टेक्दै थिई, उसको बिहेका लागि पनि गङ्गाराम केटो खोजिरहेको थियो । एउटा संस्थाको सहयोगमा सुरजलाई गङ्गारामले स्कुलमा हालेको थियो ।
बौकी खरानी भइसकेपछि अब परिवारमा गङ्गाराम, उसको छोरो सुरज, छोरी कलावती र बाबु कालीराम बाँकी भए ।
रामदासले जति भने पनि गङ्गाराम आँगनमै आफ्नो धोती ओछ्याएर पसारियो । र सम्झ्यो, बौकीले अरू कुरामा त जिद्दी गरेकी थिइन तर एउटा जालीवाला चप्पलको भने उसलाई खुब धोको थियो ।
‘मैले केही मागिनँ’, उसले भनेकी थिई, ‘छ ओटा बच्चा पाएँ, तैँले जे दिइस् त्यही खाएँ । जे मागेँ, यही घरका लागि मागेँ, आफ्ना लागि केही मागिनँ । एउटा जालीवाला चप्पल ल्याइदे, मलाई लाउन मन छ !’
‘अहिलेसम्म मैले चप्पल नै लगाएकी छैन’, उसले अनुहार मायालाग्दो बनाएर आफ्नो खुट्टा देखाएकी थिई, ‘हेर् त मेरो खुट्टा ! काँडाले छियाछिया पारेको छ ।’
हो पनि ! उसको खुट्टा छियाछिया नै परेको थियो । गङ्गारामले अरू बेला पनि त्यो खुट्टा नदेखेको होइन तर बौकीले नै देखाउँदा उसको मुटु नै छियाछिया भयो । परिवारमा सुरजको मात्र चप्पल थियो । त्यो पनि स्कुल जाने भएपछि किनिदिएको । गङ्गारामले पनि एकफेर चप्पल लगाएको थियो । उसको बिहे हुँदा उसलाई कालीरामले किनिदिएको थियो । त्यसको तलुवामा प्वाल परेपछि उसका खुट्टा पनि खाली नै थिए । काँडाले त उसलाई पनि बिझाउँथ्यो । तर पनि सोचेको थियो, पहिले बौकीलाई नै चप्पल किनिदिन्छु । चप्पल त कलावतीले पनि मागेकी थिई तर पहिला आमालाई अनि तँलाई भनेर गङ्गारामले कलावतीलाई चुप गराएको थियो ।
गङ्गारामले ५० रूपैयाँ ठिक पनि पारेको थियो । पहिला त उसले बौकीलाई नै पैसा दिन्छु, उसैले किन्छे भन्ने सोचेको थियो तर फेरि बौकी कहिले बजार जान्छे र ! उसले पनि पठाउने अरू कसैलाई नै हो बरु आफै किनेर दिन्छु भन्ने सोच्यो । मालिकको यो काम र उकामले उसलाई फुर्सद नै भएन । उसको सोचाइ थियो, फुर्सद हुनासाथ बजार जान्छु र चप्पल ल्याएर भन्छु, ‘ले रतिया, चप्पल लगा !’ बौकीको खास नाम रतिया थियो ।
गङ्गाराम सोचेको सोच्यै भयो । दलिनमा एउटा प्लास्टिकको टुक्रामा बेरेर घुसारेको पैसा पनि खरानी भयो ।
बौकीको शोक गङ्गारामले त्यही रातमात्र मनायो ।सखारै घाम नलाग्दै गङ्गाराम मालिकराजकुमार अधिकारीको खेततिर लाग्यो । कलावती आमाको ठाउँमा काम गर्न उही राजकुमारको घरमा गई । सुरज स्कुल गयो । कालीरामलाई गाँजा तान्ने ठुलो बहाना मिलेको थियो, ऊ किन गुमाउँथ्यो ।
राजकुमारसँग प्रशस्त खेत थियो । सारा मुसहर गाउँका मुसहरले गरेर पनि नभ्याउने । गङ्गाराम यो गाउँमा आएदेखि रामदासको सिफारिसमा उसैको खेतमा काम गरिरहेको छ ।
गङ्गारामको घरमा कसरी आगो लाग्यो भनेर कुरा गर्न फुर्सद कसैलाई थिएन । बिचरा भनेर सहानुभुति दिनसम्म पनि मुस्किल थियो । बौकी त मरिहाली तर अरूलाई त भात खानु थियो । त्यसैले सबै भात खाने धन्दामा चामल जुटाउन व्यस्त भए ।
घर नै नरहेपछि राजकुमारले गङ्गारामलाई दुई दिनमा घर ठड्याउन केही बाँस, अलिकति पराल र छुट्टी दिए । छोरीज्वाइँहरूको मद्दतले गङ्गारामले एउटा माटोको घर फेरि बनायो । उसको टाउकोमा राजकुमारको अलिकति ऋण पनि लाग्यो । सुतरी, काँटी र अरू खœयाकखुत्रुक सामान किन्न पैसा त चाहियो नै ।
