~गंगालाल श्रेष्ठ~
प्रँचीन इतिहासयात दुवाला स्वयेबलय् गन देशया साम्राज्य अर्थात शासन क्वातुइ अनया जनतातय्गु जीवनय् विदेशी संस्कृति, धर्म व भेष–भूषाय् प्रभाव लाइमखु वा लाकेथाकु । जब शासन छ्वासुया वन धाःसा थजाःगु ईयात ध्यान बियाः धर्म प्रचार, व्यापारी माध्यम व राजनीतिक कमजो–रीया लबः कयाः थःगु संस्कृति, धर्म व सामाजिक जीवन मेगु जातीयता अर्थात परदेशी समाजय् प्रभाव लाकेत स्वइगु खू प्राचीन सामाजिक इति–हासया अध्ययनं सीकेफु । अथे हे नेपाःया लिच्छवि कालया इतिहासयात स्वत धाःसा उगु इलय् भारतया गुप्तकालया शासन जक मखु संस्कृति, धर्म व समाजया जन–जीवन नं प्रभाव लानाच्वंगु दु धइगु लुइकेफु । धाय्कि लिच्छवित नं नेपाःया आदिवासी मखुसें विदेशीत खः ।
बुद्धया निर्वाण धुंकाः स्वदू लिपा भारतया जुजु अजातशत्रुया आक्र–मणं बैशालीया लिच्छवित नेपाः गालय् दुहां वल । थ्व हे लिच्छवितय्सं नेपाःया किराूतीतय्गु शासन लाकाकाःगु धइगु नेपाःया वंशावली खंकेफु । नेपाःया लिच्छवि युगय् भारतय् विदेशी आक्रमण गथेकि खस व कुशान–तय्गु न्हियान्हिथं ग्यानापुगु युद्धं भारतया आपालं जनता जीवन सुरक्ष्ाँया लागि नेपाः गालय् दुहांवल । थथे दुहांवःपिं विदेशी मनूतय्सं नेपाःया न्हापांम्ह मानदेव धुंकाः राजनीतिक प्रभाव लाकूगु खू उगु ईया इतिहासय् लुइकेफु । अथे हे सेन, गोमि, आमीर, पाल व गुप्त मुख्य खः । नेपाःया राजनीतिइ थुमिगु प्रभाव जुसेंलि थुमिसं ज्वनावःगु गुगु संस्कृति व धर्म खः थ्व नेपाःमितय.गु समाजय् प्रभाव लाइगु स्वाभाविक खः । तर राजनीतिया हुनिं वा सामाजिक अवस्थाया हुनिं नेपाःमितय्सं विदेशीतय्गु संस्कृति व धर्म गथे खः अथे हे ग्रहण मयासें नेपाःया प्राचीन संस्कृति व धर्म नाप ल्वाकछ्यानाः छगू न्हूगु संस्कृति व धर्मया सूत्रपात यानाः थःगु हे मौलिकता कथं न्ह्याका–हःगु खः धइगु दसि उगु ईया इतिहासय् लुइकेफु ।
भगवान बुद्धकालीन इतिहासय् विरुद्धकया हमला व बुद्ध निर्वाण धुंकाः अजातशत्रुया आक्रमणं थौंकन्हय् नेपाः–भारत स्वानाच्वंगु तराई भू–भागया उगु ईया राज्यत तहस नहस जुल गुकिया परिणाम नेपाः गालय् धर्म व संस्कृतिया ख्यलय् छगू महत्वपूर्ण प्रभाव लात । विदेशीतय्गु संस्कृति व धर्मया प्रभाव लायेन्ह्यः नेपाःमितय्सं न्ह्याकावःगु छगू संस्कृति छ्वास अजिमा खः । थ्व छ्वास अजिमा संस्कृति न त भारतीय समाजनाप ज्वःलाः नं तिब्वत व चीनया जन संस्कृति–लिसे ज्वः लाः । उकिं थ्व छ्वास अजिमा संस्कृति नेपाःमितय्गु छगू थःगु हे प्राचीन समाजया मौलिक इतिहास