अस्वीकृत उपन्यास : महाभिनिष्क्रमणका अस्वीकृत पाइला

हे पाठकगण ! मायादेवीको अङ्गरक्षक अन्दाजी ७ कोसको बाटो पार गरी कपिलवस्तु पुग्दा रात राम्रै पर् यो । शुद्धोदन रातको खानपीन सकिवरी महारानी प्रजापतिसाथ सुकला गर्न गइसकेका थिए । उसले हस्याङफस्याङ गर्दै ढोकेलाई जनाउ दियो- ूहे द्वारपाल ! म लुम्बिनीवनदेखि महाराजको लागि शुभ समाचार दिन आएको महारानी मायादेवीको अङ्गरक्षक हुँ । मलाई महाराजसँग दर्शनभेट गर्नु छ । जाहेर गरिदेऊ ।ूमहाराज शुद्धोदनले अङ्गरक्षकको भनाइ आफैले सुने र हस्याङफस्याङ गर्दै झ्यालमा आएर सोधे- ूहे अङ्गरक्षक ! लुम्बिनीमा के त्यस्तो शुभ भयो र महारानीलाई वनमै छाडेर तिमी समाचार दिन आयौ ।ू

अङ्गरक्षकले दुबै हात जोडी बिन्ति गरे- ूहे महाराज ! महारानी मायादेवीबाट हजूरलाई बत्तीसै लक्षणले युक्त सूर्यसमान तेजस्वी पुत्ररत्न प्राप्त भएको छ । महारानीले लुम्बिनी उपवनमा राजकुमारलाई आफ्नो पाश्र्वभागबाट जन्म दिनुभयो । हे महाराज ! पाश्र्वभागबाट राजकुमारको जन्म भएको हुँदा महारानीको गाथमा निक्कै असर पर्न गएको छ । उहाँ अहिले मूर्छित अवस्थामा हुनुहुन्छ । कुशल वैद्य र सुसारेको यथाशीघ्र अत्यावश्यक छ । सरकार जो हुकुम !ू

राजालाई हर्ष र विस्मात दुबै एकैचोटि हुन गए । बूढेसकालमा पुत्ररत्न पाइएको छ त्यो अति नै हर्षको विषय भयो । तर महारानी वनको बीचमा मूर्छित अवस्थामा छिन् यो कम विस्मातको कुरा भएन । राजाले तुरुन्तै राजवैद्यालाई द्रुत घोडामा लुम्बिनी दौडाए । कुशल सुँडेनी धाई्रबूढी र केही सुसारेहरुलाई तुरुन्तै डोलीमा पठाए । अन्त्यमा आफू कान्छी महारानी प्रजापतिसँग बिदा हुन गए । त्यसबेलासम्म प्रजापतिले पनि यो कुरा थाहा पाई उतै बहिनीको सेवामा जान बीसौँ अनुभवी सुसारेहरु साथ तयार परिसकेकी रहिछन् ।

रात छिप्पिसकेको थियो । पूर्णिमाको दिन भएको हुँदा जुन ढकमक्क थियो । मैदानी भाग होउन्जेल यो सफर दिनकै समान सजिलो थियो । अझ घामको ताप सहन नपरेको हुँदा धेरै सजिलो पनि थियो । तर जब वनको बाटोमा हिँडन पर् यो रुखहरुको छायाँले बाटो ठम्याउन गाह्रो पर्न गई यो सफर निक्कै कष्टकर हुन पुग्यो । वनकुखुराको दोस्रो डाक हुँदा मात्र यो लस्कर मायादेवीको पालसम्म पुग्न सफल भयो ।

हे पाठकगण ! वैद्यहरु पहिल्यै आइपुगेका थिए । उनले अनेक जडिबुटी र औषधिहरु प्रयोग गरी महारानी मायादेवीलाई होसमा ल्याइसकेका थिए । रानीले मलिन अनुहारसाथ राजा र दिदी प्रजापतिलाई अभिवादन गरिन् ।

राजाले मायादेवीलाई टाउकोमा मुसार्दै सोधे- ूमाया ! तिमीलाई कस्तो छ ू

रानीले आफ्नोतर्पु भएको राजाको ध्यानलाई पुत्ररत्नतर्फ मोडिन् र भनिन्- ूमैले हजूरलाई सूर्यसमान छोरा पाइदिएकी छु । हर्नुहोस् न !ू

त्यसै बेलामा सुसारेहरुले पुत्ररत्नलाई अगाडि ल्याइदिए । शिशुको नाल काटिएको थिएन । पुत्ररत्नलाई राम्ररी हेर्न पनि पाइएको थिएन कि राजवैद्यले सुनको सिक्काको अचानो राखी सुनकै बीँड भएको छुरी राजाको हातमा राखिदिए । राजाले नाल सर्लक्क काटिदिए ।

हे पाठकगण ! त्यस उद्यानमा नोकर चाकर चरण भाट नटी वाद्यवादक पुगिसकेका थिए । सबैले हर्षोल्लास गरे । बाजागाजा बजाउनेहरुले ढोल दमाहा निसर्ंघ शफ् आदि बजाए । वनमै नाचगान भए । लुम्बिनीवनमा कहिल्यै नभएको उत्सव भयो । वनका जन्तुहरु मान्छेहरुको यो हल्लीखल्लीले पूरै स्तम्भित भए । सबैजसो केकेन हुन लाग्यो भनी तसे्रर टाढाटाढासम्म भागेर गए ।

मायादेवीबाट राजकुमारको जन्म भएको कुरा रातारात राज्यभर फिँजियो । चारैतिरबाट लुम्बिनीवनतिर शाक्यगणका राजाहरु र नाताकुटुम्बको ओइरो लाग्यो । बिहान हुँदासम्म राजाका भाइखलकहरुका साथमा सयौँ शाक्यहरु लुम्बिनीवनमा जम्मा भए । भीड यत्ति भयो लाग्दथ्यो कपिलवस्तुका शाक्यहरु पूरै खनिएका छन् ।

उता देवदहमा पनि यो खबर पुग्यो । अमितोदनले तत्काल बूढी सुडेनीलाई डोलीमा राखेर लुम्बिनी उद्यान तर्फ दौडाए र आफू घोडामा बड्किए । महारानीका माइतीखलक कोलियहरु पनि उनका साथमा  आए । अब लुम्बिनी वन वन रहेको थिएन । जताजतै पालैपाल । एउटा अस्थायी नगरको रुपमा यो उद्यान परिवर्तित हुन पुग्यो ।

तीनचार दिन बितिसक्यो मायादेवीको स्थितिमा सुधार हुनुको सट्टा गिर्दो थियो । कुनै पनि क्षण केही पनि हुनसक्थ्यो । त्यही परिणामलाई पर्खेर भनौँ कसैले पनि कपिलवस्तुतिर फर्कने नामै लिइरहेका थिएनन् । दिनभर राजा र प्रजापति मायादेवीको शिविरमै रहे भने बाहिर जनताचाहिँ कुमारको जन्ममा खुसियाली मनाइरहेका थिए ।

हे पाठकगण ! हिमालयतिरका एउटा असित नाम गरेका अति प्रख्यात ऋषि कपिलवस्तु आएका बेला परेको थियो । उनी पनि महाराज शुद्धोदनलाई पुत्ररत्न भएकोमा बधाई दिन लुम्बिनी आए । उनी सरासर राजशिविरमा पसे । साथमा शाक्य गणराजा दण्डपाणी पुरोहित उदायी र अमितोदन पनि थिए ।