बौकी त सकिई तर गर्मी सकिएको थिएन । स्कुलबाट हाँस्दै फर्किएको सुरजले घरभित्र किताब फुत्त फ्याँक्यो र ओसारामा बसेर बाबुले झैँ डोरी बाट्न थाल्यो । गङ्गारामले राजकुमारकोबाट सनपाट ल्याएर बेलुका कलावतीले भात पस्केर नदिउन्जेल डोरी बाट्थ्यो । दशैँमा पिङ झुन्ड्याउन राजकुमारले गङ्गारामलाई यो काम अह्राएका थिए । अरू दिन बाबुको छेउमा बसेर डोरी बाटिरहेको हेर्ने सुरजलाई आज आफै बाट्न मन लाग्यो । आफ्ना कलिला पैतालाले सनलाई टेकेर छाला नै रातो हुने गरी रगडी रगडी डोरी बाट्ताबाट्तै उसलाई जिउ पोलेको महसुस भयो । गर्मीको असर भनेर भित्र माटोको घैलाबाट लोटामा पानी सारेर एकै सासमा उसले एक लोटा पानी स्वाट्ट पा¥यो तर शरीरभित्र झन् गर्मी बढेर आयो । उसलाई कट्टुमै मुत आउला जस्तो भयो । आँगनमा एक चक्कर दौडन पनि मन लाग्यो । यताउता हेर्छ, कोही छैन । बाउ रे भनेर मुखबाट निस्केको आवाज पनि चर्को थिएन । कलावती मालिकको घरबाट आउँदा भाइ छटपटाइरहेको देखी । डगरमा गएर उसले आफ्नो पुरै बल लगाएर गुहार मागी । गङ्गाराम र गाउँका मुसहरहरू दौडीदौडी आए । मालिकसँग मोटरसाइकल माग्न गएको रामदास आधाघण्टामा पनि आइ पुगेन । सुरजको छटपटाहट बढेपछि गङ्गाराम छोरो बोकेरै अस्पताल जान दौडियो ।गङ्गारामको पछिपछि कुदेको हरिया एकघण्टापछि आयो र भन्यो, ‘सुरजको सास बन्द भो, गङ्गाराम बाटोमै लडेको छ’ कलावतीलाई थुमथुमाएर घर फर्कन लागेकाहरूगङ्गारामलाई लिन गए ।
रामदास खाली हात आयो । भन्यो, ‘मालिकको गाडीमा तेल थिएन’ सुरजलाई गाड्न लैजान डगरमा गङ्गारामहरू निस्कँदा मालिकको मोटरसाइकल धुलो र धुवाँ उडाउँदै गयो । अरूले भन्दा रामदासले मोटरसाइकललाई घुरेर हे¥यो ।
सुरजको चाकभन्दा अलिकति माथि कम्मरको मुनिको भाग पुरै निलो थियो ।सर्पले टोकेपछि बाँच्न मुस्किल छ भनेर रामदासले गङ्गारामलाई सम्झायो । दुई वर्ष अगाडि सर्पले टोकेर रामदासकी पनि एउटी छोरी मरेको गङ्गाराम आफैले देखेको थियो ।
बौकीलाई जति सजिलैगङ्गारामले सुरजलाई बिर्सिएन । कामबाट घर फर्कदा ऊ झोक्राउन थालेको थियो । कलावतीले पस्केर दिएको खाना जहिल्यै ‘बढी भयो’ भनेर निकाल्थ्यो । कालीराम पनि अब साँझमा घरको आँगनको छेउमा बसेर गाँजा तान्न थालेको थियो । कलावतीले भित्र नल्याउँदा ऊ बिहान आँगनमै पसारिएको हुन्थ्यो । गङ्गारामसँग बाबुलाई भित्र ल्याएर लडाइदिने सम्मको पनि जाँगर थिएन । हरेक बेलुका कुपीको उज्यालोमा गङ्गारामले सुरजको किताब ओल्टाइपल्टाइ गर्न थालेपछि कलावतीले एकदिन आगो सल्काउन सन्ठीको साटो सुरजकै किताब प्रयोग गरी । गङ्गारामले कलावतीलाई हप्काएन । सुरजको किस्सा पनि यहीँ खतम भयो ।
मालिकहरूको घरमा दशैँ आएकाले कलावती मालिककैमा बस्न थाली । गङ्गारामले घर फर्कंदा आफू र आफ्नो बाबुको लागि मालिककोबाट चिउरा र मासु ल्याउन थाल्यो । दशैंको टिकाको दिन पिङमा खुट्टा हालेर फर्कंदा राजकुमारकी स्वास्नीले कलावतीलाई घरमा देखिन । दुईचार पटक आवाज दिँदा पनि कलावती झुल्किइन । अरू बेला आवाज नै नदिई सधै अगाडि देखा पर्ने कलावती पटक पटक बोलाउँदा पनि नआएपछि सुरुमा त दिसा बस्न गइहोली भनेर सरिता चुप लागी । तर दिसा बस्ने समयको मापदण्ड उकालो लागेपछि उसले राजकुमारलाई भनी । राजकुमार रक्सी र मासु खाँदै घरको बरन्डामा पाहुनासँग तास खेल्दै थियो ।
‘त्यतै कतै होली !’, स्वास्नीको कुरामा ध्यान नदिई उसले भन्यो, ‘ल पैँतिसको माल!’