खः । थजाःगु मौलिक इतिहास अर्थात छ्वास अजिमा संस्कृति व छ्वासय् बौ तयेगु नेपाःया जन–जीवन ल्वःमंका वनाच्वंगुया ल्यूने आधुनिक सामाजि–करणया छुं योगदान अवश्य हे दु । थजाःगु हे धर्म व संस्कृतिया ख्यलय् दुहां वनाः बिचाः यायेबलय् नेपाः–मितय्गु जन–समाजय् जैन, बुुद्ध व हिन्दू धर्म संस्कृतिया प्रभाव लानाच्वंगु अवश्य नं खंकेफु ।
जैन धर्म कथं कृष्ण व शुक्ल चतुर्थी, षष्ठी, नवमीलिसें द्वादशी तिथियात महत्व बियातःगु दु । अथे हे अष्टमी व पारुयात नेपाःया बुद्ध धर्मया अनुयायीत वा नेपाःमितय्सं उतिकं हे महत्व बियाः वयाच्वंगु विद्यमान संस्कृतिया प्रभाव दु । तर पुन्हि कुन्हु जब तिमिला चाकलाइ व अवस्थाय् विश्वन्यंकंया मुलुकया जनतां थःगु हे आस्था भाव व भक्ति कथं समाज संस्कृति न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थ्व प्राचीन जन संस्कृतिया प्रमाण खः । उकिं नेपाःया समाजं पुन्हियात थःगु हे मौलिकता बिल । थ्व नेपाःमितय्गु समाजया विशेषतापूर्ण संस्कृति वा परम्परा खः । थुकी गुंपुन्हि, येूयाः पुन्हि, कतिं पुन्हि, स्वांया पुन्हि आदि मू खः । थथे पुन्हियात नामाकरण यानाः संस्कृतिया रुप बीगु नं नेपाःमि–तय्गु समाजया विशेषता खः । थथे नेवाः समाजया विशेषताया पुन्हि मध्ये छगू गुरु पुन्हि नं खः ।
गुरु खूग्वः संस्कृत खः । तर पुन्हि खूग्व पूर्णिमाया हे अपभ्रंश जुया वःगु खः वा थःगु हे विशेषता खः थ्व अनुसन्धानया विषय जुयाच्वंगु दु । न्ह्यागु हे लाया पुन्हि थजुइमा थःगु हे विशेषता कथं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । चाहे स्वांयाः पुन्हि जुइमा, गुरु पुन्हि जुइमा नेपाःमितय्सं थःगु संस्कृति हना वयाच्वंगु दु । गथेकि आः नं गां गामय् पुन्हिबलय् कय्तापुजा, जंक्व, इहि यायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । थजाःगु परम्परायात ध्यान बीबलय् थ्वहे गुरु पुन्हि कुन्हु धर्मचक्र प्रवर्तन धकाः बुद्ध धर्मयात मान्यता बिया वयाच्वंगु दु । तर थ्व धर्मचक्र प्रवर्तन धइगु प्राचीन मखुसे नवीन नेपाःया सिर्जना खः । तर प्राचीनता जुइमा नवीनता, मानव कल्याणया लागिं व प्राणी अहिंसाया बारे भगवान बुद्धं सन्देश व उपदेश त्वःता बिज्याःगु कारणं थौं गुरु पुन्हिया दिनय् धर्मचक्र प्रवर्तन दिवस धकाः नेपाःमितय्सं छगू न्हूगु परम्परा हना वयाच्वंगु दु । थथे हे गुरु पुन्हिबलय् जक मखु मेगु लाया पुन्हिबलय् नं नेपाःमितय्सं हना वयाच्वंगु गुगु धर्म व संस्कृति खः थ्व नेपाःमितय्गु विशेषतापूर्ण इतिहास खः ।