राजा शुद्धोदन ऋषिलाई देख्नेवित्तिकै तुरुन्तै उठे र दुबै हात जोडी बोले- ूनमस्कार ! हे ऋषिवर ! तपाईंको आगमनबाट हामी शाक्यजन कृतकृतार्थ छौँ । स्वागत छ !ू

असित- ूहे महाराज ! बधाई ! तपाईंको पुत्ररत्न भएको सुनेर म आशिष दिन आएको छु ।ू

शुद्धोदन- ूहे मुनिवर ! हजूरको आशिष राजकुमारको लागि अहोभाग्य हुनेछ । तर ऊ अहिले सुतिरहेको छ । केहीबेर पर्खन पर्ला ।ू

त्यसै बेलामा शिशुबाट सानो आवाज निस्कियो । असित बोले- ूहे राजन् ! तपाईंको पुत्ररत्न सामान्य ढङ्गबाट जन्मेका शिशु होइनन् । यस्ता दिव्य विभूति कदाचित धेरै बेरसम्म सुत्दैनन् । मलाई हेर्न दिनुहोस् ।ू

ऋषि आफै कोक्रोसम्म गए । त्यसै बेलामा शिशुको एउटा खुट्टा उनको जटामा अल्झिन पुग्यो । सर्वसाधरणको लागि यो सामान्य कुरा थिएन । संसार जुन ऋषिको खुट्टामुनि रहेथ्यो उसैको टाउको नवजात शिशुको खुट्टामुनि पर्न गयो । असितले यस्तो हुनासाथ भविष्यवाणी गरे- ूयी बालक सामान्य बालक होइनन् । यिनको तेज संसार भरी फैलनेछ । यस महान् आत्मालाई मेरो कोटीकोटी प्रणाम ।ू

एकै क्षणमा उनी दुःखी हुँदै बोलॆ- ूहे राजन् ! म बूढो भएँ । तपाईंको यस कुमारको कुनै पनि करामत मैले देख्न पाउने छैन । मेरो शिरमा यिनको खुट्टा परेको छ । यी सामान्य बालक हुनै सक्दैन । यिनी यात चक्रवर्ती राजा हुनेछन् या संसार जित्ने महाज्ञानी महायोगी बन्नेछन् ।ू

त्यसपछि असितमुनि बिदा भएर गए । शाक्य गणराजा दण्डपाणी उनलाई वनको मुखसम्म छाड्न साथ लागे ।

—

 

हे पाठकगण ! शुद्धोदनलाई अब पुत्र वैरागी हुने अर्को चिन्ता थपिन गयो । बच्चा जन्मिन अघि नै ज्योतिषीहरुले यस्तै योगी हुनसक्ने भविष्यवाणी गरेका थिए र ऊ बेला नदेखिएको बालकको लागि त चिन्ता भएथ्यो भने अहिले त आँखा अघाडि भएको स्थितिमा झनै बढी हुने भइहाल्यो ।

नजिकै अमितोदन थिए । उनले राजाको दुःखलाई बुझिहाले । उनी बोले- ूहे महाराज ! धेरै दुःखी हुने होइन । काकतालीले खुट्टा त्यो लट्टापरेका जटामा अल्झिएको हो । बूढा असितलाई म मान्छु महाज्ञानी हुन् । तर रहेछन् अन्धविश्वासको शिकार । उनको लट्टा परेका जटामा पातपंितङ्गर कीरामकौडा पनि अल्झिए  होलान् त्यसलाई कुन अर्थ दिने त्यसै आफ्ना बडप्पन देखाएका हुन् असितमुनिले । आत्मश्लाघी रहेछन् बूढा । त्यत्तिकै हाम्रा दुःखी राजालाई झनै दुःख थपेर गए ।ू

माइँलोभाइ शुक्लोदन बोले- ूहे महाराज ! कान्छोको जति त मैले विद्या हासिल गरेको छैन । तथापि उनको कुरामा म दम देख्दछु । असितमुनिको कुरालाई लिएर गम्भीर हुनुपर्ने मैले देखेकै छैन । उनले के भनेकामा हजूर दुःखी हुनुपर् यो यही न कि हाम्रा सन्तान सम्राट् भएनन् भने महाज्ञानी योगी बन्नेछन् त्यसै हो भने पनि दुःखी हुन किन पर् यो राजाहरु ता आफ्नै देशमा मात्र पुजिन्छन् । महाज्ञानीहरु त सर्वत्र पुजिन्छन् । ती मुनि आउँदैमा हजूरै उठ्नुभयो र त्यत्रो सम्मान दिनुभयो । हाम्रै अर्का शाक्य गणराजा दण्डपानी उनका सवारी चलाउँदै पछिपछि छन् । कोसलसम्राट् महाकोसल र मगधसम्राट् बिम्बिसार पनि उनी आउँदा उठ्छन् र आशिष थाप्दछन् रे । हाम्रा सन्तान यस्तै महाज्ञानी बन्छन् भने किन हामी दुःखी हुने म त भन्छु हाम्रा सन्तान कोही त महाज्ञानी नै बनून् । ढात्रेु किसान राजा आदि त हामी छँदै छौँ नि । होइन र पुरोहित बाजे ू

अहिलेसम्म पुरोहित उदायी चूप थिए । उनी अब बोल्न लागे- ूहे शुक्लोदनज्यू ! तपाईंका व्यावहारिक कुरा अति मान्य छन् । आज सर्वत्र यज्ञसंस्कृतिको उच्छेद भइरहेको बेलामा तत्वज्ञानीहरुको यश यत्रतत्र बढिरहेको छ । वैदिक परम्परा मान्नेहरु र नमान्नेहरु पनि आत्मचिन्तनको बाटोबाट मुक्ति वा मोक्षको खोजीमा लागिपरेका छन् । आज भौतिक सुखसयल आध्यात्मिक चिन्तनको छाँयामा   परेको  छ । ज्ञानीहरु आफ्ना आध्यात्मिक चिन्तनमा भौतिक प्रपाचबाट खलल पुग्ने आशङ्काले धमाधम संन्यास लिइरहेछन् । तपाईंले भने भैष आत्मचिन्तक वा महाज्ञानी हुनु निश्चय नै सर्वत्र पूजिएको मार्ग हो तथा कुलको लागि पनि गर्वको विषय हो । तर सामान्य व्यवहारमा बुझ्नुहोस् कुन मातापिता आफ्ना सन्तानलाई सम्पूर्ण सुखसयल छाडेर वन पसेका देख्न चाहन्छन् ?ू

मायादेवीको अवस्था साँच्चै नाजुक बन्दै थियो । वैद्यले धेरै मेहनत गरी तिनको आयु लम्याउँदै लगेका हुन् । तर यसरी सँधै साध्य हुने थिएन । चौथो दिनमा रानीको घाउमा औँसा परिसकेका थिए । त्यताहुँदी बस्नै नसकिने गरी दुर्गन्ध फैलिरहेको थियो । दुर्गन्ध हटाउन धार्नीका धार्नी सालधूप र श्रीखण्डधूप सुसारेहरुले जलाइरहेका थिए । यो हविगतको हल्ला कतै नफैलियोस् भनी सर्वसाधरणलाई त्यता जान रोक्का गरिएको थियो । टाढासम्म अङ्गरक्षकहरुले घेरामा बसेर पहरा दिइरहेका थिए ।

रानी अचेत अवस्थामा थिइन् । कुनै पनि बेला तिनको मृत्यु हुनसक्ने अवस्था थियो । अतः वैद्यले राजालाई अब सबै आशा मरेको कुरा जाहेर गरे र कुमारको न्वारन पाँचौँ दिनमै गर्न सल्लाह दिए । अनि त राजाले पण्डितहरु बोलाएर पाँचौँ दिनमै न्वारण गर्ने हुकुम जारी गरे ।