अर्की काम गर्ने बुधनीलाई गङ्गारामको घरमै पुगेर हेर्न लगाउँदा पनि कलावतीको पत्तो भएन । बुधनीले कलावतीलाई मल्काइन पिङ खेल्न जाँदा भाँडा माझ्दै गरेको देखेपछि नदेखेको बताई । घरका एकएकसँग सरिताले सोधी । कतिको नजरमा त कलावती बिहानदेखि परेकै थिइन । पाहुनाहरूसँग पनि सोधपुछ भयो । कसैले ठ्याक्कै यतिखेर यहाँ देखेँ र यहाँ गई भन्न सकेनन् ।
सूर्यको प्रकाश मधुरो हुँदै झ्याप्पै निभ्यो । बत्तीहरू बले तर कलावती देखिइन । गङ्गाराम पनि अबेर गरी मासुचिउरा लिन आयो । गोठमा गोरु बाँध्दै गर्दा सरिता त्यहाँ पुगी र भनी, ‘गङ्गे, कलावती खेतमा आएकी थिई?’
‘थिइन त मल्काइन ।’, गङ्गारामले टाउको झुकाएर सोध्यो, ‘किन र?केही काम बिगारी ?’
आमासँगै राजकुमारको घरमा आउन थालेकी कलावतीको आजसम्म काम बिगारेको रेकर्ड थिएन । उसलाई सरिताले रुचाएको कुरा बौकीले गङ्गारामलाई सुनाइराख्थी । सहरमा पढ्न बसेका छोरीहरूको लुगा पुरानो हुने बित्तिकै पाउने कलावतीले नै थियो । कलावतीलाई ठिक नभएको मात्र बुधनीकी छोरीले पाउँथी ।
‘एघार बजेदेखि बेपत्ता छे!’, सरिता फत्फताउँदै हिँडी, ‘मात चढ्यो त्यसलाई !’
गङ्गारामले के को मात चढेको हो आफ्नो छोरीलाई थाहा पाउन सकेन । मासु चिउरा नलिइकन ऊ छोरी खोज्न हिँड्यो । दुई गाउँ पार गरेर ऊ आफ्नी विवाहिता छोरीको घर पनि पुग्यो । कलावती त्यहाँ पनि पुगेकी थिइन । गाउँ फर्कदा मध्यरात भइसकेको थियो । कालीराम जागै रहेछ ।
‘कलावती घर आई ?’, गङ्गारामले सोध्यो ।
‘मासुचिउरा खोइ ?’, कालीरामले भन्यो, ‘तेरो हात त खाली छ !’
गङ्गाराम रातभर निदाएन । एकटकले छानातिर हेरिरह्यो । छाएको धेरै नभएकाले चन्द्रमा देखिएको थिएन । उसका आँखामा पानी टिलपिलाए । उसले चुलोतिर हे¥यो, जहाँ कलावती फुफु गरेर आगो फुक्थी र भन्थी, ‘मालिकको घरमा त ग्याँस छ, फुक्नै नपर्ने !’
कुपीको उज्यालो रहुन्जेल गङ्गाराम निदाएकै थिएन, कुपी निभेपछि अँध्यारामा उसका आँखा बन्द थिए कि खुला, थाहा भएन ।
कालीराम बाहिरै लड्यो । चन्द्रमाको उज्यालो बिहान मात्र निभ्यो ।
हरियाले ढोका फोडँुला झै गरेर ढोकामा लात हान्यो । गङ्गारामले ढोका लगाएकै थिएन । हरिया हुर्रिंदै सिधै भित्तामा ठोकिन पुग्यो ।
‘ए दाजु उठ !’, उठिसकेको गङ्गारामलाई उसले हात तानेर उठायो, ‘कलावतीलाई कसैले मारेर पैनीमा फ्यालिदिएको छ, नाङ्गै !’
गङ्गाराम पुग्दा सारा मुसहर गाउँ पैनीमा जम्मा भइसकेको थियो । कलावतीको नाङ्गो शरीर पैनीबाट माथि ल्याएर सबै रमिता हेरिरहेका थिए । गङ्गारामले आफ्नो पातलो सेतो लुङ्गी खोल्यो र कलावतीको जिउ ढाकिदियो । उसको कालो कट्टुको पछाडि प्वाल परेको देखियो । अघिसम्म कलावतीको नाङ्गो शरीर देखेर नलजाएका भद्रभलादमी तथा तिनमा पत्नी र छोरीहरूले गङ्गारामको कट्टुको प्वालबाट देखिने चाकको सानो भाग देखेर मुख छोपे । कलावतीलाई पनि त्यही गाडेर गङ्गाराम घर फर्कियो ।
बाटोमा सबैले भने, ‘कलावती धेरै उत्ताउली थिई, उत्ताउलोपन कहाँ टिक्छ !’
गङ्गारामले पुलिसमा उजुरी गरेन । कसैले गर् पनि भनेन । न पुलिस आफै आयो । कलावती पनि यसै सेलाएर गई ।
मालिकहरूको सिको गरेर मुसहर गाउँमा पनि माटोको दियो बनाएर बत्ती बाल्ने चलन चलेको थियो । लक्ष्मीपूजामा रामदासकी स्वास्नीले गङ्गारामको ढोकामा एउटा र आँगनमा एउटा बत्ती बालिदिई । ढोकामा बलेको बत्ती हेरेर गङ्गारामले सोच्यो, घर उजाड भयो । भोलि बिहानै गएर दुई छोरीहरूलाई लिएर आउँछु । एकदुई दिन राख्छु र पठाउँछु । कालीरामलाई छोरीहरूको घर हिँडेको खबर दिएर ऊ मालिककोमा गयो । कलावती मरेपछि राजकुमार र सरिताले उसलाई यस पटक गहुँ लगाइसकेपछि खेत नगर्न भनिसकेका थिए ।
‘हाम्रो घरमा काम गर्दा त्यस्तो भयो’, राजकुमारले भन्यो, ‘समाजले हामीमाथि आँखा तरेको छ ।’
त्यसो त राजकुमारले कलावतीको लास भेटेकै दिन सहरबाट दशैं मान्न आएका आफ्ना दुई भाइ छोराहरूलाई बिदा गरिहालेको थियो ।
खासमा रुन त गङ्गाराम चाहन्थ्यो तर आफ्नी आमा, भाइ र बैनीको मृत्युको शोक छोरीहरूले यसरी मनाए, गङ्गारामले आफ्नो आँसुको मुहान छातीभित्रै थुन्यो । आँखासम्म आउनै दिएन । मध्यरातसम्म रोइरहेका छोरीहरूलाई थमथमाउँदै गङ्गारामले भन्यो, ‘भगवानले हामीलाई हेरेन ।’
छोरीका परिवार र गङ्गाराम छिपछिपे निद्रामा थिए । त्यो पनि धेरै बल गरेपछि आएको थियो ।गङ्गाराम सम्धीसँग भित्र सुतेको थियो । दुई दिदीबहिनी पनि भित्रै सुतेका थिए । दुई ज्वाइँहरू भने बाहिर खटियामा सुतेका थिए । घर अगाडि लहरै तिनचारओटा गाडीहरू रोकिएपछि उनीहरू बिउँझिए । एउटा मान्छे दौडँदै घरभित्र छि¥यो । हावा आउँछ भनेर ढोका खुलै राखेर सुतेका उनीहरू घरभित्र को छि¥यो भन्ने चाल नपाउँदै गाडीको उज्यालोमा उनीहरूले सशस्त्र प्रहरीले अन्धाधुन्ध गोली चलाउँदै घरतिर बढेको देखे । ज्वाइँहरू खटियाभित्र लुके । गङ्गारामले कान थुन्यो । प्रहरीको टर्चको चर्को उज्यालोमा उसले आँखा पनि देखेन । एकछिन पटटट भयो अनि शान्त भयो । शान्त हुँदा गङ्गारामको सम्धी, उसका दुइ छोरीहरू पनि शान्त भए । एउटा प्रहरीले तिन जना सिभिलियन र एकजना सशस्त्र समूहको मान्छे मरेको वाकीटकीमा रिपोर्ट ग¥यो । उज्यालो भयो । लासहरू उठाइए । एकजना प्रहरीको मान्छेले गङ्गारामको ज्वाइँलाई सरकारले क्षतिपूर्ति दिने कुरा गरेर गयो ।
छोरीहरू ल्याएर घर जगमगाउने गङ्गाराम आफ्नो गाउँ रित्तो हात फर्कियो । हरिया र रामदासले उसको कुरा सुने । अनि फेरि भने, ‘भगवानले तँलाई हेरेन !’