बाहिर गाइँगुइँ हल्ला फिजिइरहेथ्यो ः

– ूकुमार मूल्याहा परेको रहेछ ।ू

पुरोहितहरुले न्वारनको विधि चलाई रहेथे । भाटहरु गुणगान गर्दै थिए- ूहे महाराज ! राजकुमारको जन्म भएकै दिन धेरै शुभघटनाहरु घटित भए । ठाउँठाउँमा खानीहरु उत्पत्ति भए । हात्तीशाला र घोडा तबेलामा सर्वगुण सम्पन्न बच्चाहरु जन्मे । त्यही दिन हजूरको एक दासीले सर्वगुण सम्पन्न पुत्रको जन्म दिएकी छ । हे राजन् ! हजूरलाई एकसाथ धेरै सर्वसिद्धि भएको छ । यो कुरा विचारणीय छ कि कुमारको जन्म सामान्य ढङ्गमा भएको छैन । जसरी और्बको जन्म तिघ्राबाट पृथुको हातबाट इन्द्र सदृश मान्धाताको निधारबाट र कक्षीबानको काखीबाट जन्म भयो त्यसरी नै हाम्रा कुमारको जन्म पनि मनुष्य योनीको प्रयोग नगरी पाश्र्व भागबाट भएको छ ।* हे महाराज ! हाम्रा कुमार पनि महान् आत्मा भएकैले यसो भएको हो ।ू

* ततः प्रसन्नश्च बभूव पुष्यस्तस्याश्च देव्याव्रतसँस्कृतायाः । पाश्र्वात्सुतो लोकहिताय जज्ञे निर्वेदनं चैव निरामयं च ॥९॥ ऊरोर्यथौर्वस्य पृथोश्च हस्तान्मान्धातुरिन्द्रप्रतिस्य मूघ्र्न । कक्षीवतश्चैव भुजांसदेशात्तथाविधं तस्य बभूव जन्म ॥१०॥ू

राजा अति खुशी भए । कुमारको असामान्य जन्मको हेतु अब बुझेको भान उनमा हुन गयो । उल्लासित भएर ठूलो स्वरमा बोले- ूहे चारण ! हे भाट ! तिम्रा कुराबाट म ढुक्क भएँ । हाम्रा पुत्ररत्न यस्तै सर्वसिद्धिका लक्षणका भएकैले यत्तिका खुसखबरीहरु एकसाथ सुन्न पाइए । धन्य हो ! धन्य हो ।ूरानीको क्षतविक्षत कुहिएको दुर्गन्धित शरीरको कारणले अति दुःखी राजा अब खुशी भए । राजाका समस्त मानसिक पीडा नास भएर गए । रानीको त्यो हविगतलाई अब सर्वसिद्धिको कारक मानी राजा यसैयसै उल्लासित हुन पुगे । रानीको त्यो वीभत्स अवस्थालाई अब महान् संयोग उनले माने र नतमस्तक भएर तिनलाई ढोगे । राजा रानीप्रति कृत कृतार्थ भए । राजाको कण्ठ अवरुद्ध भयो । छेउमै महारानी प्रजापति छोरोलाई तेल घस्दै बसेकी थिइन् । राजाले तिनलाई घ्याप्प अँगाले र घाँटीमा किलकिलो थाम्दै भने- ूबुझ्यौ प्रजापति तिम्री बहिनी कत्ति महान् छिन् उनैको योगदानबाट हामीलाई यी सर्वसिद्धि प्राप्त भएको छ ।ू

प्रजापति त झन् स्त्री नै परिन् । तिनको मन यसै रहन सकेन । मनको बाँध फुटे  र डाको छाड्दै तिनी रोइन् । काखको शिशुलाई दखल पर्ने स्थिति भयो । राजाले तुरुन्तै शिशु सम्हाले । प्रजापतिले पागलसरी रुँदै बहिनीलाई अँगालिन् । अनि त्यहाँ नै तिनी मूर्छा परिन् ।

सुसारेहरु तुरुन्तै परिचालित भए । उनीहरुले प्रजापतिलाई उठाएर पानी छम्कन लागे । तिनलाई छिट्टै होस आयो । नामकरण विधिमा व्यवधान भइरहेको थियो । अतः अब राजाले प्रजापतिलाई त्यहाँबाट अन्यत्र लान इशारा गरे । सुसारेहरुले तुरुन्तै अर्को पालमा रानीलाई लिएर गए ।

मायादेवीले एकपल्ट झलक्क आँखा खोलिन् । दिदीलाई बोलाई पठाइन् । प्रजापति छॆउमा आएपछि दुःखी स्वरमा भनिन्- ूहे पूज्य दिदी ! म त अब जाँदैछु । यो पुत्र हजूरकै काखमा छाडेँ । यिनको नाम हजूरकै नामबाट सिद्धार्थ गौतम रहोस् ।ू

प्रजापतिले भक्कानो छोड्दै भनिन्- ूमेरी बाबा ! तिमीलाई यस्तो अवस्थामा पनि के चिन्ता लागेको यी त हाम्रा प्राण नै हुनेछन् ।ू
—

२२. सिद्धार्थको सह्यार र नन्दको जन्म

हे पाठकगण ! सिद्धार्थ गौतमको सम्पूर्ण पालनपोषणको जिम्मा अब प्रजापतिलाई भयो । शिशुको हेरविचारमा तिनले कुनै कसर राखिनन् । सम्पूर्ण सह्यार तिनी आफैले गरिन् । स्तनपानकै लागि मात्र तिनले धाईको व्यवस्था गरिन् । एक त सन्तान सुखको अनुभूति अर्को प्रिय बहिनीको नासो तिनी शिशुप्रति भावनात्मकरुपले पनि पूर्ण समर्पित थिइन् ।

प्रजापतिले रहरैरहरमा शिशुको ओँठमा आफ्ना स्तनको मुण्टा राख्ने गर्दथिन् । पछि त आफैँ तीबाट दूध प्रवाहित हुन लागे । मानौँ सिद्धार्थप्रतिका तिनका संवेदनशील ममतामयी वात्सल्यताको कारणले त्यस्तो भयो । हे पाठकगण ! भनिन्छ कि यस्तो घटना त मानसिक प्रवलताको कारणले गभर्वति त के सामान्य कुमारी केटीमा समेत घटन सक्दछ ।* प्रजापति गर्भवती भएको कारणले पनि यसमा थप प्रभाव हुन गयो कि जे होस् त्यो अमृतधारा प्रजापतिले नवजात शिशुलाई खुवाउन लागिन् । तर अमितोदनले यस दूध खुवाउने कार्यलाई उचित मानेनन् ।

* “Lactation is known to have occurred in virgins, even very young and the very old, when they have repeatedly put a baby to the breast and have had an over powering desire to feed it.” –Jeffcoate’s Principles of Gynaecology (p. 124). 