गङ्गारामलाई त पक्का नै भइसकेको थियो कि उसलाई भगवानले हेरिरहेको छैन ।
गाउँमा शीत पर्न थालेपछि घुर बल्न थालेको थियो । कालीराम गाँजाको अड्डामा भन्दा घुरकै छेउमा बस्न थालेको थियो । हरेक वर्ष झैं यो वर्ष पनि उसले गङ्गारामसँग एउटा ज्याकेटको माग गरेको थियो । गङ्गारामले हुन्छ भनेको थियो । बौकीलाई झैं बाबुलाई ऊ अनेक कुरा गरेर अलमल्याउन सक्दैनथ्यो । फेरि अब त न उससँग सुरजलाई कापी कलम किन्ने बहाना छ न कलावतीको बिहेका लागि केही जोर्नु छ । उसले राजकुमारसँग राजकुमारको कुनै पुरानो ज्याकेट छ भने बाबुका लागि मागेको पनि हो । राजकुमारले हेरौँला पनि भनेको थियो । उसको पनि आफ्नो बाक्लो लुगा त कहाँ थियो तर बिहानदेखि काम गर्दा गर्दा पुसको सिरेटोमा पनि उसको निधारबाट पसिना आउँथ्यो । ज्यान न्यानो नै हुन्थ्यो । उसलाई चलेकै थियो ।
गहुँ लगाएपछि खेत नदिने भनेर राजकुमारले भनिसकेको हुनाले गङ्गारामले रामदाससँग सल्लाह गरेर गाउँ छाड्ने निधो पनि गरिसकेको थियो । ऊ जतिसक्दो छिटो खेतको काम सकाउन चाहन्थ्यो । कलावतीको लास देखेदेखि बिँडी तान्न थालेको उसलाई हलो घिसार्न गाह्रो भइरहेको थियो । खोक्थ्यो । राती खोकेर उसले कालीरामलाई समेत बिउँझाउँथ्यो । चिसो बढ्दै जाँदा कालीराम आफै भित्र पस्न थालेको थियो । आगो नबले पनि ऊ चुलोको छेउमा सुत्थ्यो । चुलो नबलेको त कलावती मरेपछि नै हो । कलावतीले चुलोको कोइला सफा गर्न भ्याएकी थिइन, गङ्गारामले त कलावती मरेपछि चुलोको छेउमा जाने आँट पनि गरेन । कालीरामलाई भने सायद चुलो गन्धैले पनि तातो दिन्थ्यो ।
एकसातादेखि घाम लागेको थिएन । बाक्लो हुस्सु बाह्रबजेसम्म पनि फाट्दैनथ्यो । कलावती मरेदेखि त रामदासकी स्वास्नीले नै कालीरामलाई भात र साग ल्याइदिन्थी । कहिले आलुको झोल ल्याइदिन्थी अनि कहिले माछाको सिद्राको रस । गङ्गाराम खान्थ्यो कि खाँदैनथ्यो तर आजकाल मालिककोमा नै खान्छु भनेर उसले रामदासलाई भनेको थियो ।
त्यो दिन पनि अरू दिन जस्तै चिसो थियो । गङ्गारामले राजकुमारको घरमा गोरु बाँध्दा राजकुमारको परिवार सबै भित्र पसिसकेका थिए । ऊ घर आयो, सरासर भित्र पस्यो । ढोका ढप्काएर ऊ गुन्द्रीमा पसारियो । बाबुछोरा बतियाउन छाडेको त बौकी हुँदै हो । आफूले कतिचोटि भन्दा पनि बाबुले गाँजा तान्न नछाडेकाले गङ्गारामलाई बाबुसँग रिस उठेको थियो ।
बाबु भित्रै सुतेको होला भनेर गङ्गारामले ध्यान दिएन । कुपी पनि बालेन । उसले कुपीमा मट्टितेल नहालेको पनि धेरै भएको थियो । कलावती थिई र पो मट्टीतेल छैन है भनेर उससँग करकर गर्थी । अँध्यारोमा उसले बाबु लम्पसार पर्ने ठाउँतिर पनि हेरेन । खोक्दाखोक्दै ऊ निदायो ।
बिहान बिउँझेर उसले चुलोतिर हे¥यो । कालीराम ठाउँमा थिएन । उसलाई लाग्यो, कालीराम उठेर घुर ताप्न गइसक्यो । बुढाहरू धेरै निदाउन सक्दैनन्, त्यसैले सबैरै हरियाको घर अगाडि घुर बालिहाल्थे । ढोका खोल्यो । हुस्सु बाक्लो लागेको थियो । आँगन पनि राम्रोसँग देखिएको थिएन । आँगनको कुनामा दिसा धुन राखिएको लोटा लिन ऊ गयो । लोटा टिप्यो र हिँड्न लाग्दा देख्यो, छेवैमा कालीराम लडेको छ । टिपिसकेको लोटा उसले छोड्यो र बाबुलाई उठाउन गयो । कालीरामको ज्यान चिसो थियो । उसले नाकमा आँैला लगेर कालीरामको सास अनुभूत गर्ने प्रयास ग¥यो । सास आएन । उसलाई लाग्यो, जाडोले बाबु कक्रियो । हतारहतार बाबुलाई भित्र लगेर उसले चुलोको छेवैमा भएको झिँगटी बाल्यो । हात सेक्यो र बाबुको निधारमा हात राख्यो । उसले बाबुको हात पनि सेक्यो । पैताला पनि सेक्यो । तर जे जे सेके पनि कालीराम चलमलाएन । अनि उसले नारी छाम्यो । दाहिने कान कालीरामको छातीको देब्रे पाटोमा लगेर मुटुको धड्कन सुन्ने प्रयास ग¥यो,केही चाल पाएन । कालीरामको शरीरबाट गाँजाको गन्ध मात्र आइरहेको थियो ।