मायाको पुाज मातृहीन त्यो प्रिय  शिशुलाई तिनले त्यो अमृतपान गराउन पाइनन् । आफ्नो अमृतधारा पिलाउन नपाउँदाको दुःख प्रजापतिलाई असह्य थियो । आफ्नो जिद्दीमा शिशुको स्वास्थ्यलाई जोखिममा राख्न पनि कदाचित सकिनन् । मनको भक्कानोलाई यसैयसै मिच्दै तिनले बेज्यान कपडाको लुँडोमा पि्रय शिशुको तृष्णित ओँठ खोज्ने त्यो अमृतधारालाई कणकण निचोर्दै फाल्न   लागिन् । मन एकातिर डढेलोमा दन्कँदा थिए । दुबै स्तन अर्कातिर निकास खोज्दै उत्तिकै टन्कदा थिए । तर के गर्ने मुटु मिचेरै भए पनि तिनले आफूलाई संयममा राख्नै पर्दथ्यो । भावुकता वा संवेदनशीलताभन्दा शिशुको स्वास्थ्य बढी महŒवको थियो । आँखाबाट तरक्क आँसु बह्यो । तिनी विवश थिइन् ।

दशमहिना पुग्दा नपुग्दैमा प्रजापतिले एउटा स्वस्थ छोरो जन्माइन् । माताको उमेर** पाकै भए पनि आमा र शिशुमा कुनै समस्या  भएन । प्रजापति अब फुरुङ्ग थिइन् । अबको परिपक्व दूध तिनले शिशु सिद्धार्थलाई दिन सक्ने भइन् । दुई स्तनमा दुई शिशुहरु- तिनी दङ्ग थिइन् । नवशिशुको नाम नन्द राखियो । दुबै शिशु अब प्रजापतिको काखमा हुर्कन लागे ।***

हे पाठकगण ! केही वर्ष बिते । सिद्धार्थ अब चलफिर गर्ने भएका थिए । बालक चलफिर गर्ने र बोल्नसमेत लागेपछि गाउँकै अभयादेवीको मन्दिरमा प्रथम दर्शन गराउने चलन शाक्यगणको थियो ।* सामान्यतया पाँच वर्षको उमेरतिर गर्नुपर्ने यो रीति सिद्धार्थलाई तीन वर्षमै गर्नुपर्ने भयो । बालक यत्ति छिट्टै ह्वात्तै बढेर त्यो समय पनि आइसकेछ शुद्धोदनलाई पत्तै भएन । शुद्धोदनले साइत हेराएर बालकलाई पहिलो मन्दिरप्रवेशको दिन तोके । तोकिएको दिन नातेदार र मुखियाहरु पनि त्यो उत्सव मनाउन शुद्धोदनको दरबार आए । दरबारमा धेरै तयारीहरु भइरहेथे जो सिद्धार्थको लागि नयाँ थिए र अबुझ  ।

आमा प्रजापतिलाई थाहा थियो अब उनलाई कुरा बुझाउन हम्मे पर्ने छ । उनलाई अब ुथाहा छैनु भन्ने बनिबनाउ उत्तर दिनुपर्ने बेला आयो । तर उत्सवका लागि आएका पाहुनाहरुको सामू बच्चालाई त्यसरी जवाफ दिन पनि तिनलाई अपठारो भयो । तिनलॆ सानो स्वरमा   उत्तर दिइन्- ूचलन त्यस्तै छ नि राजा ।ू

– ूकिन चलन यस्तै छ ?ू
– ूथाहा छैन ।ू
– ूथाहा नभएको चलन किन गर्ने त ?ू
– ूथाहा छैन ।ू

यस्तो जवाफ आएपछि सिद्धार्थ आफैँ आफ्ना कौतूहलतालाई मारेर चिन्तनशील हुन्थे । उत्सवमा भाग लिन आएका राजा दण्डपाणीले सिद्धार्थलाई साथ दिन चाहे । सिद्धार्थले खोजेकै यस्तो थियो । अब प्रश्नको बौछार उतै शुरु भइहाले ।

सुन्ने अरु पनि मरीमरी हाँसे । खोजेको जवाफ नपाएपछि सिद्धार्थको ध्यान अन्यत्र गयो । उनले त्यहाँ के भइरहेछ प्रत्येक गतिविधिलाई हेर्न लागे । यस्तरी हेरे मानौँ उनी कुनै कुरा हेर्दै छैनन् तर तिनका अर्थहरु खोज्दैछन् ।

केही क्षणपछि सिद्धार्थलाई बाजागाजासाथ मन्दिर लगियो । ढोकामै उनको टाउको टेकाएर देउताको मूर्तिलाई ढोग दिइयो । भित्र पूजा गरिने देउताको मूर्तिमा पनि उनकै हात समातेर पूजा गराइयो । जल अक्षता चन्दन सिन्दूर नैवेद्य फूल धूप बत्ती सबैको अर्पण यान्त्रिक ढङ्गमा उनैको हातबाट भयो । उनको लागि अनौठै भयो । उनको चाहनाबाट नभएका यी गतिविधि सबै नयाँ थिए र  पूर्ण कौतूहलताको    विषय ।

कार्यक्रम सिद्धिएपछि दिउँशो घरमा शान्ति बहाल थियो । बिहानभरिको चहलपहल अनि बाजागाजाको होहल्ला सिद्धार्थलाई सबै सपनासरी भए । उनले धाईआमासँग सोधपुछ गर्नलागे ।

सबै अवाक भए । कायल भए । शुद्धोदन हारेसरह थिए । के उत्तरले छोरोलाई सन्तुष्ट पार्ने शुद्धोदन आजित भए । उनी बोले- ूपर्खनुहोस् है बाबु ! तपाईंलाई यी सबैको उत्तर गुरुकुलमा मिल्ने छ । त्यहाँ तपाईंर्ँका गुरुले सिकाउनेछन् ।ू

प्रजापति बोलिन्- ूअब यो तीनवर्षको दूधेवालकलाई कुन गुरुकुल छ त्यसै त अनेक प्रश्न थुपार्ने बबुरोलाई फेरि के खुराक दिनुभएको ?ू

सिद्धार्थ तुरुन्तै बोले- ूगुरु भनेको त्यही मरिसकेको ग्रन्थ हो ?ू

हाँस्दै शुद्धोदन बोले- ूगुरुहरु त मान्छे नै हुन् नि । बोलिहाल्छन् । बाबुलाई सबै कुरा सिकाउँछन् बु´ाउँछन् । तर बाबु त सानै हुनुहुन्छ नि । गुरुकुलमा जानेबेला भाकै छैन । यतै हाम्रै गुरुजनबाट बाबुले यस्ता कुरा सिक्नुपर्छ ।ू

सिद्धार्थलाई ओगट्दै प्रजापति बोलिन्- ूठीक ठीक ती पढ्न सिक्न त गुरुकोमा जाने हो नि छोरा ।ूसिद्धार्थ बोल्न भन्दा पहिले नै शुद्धोदन प्रजापतितिर फर्किएर बोले – ूमेरो विचार त्यही छ । अमितोदनले छरछिमेकका बच्चाहरुलाई बिहानबिहान केही समय अक्षर सिकाउने र नवयुवाहरुलाई योगाभ्यास गराउँदैछन् । त्यतै साथ लगाइदिने हो । सिकेपनि नसिके पनि त्यतै साथ लगाउने हो । साथमा आफू गए पनि हुन्छ । सुसारे पठाए पनि हुन्छ ।ू

सिद्धार्थ- ूम त गुरुकोमै जाने । काकाहजूरकोमा नजाने ।ू

शुद्धोदन- ूकाका पनि त गुरु हुन् नि राजा । जसले विद्या सिकाउँछन् उनैलाई गुरु भनिन्छ । काका अमितोदन त धेरै बच्चाहरुलाई लेख्न पढ्न सिकाउनुहुन्छ नि । हामी जस्तो जेपनि थाहा छैन भन्ने मान्छे हुनुहुन्छ र ?ू

हे पाठकगण ! राती अबेरसम्म सिद्धार्थका अनेकन प्रश्नहरु आइरहे । दुबै मातापिता निन्द्राको सुरमा पनि उनका जिज्ञासाहरुलाई पूरा गर्न लागिपरिरहे । पछि को कुन बेला निदाए कसैलाई पत्तै भएन ।