दौडेर ऊ रामदासलाई बोलाउन गयो । रामदास मालिककोमा जान ठिक्क परेको थियो । रामदास आएर कालीरामको नारी छाम्यो, नाकमा आँैला लगेर सास फेरेनफेरेको विचार ग¥यो अनि मुटुको धड्कन पनि अघि गङ्गारामले गरे झँै गरी सुन्यो । केही आवाज आएन अनि रामदासले दबेको स्वरमा भन्यो, ‘मरिसक्यो !’ उसले थप्यो, ‘सायद रातभर बाहिर चिसोमा कठ्याङ्ग्रिएर म¥यो ।’
टुक्रुक्क बसेको गङ्गाराम भुइँमा थ्याच्च बस्यो । रामदासले यसपटक भगवानको कुरा गरेन । उनीहरूले आशाराम र हरियालाई बोलाए अनि कालीरामलाई लगेर गाडे ।
कालीरामलाई गाडेर गङ्गाराम मालिककोमा गयो । गोरु फुकायो । राजकुमार ओसाराको मेचमा बसेर हुक्का तान्दै थियो । गङ्गारामलाई गोरु फुकाएर हिँड्न लागेको देखेर राजकुमारले भन्यो, ‘ज्याकेट दिन भनेर ठिक्क पारेको थिएँ’गङ्गारामले सुने जस्तो गरेन, गोरुलाई चुट्तै ऊ बाटो लाग्यो ।
गङ्गारामले राजकुमारको खेती छाडे पनि गाउँ छाडेको थिएन । ऊ बैशाख कुरिरहेको थियो । कारण के थियो, कसैलाई थाहा थिएन । रामदासलाई उसले बैशाखपछि चाहिँ यहाँ बस्दिनँ मात्र भनेको थियो । ऊ रामदासकैमा खान्थ्यो । थोरै खान्थ्यो । रामदासका जोइपोइ मात्र बस्थे । छोरा थिएनन्, एउटी छोरी साँपले टोकेर मरेकी थिई, अरू तिन ओटीको बिहे गरिदिएको थियो । जोइपोइ भित्र सुत्थे, गङ्गाराम आँगनमा खटियामा नै सुत्थ्यो ।
चैतको अन्त्यतिर बुधिया गाउँ पुरै तातेको थियो । हावा पनि तातो नै चलिरहेको थियो । गङ्गाराम ओसारामा बसेर बिँडी तानिरहेको थियो । आकाशमा धुवाँको मुस्लो देखियो । ऊ ओसाराबाट झरेर आँगनमा आयो । धुवाँको मुस्लो गाउँको पूर्वी दिशाबाट आइरहेको थियो । ऊ त्यतै दौडियो । अरू मान्छेहरू पनि त्यतै दौडिरहेका थिए । खेतको काम छाडेर खेतालाहरू पनि ऊसँगै दौडन आइपुगे । उनीहरूको दौड राजकुमारको घरमा पुगेर रोकियो । राजकुमारको गुहालीमा आगो लागेको रहेछ । मान्छेहरू पानीमाथि पानी खन्याइरहेका थिए । गङ्गारामहरू पुग्दा त आगो करिब निभि नै सकेको थियो । गुहालीमा दिउँसोको पानी खुवाउन ल्याइएका बाख्राहरू थिए । तिनीहरू पानीले पुरै भिजेका थिए । छाना पुरै डढेको थिएन । खाँवाहरूमा धुवाँको कालो थियो । सबजना ‘रामराम धन्न घरलाई छोएन’ भनेर भगवानको नाम लिइरहेका थिए ।
गङ्गारामको त्यहाँ काम थिएन, आगो निभेपनि पानी अरूले नै ओसारिरहेका थिए । गाउँका सबै जम्मा भएका थिए । भिडबाट बाहिरिँदै गर्दा उसले सुन्यो, ‘भगवानले हेरे हामीलाई !’ उसले फर्केर हे¥यो, दुई हात जोडेर आकाशतिर फर्कंदै मालिक्नी भगवानलाई धन्यवाद दिँदै थिई ।
गङ्गारामलाई लाग्यो, भगवानले हेर्दै नहेर्ने त होइन रहेछ नि । राजकुमारका बाख्राहरूलाई त हे¥यो, मेरा बालबच्चालाई चाहिँ किन हेरेन ? तर उसले उत्तर खोजेन । फर्केर रामदासको ओसारामा आएर बिँडी तान्न थाल्यो । साँझमा रामदास पनि आयो । अनि आउने बित्तिकै उसले भन्यो, ‘मालिकलाई भगवानले हे¥यो !’