——–

२४. अनौपचारिक शिक्षा व्यवस्था 

हे पाठकगण ! भोलीपल्टै प्रजापतिले नन्दलाई पनि साथै लिएर सिद्धार्थलाई अमितोदनका पाठशालामा पुर् याइन् । सिद्धार्थको लागि यो नयाँ अनुभव थियो र उनले यो ठाउँ र यहाँका गतिविधिलाई अति नै मन पराए । उनी भोलीपल्ट पनि यहाँ आउन आतुर भए । विशेष यहाँ उनले नयाँ नयाँ कुरा सुन्न पाए । अझ काकाहजुरले थाहा छैन नभनी जे कुराको पनि उत्तर दिएका देखेरै उनी चकित भए ।

नयाँ परिवेश नयाँ साथसङ्गत र नयाँ गतिविधि- सिद्धार्थलाई यो पाठशाला निक्कै रमाइलो लाग्यो । पढने उमेर उनको थिएन नै । त्यसैले बडै ध्यान उनलाई सिकाउनमा दिइएन । तथापि भुलाउन नै भनौँ अरुको देखासिकी गरुन् भनेर एउटा कालोपाटी र खरी भने उनलाई दिइयो । त्यसैमा उनी खेल्थे । लेखेजस्तो गर्थे ।

बालक सिद्धार्थको लागि लेख्ने वा पढने कुराभन्दा पनि त्यहाँका हरेक गतिविधि आकर्षक थिए । उनी हरेक गतिविधिलाई गौर गरेर अवलोकन गर्दथे । को के गर्दैछन् अनि किन गर्दैछन् बुझ्न खोज्दथे । काका अमितोदनलाई भेट्न र अनेकन सरसम्मति लिन धेरै शाक्यहरु त्यहाँ आउँथे । कोही राजनीतिका कुरा गर्न आउँथे त कोही कूटनीतिका कोही अर्थनीतिका ता कोही धर्मनीतिका । कोही भने झगडा मिलाईमाग्नसमेत त्यहाँ आउँथे । धेरै कुराहरु हुन्थे । धेरै तर्कवितर्कहरु गरिन्थे । बालक सिद्धार्थ सबै सुन्दथे । नबुझेपनि उनलाई खाँचो हुन्थे नै । बेलाबेलामा उनी ठूलाहरुका कुराको मा´मा जिज्ञासासाथ प्वाक्क बोल्थे पनि । जो सबैलाई हाँसो वा चाखको विषय हुन्थ्यो ।

अमितोदन बालकहरुलाई आफैले लेखेर अक्षरहरु चिनाउँथे । बालकहरु पनि ती सिक्दै अनि लेख्दै पाठहरु बुझाउँथे । सिद्धार्थ साना भएका हुनाले उनलाई त्यो भार अमितोदन दिन चाहन्नथे । तथापि सिद्धार्थ कुन अक्षरलाई कसले के भन्दछन् राम्ररी ध्यान दिएर सुन्दथे । अक्षर चिन्ने पनि एउटा आकर्षक खेल भएथ्यो उनलाई । खेलैखेलमा आफूभन्दा ठूला बालकले गरेका कार्य हेरेकै भरमा कसैबाट सिक्दै नसिकी सबै अक्षरहरु उनले चिने । अमितोदन वा छेउमै बसिरहने प्रजापतिलाई थाहै भएन कि उनी त्यत्तिकै अक्षर चिन्ने भइसकेका थिए ।

सिद्धार्थको यो प्रगति देखेर शुद्धोदनका अरु भाइहरु पनि आकर्षित भए र आफ्ना छोराहरुलाई पनि अमितोदनकोमा ल्याए । त्यहाँ अब शुक्लोदनका कान्छा छोरा अनुरुद्ध बहिनी प्रमिताका पुत्र तिष्य र अमितोदनकै पुत्र आनन्दसमेत त्यहाँ पढ्ने भए । अरु त अरु उता देवदहबाट समेत शुद्धोदनका भान्जा देवदत्तलाई त्यहाँ नै ल्याइयो । कोलिय राजा सुप्पबुद्धलाई बिहे गरी दिएकी बहिनी अमितादेवी पुत्र देवदत्तसमेत उता देवदहबाट माइत आएका बेला परेको थियो र तिनले पनि पुत्रलाई त्यहाँ बसुन्जेललाई भएपनि पाठशालामा राख्न रहर गरेकी थिइन् ।

—

२५. गहना लगाउने प्रथम उत्सव

शाक्यगणमा बालकहरुलाई पहिलोपल्ट गहना लगाउन दिनको लागि एउटा छुट्टै उत्सव हुने गर्दथ्यो । सिद्धार्थ अब सातवर्षका भइसकेका थिए । उनको लागि नयाँ गहना लगाइदिने उत्सव मनाउन ढिला भइरहेको थियो । त्यसले गर्दा त्यस खान्दानका अन्य बालकहरु नन्द अनुरुद्ध आनन्द र तिष्य आदि सबैको लागि यो उत्सव रोक्का थियो । अ´ राजखान्दानले नै त्यो नगरेको हुँदा त्यस उमेर समूहका समस्त शाक्यगणका बालकबालिकाका लागि नै त्यो उत्सव पूर्णतः रोकिएको थियो ।

हे पाठकगण ! पुरोहित उदायीका पिता उदयनज्ञ अहिलेसम्म जीवितै थिए । पूर्णतः पुरातनवादी संस्कारका उदयन आफू निश्चितरुपमा यज्ञसंस्कृतिका विरोधी ता थिए तर आफ्ना संस्कार वा संस्कृतिलाई आधुनिकताका नाममा बिस्रन हुन्न भन्ने एक हिसाबले कट्टर पुरातनपन्थी थिए । गणराज्यमा जेजे नयाँ कुराहरु भइरहेथे वा पुराना कुराहरु ओझेलमा पर्दैथे त्यसमा उनलाई चित्त बुझिरहेको थिएन । त्यसमाथि राजाकै परिवारमा समेत त्यस्ता कमीकमजोरी देख्दा त उनी ´नै असन्तुष्ट थिए ।

एकदिन उदायीपिता उदयन त्यही कुरा जाहेर गर्न राजदरबार आए । उनले शुद्धोदनसँग भनॆ- ूहे महाराज ! म देख्दैछु श्रमणहरुको जगजगीका कारणले हाम्रा गणराज्यमा धेरै सांस्कृतिक मूल्यहरु दिनप्रतिदिन ढल्दा छन् । आफ्ना सांस्कृतिक धरोहरु ढल्न लाग्छन् भने हाम्रा परिचय कहाँ रहन्छ हे महाराज ! हरेक जातिका आआफ्ना चलनहरु हुन्छन् । ती कायम रहेसम्म त्यस जातिको पहिचान जीवित रहन्छ । हे महाराज ! भन्नुहोस् के हजूर शाक्यजातिको पहिचान सदाको लागि नामेटै होस् भन्ने चाहनुहुन्छ ?ू

शुद्धोदन- ूमैले केही बुझिन हे विद्वत्पुरुष ! कसरी हामीबाट के भूल भइरहेको छ ।ू

वास्तवमा पण्डित उदयन सदा एउटा कुरा भन्न पर्दा धेरै भूमिका बाँध्नुपर्ने व्यक्ति थिए । उनको बूढुयौलीले उनलाई थप करकरे बनाएको थियो । उनी ठूलाठूला स्वरले मुखभरी थुक राख्दै बोल्दथे । त्यसमाथि पनि सबैले उनलाई करकरे बूढो भनेर अवज्ञा गर्ने हुँदा उनी झनै विक्षिप्त थिए । शुद्धोदनलाई यी पण्डित व्यहोर्न हम्मे पर्ने ज्ञान भयो र तत्काल उनैका पुत्र महाज्ञानी उदायीलाई बोलाई पठाए । बूढो उदय आफ्नै सुरमा नीतिका भूमिका हाल्दै थिए ।

ूहे महाराज ! कैयूँ सांस्कृतिक तत्वहरु परापूर्वकालदेखि सन्तान दरसन्तान हस्तान्तरित भइआएको हुन्छ । परापूर्वकालमा जुन कुरा कुलको लागि गर्वको विषय बन्ने गरेको थियो पछिका परिवर्तित अवस्थामा त्यही कुरा वेअर्थी हुन पनि सक्छ । ठीकै हो यस्ता वेअर्थी कुरा छाड्न लायक हुन्छ पनि । तर जबसम्म त्यस कुराले गर्वको इतिहास बोकेको हुन्छ तबसम्म त्यसमा व्यावहारिक सार्थकता नभए पनि ऐतिहासिक गर्वको कारण त्यो मूल्य जीवित रहनसक्छ । त्यसको सार्थकता पहिलेको हिसाबमा नहोला । तर त्यो कुलको गर्व वा पहिचानको लागि अमूल्य हुन सक्छ ।ू

ूहे पण्डित महोदय ! सतोसत मैले केही बुझिन । हे विद्वत्पुरुष ! कसरी हामीबाट के भूल भइरहेको छ सोझै भनिदिनुहोस् ।ू

ूहे महाराज ! धेरै यस्ता मूल्यहरु नामेट हुने अवस्थामा छन् जो शाक्यजातिका पहिचानको इतिहास बोक्दछन् । युग नै एउटा सङ्क्रमणको भँगालोमा बहिरहेको बेलामा एक दुईछिटाका उदाहरण देखाएर म केही बोल्न सक्दिन । तथापि एउटा सामान्य कुरा म हजूरलाई सम्झाउन आएको हुँ । भन्नुहोस् तपाईंले अहिलेसम्म कुमार सिद्धार्थलाई नयाँ गहना लगाइदिने संस्कार किन गर्नुभएन यो त शाक्यकुलको अति मर्यादित संस्कार हो व्यक्तिको जीवनमा नयाँ जे गरिन्छ त्यो एउटा उत्सवको रुपमा मनाइने परम्परालाई किन तोड्नुभयो ?ू

ूहे गुरु ! हामीबाट त्यस्तो महŒवपूर्ण परम्परा तोड्ने कार्य भएको छैन । यो हुनुपर्ने समयकै हामीमा ज्ञान भएन र यो नभइरहेको मात्र हो । कुनै नियतबस यसलाई हामीले त्यागेका हुँदै होइनौँ ।ू

बोलाउन पठाइएका पुरोहित उदायीबाजे नजिकै भेटिए । उनी राजाको खबर पाउनासाथ तत्काल त्यहाँ आइपुगे । अझ  वास्तवमा के भने आफ्ना पितालाई बाहिर जाने पोशाकमा सिँगारिएका देख्नेबित्तिकै यो प्रस्थान दरबारतिरकै हो भन्ने भान उनलाई पहिल्यै भएको थियो । राजाले छिट्टै वाक्किएर उनलाई बोलाई पठाउनेछन् भन्ने पक्का उनलाई थियो । त्यसैले उनी त्यतै नजिकै यही बोलाहटको प्रतीक्षामा अल्मलिएर बसेका थिए ।

उदायीलाई देख्नेबित्तिकै शुद्धोदनलाई केही राहत भयो । उदायीले विन्ति गर्दै सोधे- ूकति कामले होला महाराज ! यो उदायीलाई बोलाहट भयो? ू

महाराजभन्दा पहिले पिता उदयन बोले- ूके हुने राज्यका गुरुपुरोहित भएर के कुराको कमी भइरहेकोछ भन्ने कुराको ज्ञान कहिल्यै भएन कसरी चल्छ यस्तै ढङ्गले गणराज्यमा पुरोहित्याइर ?ू

शुद्धोदनले थामथुम पार्ने हिसाबमा उदायीलाई भने- ूहे मान्य उदायी ! हामीबाट एउटा गल्ती हुन गएछ । कुमार सिद्धार्थका गहना लगाउने उत्सव हामीले अहिलेसम्म मनाएनौँ । यसले गर्दा राज्यभरीका कुमारहरुको त्यो उत्सव रोकिएको रहेछ । अब सक्दो छिटो यो उत्सव कसरी गर्ने यसको व्यवस्था गरिहाल्न पर् यो ।ू

उदायी- ूहे महाराज ! यो गहना लगाउने उत्सव शाक्यगणले चित्रानक्षेत्रको दिन गर्ने गरेका छन् । त्यो साइत एकहप्ताभित्रै परेको छ । त्यही दिन राज्यभरीका कुमारहरुलाई एकसाथ अलङ्कृत गर्ने सामूहिक उत्सवको घोषणा गरियोस् । कहिल्यै नभएको उत्सव यो     हुनेछ ।ू

बूढा उदयन अझै केही गन्ठयाङ्ग मन्ठुङ्ग गर्न खोज्दै थिए । शुद्धोदनले हर्षोल्लाससाथ उनका कुरालाई ढाकेर बोले- ूहे पण्डित उदयन ! तपाईंले नसम्झाउनु भएको भए यो उत्सव कति ढिला हुने थियो थाहा छैन । त्यसैले तपाईं धन्य हुनुहुन्छ । तपाईंकै नेतृत्वमा यो उत्सव भव्यताकासाथ सम्पन्न होस् । म यही चाहन्छु ।ू

त्यसपछि चित्रा नक्षत्रको दिन त्यो उत्सव शुरु भयो । सबै कपिलवस्तुभरि आआफ्ना परिवारमा त्यो उत्सव मनाइए । शुद्धोदनका सबै भाइबहिनीहरुका सन्तानलाई एउटै आँगनमा त्यो व्यवस्था भयो । सिद्धार्थ नन्द अनुरुद्ध आनन्द र तिष्य एकै लाइनमा राखिएका थिए । उनीहरुका माताखालेहरु ठीक पछाडि सुन र चाँदीका गहना लिएर बसेका थिए । सबै कुमारहरुले रमाइलो मानिरहेका अवस्थामा सिद्धार्थ भने लाटो हो कि बाठो हो जस्तो व्यवहार गरिरहेका थिए । उनी ट्वाँ परेर हरेक गतिविधिका सार्थकता खोजिरहेका थिए ।

कुमारहरुलाई गहना लगाइदिने कार्य सम्पन्न हुँदै थियो । त्यसै अवसरमा सिद्धार्थका काखे भाइ नन्द अरुको गहनातिर आकर्षित भए । उनलाई अरुका गहना पनि आफैँलाई लगाउन मन भयो र झगडा गर्न लागे । सिद्धार्थले भाइलाई सम्हाले । आफ्नै गहना फुकालेर भाइलाई सिँगार्न लागे । सिद्धार्थ मानौँ एउटा वयस्क हुन् र साना भाइलाई फुस्लाउँदैछन् । उनमा जो प्रौढता देखियो त्यो नै उनलाई सुशोभित गर्ने गहना देखियो ।

अमितोदन हर्षले गद्गद् हुँदै बोलॆ- ूगहनाबेगर नै सिद्धार्थ कत्ति अलङ्कृत छन् । धन्य हो । कृतिमताले उनलाई सिँगार्ने प्रयास बेकार छ । उनी आफ्नै तेजले धपधपी बलिरहेछन् ।ू