गङ्गारामले गाउँ छाड्ने दुई दिनअघि राजकुमारका छिमेकी जगदीश पण्डितको घरमा जाऊँ भनेर रामदासले गङ्गारामलाई तानेरै लग्यो । गङ्गारामले ‘के भयो र?’ भनेर सोध्दा रामदासले ‘आफूलाई थाहा नभएको तर सब उनकै घरमा जाँदैछन्’ भनेर मात्र भन्यो । बाटोमा उनीहरूलाई पछाडि पारेर एउटा सेतो मोटर गयो । उनीहरू पण्डितको घर पुग्दा त्यो मोटरमा केही मान्छे पण्डितकी स्वास्नीलाई बोकेर मोटरमा हाल्दै थिए । पण्डितनीको पाखुरामा डोरीले बाँधेको थियो । राजकुमार र सरिता पनि पुगेका थिए । गाउँका अरू मान्छे पनि भेला हुन भ्याइसकेका थिए । ‘ल ल छिटो छिटो !’, मान्छेहरू कराइरहेका थिए, ‘जति ढिलो भयो, विष उति फैलन्छ’ गङ्गारामले बुझ्यो, पण्डितनीलाई साँपले टोकेछ । उसले पण्डितलाई हे¥यो, पण्डित मोटरमा चढ्न आँटेका थिए । गङ्गारामको मन फुसफुसायो, ‘सर्पले डसेपछि सकियो हजुर, मान्छे बाँच्दैन ।’
तर दुई दिनपछि त्यही सेतो मोटर गङ्गारामकै आँखा अगाडिबाट गयो । उसले मोटरको झ्यालबाट पण्डितलाई देख्यो । पण्डित शोकमा थिएनन् । उसले पण्डितको अनुहारमा एकप्रकारको राहत देख्यो । बेलुका रामदासले खबर ल्यायो, पण्डितनीलाई भगवानले हेरेको । पण्डितनीलाई समयमै अस्पताल पु¥याएर पण्डितले बचाए भनेर रामदासले आफ्नी स्वास्नीलाई पनि सुनायो ।
गङ्गाराम राजमार्ग पुगिसकेको थियो । लुङ्गी र भेस्टमा आफ्नो सुकेको ज्यान घुसारेर ऊ हिँड्न तयार हुँदा रामदासले राजकुमारले दिएको पुरानो पेन्ट दिन नखोजेको होइन । तर गङ्गारामले मानेन । रामदासकी स्वास्नीले रोटी र नुन खोर्सानीको पोको थमाउन खोजी, उसले त्यो पनि लिएन । उससँग थोत्रा लुङ्गी र एकदुई ओटा गन्जीहरू थिए, ती पनि सबै प्वाल परेका । उसले तिनलाई पनि लगेन ।
खल्तीमा बिस रूपैयाँको नोट बोकेर राजमार्गमा उभिएको गङ्गारामलाई देखेर कुनै गाडी रोकिएनन् । तिनले ऊ कुनै यात्रामा हिँडेको विश्वास गर्न सकेनन् । लाग्न पनि यस्तो लाग्थ्यो, ऊ सडकमा गाडीहरू हेर्न आएको हो, धीत मरुन्जेल हेर्नेछ र फर्कनेछ । उसले पनि कुनै गाडी रोकेन । ऊ सडक वारि र पारि गरिरहेको थियो । पूर्व जाने कि पश्चिम तय गर्दागर्दै प्रहरीको एउटा भ्यान उसको अगाडि रोकियो । केही प्रहरी ओर्लिए र उसलाई क¥याप्प समातेर भ्यानमा कोचिहाले । गङ्गारामलाई केही बोल्नै दिएनन् । प्रहरी कार्यलयमा भ्यान रोकिएपछि उसले देख्यो, रामदास, हरिया, बुधे र अरू पनि मुसहर गाउँका लोग्नेमान्छेहरूको लाइन थियो । हातमा लाठी बोकेको एउटा प्रहरी भन्दै थियो, ‘छिटो भनिहाल, कार्कीजीकी छोरी गाउँबाट कसरी बेपत्ता भइन् । नत्र छाला काढ्छु तिमेरुको !’
गङ्गाराम पनि लाइनमा बस्यो । गाउँ छाडेर जान लागेकोले उसको त झन् विशेष सोधपुछ भयो । गङ्गारामले प्रहरीका सयौं प्रश्नको एउटै जवाफ दियो, ‘भगवानले नहेरेपछि म किन गाउँमा बसूँ? मलाई लाग्यो, अब भगवानले जहाँ हेर्छ त्यहीँ जान्छु’ उसको जवाफले के काम गथ्र्यो र अरू जस्तै उसले पनि रामधुलाइ खायो ।
प्रहरी हिरासतमा रातभर मुसहर गाउँका सबै लोग्नेमान्छेले ‘हामीलाई पनि भगवानले हेर्ला, भगवानको नजर चारैतिर छ’ भनेर भगवानको पुकारा गरिरहे । गङ्गारामले भने आफ्नो लुङ्गी खोलेर त्यहीँ ओछ्यायो र सुत्यो । कुटाइले थलथल भएको शरीर एकछिन सुस्ताउन पाउँदा ऊ त निद्राले भुस भएछ ।
कार्की जिल्ला स्तरको नेता थियो । बसाइ त उसको सदरमुकाम कलैयामै थियो तर बेलाबेलामा सपरिवार गाउँ जान्थ्यो । सारा मान्छे भेला पाथ्र्यो, आफू र आफ्नो पार्टीको कुरा सुनाउँथ्यो । देशमा के भइरहेको छ भन्ने जानकारी उसैबाट मुसहरहरूले पाउँथे भन्दा अन्यथा हुँदैनथ्यो । यसपटक गाउँ गएको मौकामा उसकी छोरी बेपत्ता भएकी थिई ।
दुई दिन हिरासतमा सोधपुछ हुँदा पनि प्रहरीले केही पत्तो पाउन सकेन । प्रहरीलाई पनि साह्रै थियो । निकै दौडधुपमा लागेका जस्ता देखिन्थे । कार्की आफै पनि आएर थर्काएर गएको थियो, सबै मुसहरहरूलाई अनि प्रहरीहरूलाई पनि । तेस्रो दिन बिहानै सबै मुसहरहरूलाई बाहिर निकालेर प्रहरीले केही नभनी बिदा ग¥यो । मुसहरहरू पनि केही नबोली बाटो लागे । गङ्गाराम छुट्टिन खोजेको थियो, रामदासले दिएन र गाउँ लगेरै छाड्यो ।
‘उसको लबरसँग भागेकी थिई’, घर पुग्ने बित्तिकै आँगनमै रामदासकी स्वास्नीले सुनाई, ‘खोजेर ल्यायो । बेकारमा मेरो मरदलाई दुख दियो !’
रामदासले स्वास्नीलाई आँखा तरेर हे¥यो ।
‘चुप !’, उसले हप्कायो, ‘भगवानले नेताजीलाई हेरेछन् र छोरी भेटिइछ । धन्य भगवान् !’
गङ्गाराम केही बोलेन । ओसारामा बसेर बिँडी फुक्न थाल्यो ।
त्यही साँझबाट गङ्गारामलाई बेतोडले ज्वरो आयो । घरका ओढ्ने त के बोरा ओढाउँदा पनि ऊ काम्न छोडेन । रातभर रामदास र उसकी स्वास्नीले भगवान पुकारा गरिरहे । उसलाई तातो पानी खुवाइराखे । गङ्गाराम घरी होसमा त घरी बेहोसमा जाने गरिरहेको थियो । एकपटक उसले आँखा खोल्दा रामदासले हात जोरेर भगवानसँग पुकारा गरिरहेको देख्यो ।
‘भगवानले गङ्गारामलाई हेर्दैन !’, रामदासकी स्वास्नी फुसफुसाउँदै गर्दा गङ्गारामको आँखा खुल्यो ।
‘दाजु, पानी दिनुस्’, गङ्गारामले हात फैलायो, ‘भगवानलाई मलाई नहेरी सुख हुँदैन !’
गङ्गारामले पानी पिएपछि रामदास सिटामोल लिन निस्केको छ ।
(स्रोत : कथालय – अङ्क १ – साउन–असोज, २०७४)