वृद्ध पण्डित उदयन पनि त्यत्तिकै विभोर भएर बोले- ूहे राजन् ! म मूर्ख रहेछु । यस्ता दिव्य स्वभावबाट अलङ्कृत कुमारलाई कृतिम अलङ्कारहरुले सिँगारिएन भनेर असन्तुष्टि देखाएँ । म साँच्चै भूलमै थिएँ ।ू

२६. शाक्य र कोलियगणको उत्पत्ति कथा र मूल्य विधानमा कौतुहलता

हे पाठकगण ! समय बित्दै गए । उनले सबै अक्षर लेख्न सिकिसकेका थिए । उनको अध्ययनको रफ्तार अरु बच्चाहरुको तुलनामा धेरै बढी थियो । छोटो समयमै उनी आफूभन्दा ठूला बच्चाहरुको पाठ पढ्ने भए । जतिजति समय बित्दै गयो सिद्धार्थमा उतिउति गम्भीरताले घर गर्दो थियो । उनको बालसुलभ चाचलता नै हराउँदो थियो । उनी कम बोल्ने र एकान्तपि्रय बने । झैगडा हल्ला र बढी चहलपहल उनलाई मन पर्न छाडे । बढी समय या त उनी एक्लै बिताउन चाहन्थे वा अमितोदनका तर्कवितर्क सुन्नमा बिताउँथे । जेमा उनले नयाँ विचित्रता वा अस्वाभाविकता वा विसङ्गति देख्दथे तिनैमा तत्काल घोरिन्थे । बेलाबेलामा यसरी एकनासले घोरिएका देख्दा साथीहरु कैयूँले उनलाई बकुल्लासम्म पनि भन्थे । तर उनी कसैसँग विग्रह गर्दैनथे । कसैलाई पीरमार्कामा पार्दैनथे । उल्टै कोही दुःखमा देखिए भने आफ्ना सबै चासोहरुलाई थाति राखेर झटपट सहयोगको लागि लागिपर्दथे ।

चाचलताबाटमाथि उठेका सिद्धार्थ अब माता वा पिताबाट पनि धेरै कुराहरु सुन्न चाहन्थे । दिनमा बुबाको साथमा बसेर मुद्दामामिलाको गम्भिरतालाई गम्दथे भने रातमा आमासँगै सुत्ने बेलामा थरीथरीका प्रश्नहरु सोधी आफ्ना ज्ञानपिपासा मेटाउँथे ।

सिद्धार्थ सातौँ वर्षमा थिए । एकदिनको कुरा हो बिहान अमितोदनको कक्षा साचालन गरिरहेको ठाउँमा केही युवाहरु आए र नयाँ विषयको उठान गरे- ूहे मान्य अमितोदन ! भर्खरै हाम्रा पितामहबाट एउटा अनौठो र विश्वासै नलाग्ने कुरा सुन्नमा आयो । त्यसैको बारेमा निराकरण गर्न हामी आएका छौँ । पितामहले भने कि हामी शाक्यहरु दाजुबहिनीका समागमनबाट जन्मिएका सन्तति हौँ र हाम्रा कुटुम्ब कोलियहरु कुष्ठरोगीका सन्तान हुन् । के यी सत्य हुन् ? ू

हे पाठकगण ! शाक्यगण र कपिलवस्तुको उत्पत्ति कथाको बारेमा यस्तै लोकआहान प्रचलित थियो । दाजुबहिनीबीच बिहे भएरै शाक्यहरुको जाति उत्पत्ति भएको भन्ने कथा शताब्दियौँदेखि चल्दै आएको थियो । भनिन्छ प्राचीन समयमा कोसलराज्यका इच्छ्वाकु वंशका ओक्काक नामका राजाका उल्कामुख करण्डु हस्तनिक र सिनिसुर नामका चार पुत्रहरु र प्रिया  सुप्रिया आनन्दा विजिता र विजितसेना नामकी पाँच पुत्रीहरु थिए । पछि रानीको मृत्यु भएको कारण राजाले दोस्रॊ बिहे गरेछन् । यस रानीबाट पनि एउटा पुत्र भएछ जसको नाम राखियो जयन्तु । राजा पुत्र पाएपछि अति खुशी भएछन् र बर माग भनी रानीलाई भन्दा रानीले आफ्ना छोरोको लागि राज्य र सौतेनी सन्तानको लागि वनबासको वरदान मागिछन् । अनि त बाचाबाट हारेका पिताका इच्छा बमोजिम ती नौवैजना सौतेनी सन्तान उत्तरतिर जङ्गलैजङ्गल लागेछन् । जङ्गलमै उनीहरुको भेट तपस्या गरिरहेका कपिलमुनिसँग भएछ । उनै कपिलमुनिले उनीहरुलाई संरक्षण दिएर त्यहाँ नै बन फाँडेर राज्य स्थापना गरी बस्न निर्देश गरेछन् । त्यसपछि उनीहरुले शकवृक्षहरु फाँडी त्यहाँ बस्ती बसाएछन् र जाति बिग्रला भनी दाजुबहिनीबीच नै विवाह गरी घरजम गरेछन् ।* एकजना सबभन्दा जेठी दिदी प्रियाको लागि जोडी नभएको हुँदा बिहे भएन र तिनी सबैका माता भई साथै रहन लागिछन् । उनै दाजुबहिनीहरुको समागमबाट जन्मेका सन्ततिले नगर बने र कपिलमुनिको सदाशयताबाट बसेको यो नगरलाई कपिलवस्तु भनियो ।** कालान्तरमा राजा ओक्काकले ती निर्वासित सन्तानहरुको खोजीनिदी गरेछन् र कपिलमुनिका संरक्षणमा राज्य खडागरी पुरुषार्थ गरेर बसेका छन् भन्ने थाहा पाएपछि उनी हर्षले गद्गद् भएर भन्न पुगेछन्- ूसक्य वत भो कुमाराू । अर्थात् कुमारहरुले पुरुषार्थ गरेरै देखाएछन् भनेर उनले भनेछन् । त्यसपछि यी सन्तानलाई त्यही शब्द ‘सक्य’ बाट शाक्य भनियो ।*** त्यस्तै अर्को भनाइ पनि छ कि उनीहरुले शकवृक्ष फाँडेर बसेका हुनाले यो वंशलाई शाक्य भनियो ।****

* अंबट्ठसुत्त दीर्घनिकाय; पृ. ७४ ।
** नेपाली संस्कृति र सभ्यता, पृ. १३ ।
*** सम्यक् सम्बुद्ध, पृ. २९८ ।
**** शाकवृच्छप्रतिच्छन्नं वासं यस्माच्च चक्रिरे । तस्मादिक्ष्वाकुवंश्यास्ते भुवि शाक्या इति स्मृता ॥ू सौन्दरनन्द काव्य १।२४-हाम्रो संस्कृति, पृ. ८७ ।

कोलियहरुको वंश उत्पत्तिबारेमा पनि यसैसँग सम्बन्ध गरेर कथा भनिने गरिएको छ । भनिन्छ कि राजमाता भएर रहेकी जेठी प्रियालाई कुष्ठरोग लाग्न गएछ । कुष्ठरोग लागेपछि त्यसबेला रोगीलाई बस्तीबाट टाढा राख्ने चलन थियो । त्यसबेला बयर आर्थात कोलका पात कुष्ठको लागि राम्रो औषधि मानिन्थ्यो । त्यसैले बस्तीबाट टाढा पनि हुने अनि औषधिलाई पायक पनि पर्ने भएकोले ती भाइहरुले तिनलाई बयरको वनमै ओडारमा बस्ने व्यवस्था मिलाई दिएछन् । काकताली के पर्न गएछ भने काशीका राजा रामलाई पनि त्यस्तै कुष्ठरोग लागेको रहेछ र त्यस्तै औषधि गर्ने पाइकपारी त्यतै बस्ने व्यवस्था मिलाएका रहेछन् । एकरात एउटा बाघ त्यतै आएछ र प्रिया  तरसेर चिच्याउन पुगिन् । अनि त राजालाई थाहा भइहाल्यो त्यहाँ एउटी आइमाई पनि उनीजस्तै रोगको कारणले विस्थापित भई यतै बास गरी रहेकी छन् । दुबैको भेट भयो । रोगी भए पनि तिनी सुन्दर यौवना थिइन् र राजा तिनीप्रति आकर्षित भए । दुबै एकै खालका रोगी भएका हुँदा एकाअर्कामा घृणा भएन । पछि त उनीहरु एकसाथ बस्नै लागेछन् । उनीहरुबाट जो सन्तान भए तिनलाई बयर अर्थात् कोलसँगै जोडेर कोलिय भनिन गयो । उनै राजा रामको गाउँलाई पहिले रामग्राम भनियॊ । जो कोलियहरुको प्रमुख नगरमध्ये सबैभन्दा महŒवपूर्ण मानिन्छन् ।*

त्यसै बेलामा एउटा बाजचरो आकाशबाट बेग हानेर तल आयो । त्यो कीरा खाँदै गरेको चरा उडेर भाग्न खोज्यो । तर त्यसलाई केही उचाइमै बाजले गाँजिहाल्यो । अनि त त्यही खेतको डीलमै त्यसले त्यो सानो चरालाई वीभत्सरुपमा मारेर चोक्टाचोक्टा लुछ्दै खान लाग्यो । एकै छिन अघि जसले अरु प्राणीलाई लुछेर खाँदै थियो त्यही क्षणमा ऊ अरुको ग्रास बनेको थियो ।

सिद्धार्थको मन पूर्ण अशान्त रह्यो । उनलाई यो दृश्य नै पूर्णतः असह्य थियो । यो के किन यस्तो हुन्छ उनका मनमा ठूलो प्रश्न उठयो । एक पल्ट होइन बारबार ।

भीडको हल्लीखल्ली नेपथ्यमा घन्किरहेको थियो । मन अति नै अशान्त । सबैसबै व्यवधानबाट मुक्ति पाउन उनले आँखा चिम्ले । चिम्लेर सबै सबै आवाजहरुलाई पूर्णतः अवज्ञा गरे । अझ आफ्ना सोच्ने प्रकृयालाई नै अवज्ञा गरे । सामान्यरुपमा आफ्नै श्वासप्रश्वासलाई मात्र ध्यान दिए । श्वास विस्तारै छोटो हुँदै गयो । शरीर निश्चल । केही क्षणमै उनी गहिरो ध्यानमा पुगे । उनलाई अनौठो अनुभूति हुन गयो । ध्यान त पहिले पनि गरेकै हो । तर यस्तो त पहिले कहिल्यै भएको थिएन । आफू कताकता हावामा पो छु कि भन्ने भयो । आफ्नो शरीरकै  आभास भएन । हात खुट्टा सबै अङ्गप्रत्यङ्गको कुनै अनुभूति   भएन । शरीरकै अनूभुति नभएपछि कुनै पीडाको बोध पनि उनमा भएन । हलुका कपास सरह उनी थिए । उनी रहेको भुईं थिएन । पृथ्वी नै थिएन । कुनै आधारै थिएन । कुनै संसारै थिएन । शून्य थियो उनको अगाडि । शून्यमा शून्यसरी थिए उनी र अति आनन्दित । यो सपना थिएन । निन्द्रा थिएन । यसमा पूर्ण ज्ञान थियो । पूर्ण होस थियो । शरीरको आभास नहुनु तर आफू हुनुको आभाससँगै कहिल्यै नभएको आनन्द उनमा थियो । यो आनन्दलाई नगुमाउन जानाजानी उनी ध्यानस्थ रही रहे ।

हे पाठकगण सिद्धार्थ वास्तवमा पहिलोपल्ट ध्यानस्थ भएर शून्य स्थितिमा पुगेका थिए । यस्तो स्थितिलाई योगको भाषामा ‘निर्भारस्थिति’ भनिन्छ । यस स्थितिमा उनलाई सांसारिक प्रपाचको न दुःखानुभुति थियो न सुखानुभुति । दुःखानुभुतिबाट बाहिर आएकै क्षण उनले त्यो चराहरुको हॄदयविदारक घटनालाई सम्झे । यस अवस्थामा उनमा कुनै अशान्ति वा व्याकूलता थिएन । समस्त सँस्कारको बन्धनबाट मुक्त उनको चित्त पूर्ण र सही मानेमा दिव्य होशमा थियो । अब दिव्य एकाग्रतासाथ उनले त्यस परिघटनालाई आंकलन गरे । एउटा सत्यको दिव्यदर्शन भयो । एउटा दिव्य प्रश्नको उठान भयो

सूर्य ढल्किएर जामुनवृक्षको छायाँ पूरै अर्कोतिर सर्किसकेको थियो । तथापि सिद्धार्थको शिरमाथि घनाबादलको सानो टुक्राले छायाँ प्रदान गरिरहेथ्यो । सायद त्यो छायाँ नभएको भए बालक सिद्धार्थ घामले पाक्थे । संयोगसाथ त्यहाँ केही विचित्रता थियो नै । कतै बादलको छायाँ नहुने अनि उनैमाथि मात्र एउटा टुक्रा कहाँदेखि आएर पर्नपर्ने । अहोधन्य त सबैले सम्झे । तर कैयूँ अन्धआस्था राख्नेहरुले ता भने पनि-

ूयस्तो उमेरमा तपस्यामा रत थिए बालक ।ू
ूकुनै दैवीशक्तिले घामबाट रक्षा गरेका हुन् ।ू
आदि । इत्यादि ।
—

२८. सामाजिक वर्गविभेदको प्रत्यक्षीकरण

श्रावण महिना आयो । वर्षाको भेल अचाक्ली बढिरहेको थियो ।  भेलले धेरैको खेतमा विठयाईं गर् यो पनि । शुद्धोदनको खेतीमा पनि यसले कुलो भत्काइदियो । त्यसैको मरम्मत गर्ने कार्यको लागि शुद्धोदन खेतीघर गए । साथमा थिए आठ वर्षीय सिद्धार्थ । खेतीमा अरु केही जमिन्दारहरु पनि त्यस्तै कार्यसंयोजनाका लागि आएका थिए र उनहरुले समेत केहीले आफ्ना ससाना पुत्रहरुलाई साथमा ल्याएका थिए ।

मरम्मत कार्यहरुको लागि धेरै बाहिरी मजदूरहरु पनि ल्याइएका थिए ।   कैयूँ त स्त्री मजदूरहरु पनि थिए । उनीहरु कत्तिले ससाना उमेरका शिशुहरु समेत ढाडमा बोकेर काम गरिरहेका थिए । सिद्धार्थकै उमेरका ससाना केटाकेटीहरु पनि घरमा रेखदेख गर्ने कोही नभएका कारण त्यहाँ ल्याइएका थिए । जो देखिए ती सबैलाई सिद्धार्थले आफ्ना समुदायका मान्छेहरुभन्दा धेरै फरक देखे । उनीहरु र आफूमा त्यो भिन्नता टड्कारो थियो । कम पोषणका लुते शरीर सदा दुःखी अनुहार र आङै राम्ररी नढाक्ने झुत्रे लुगासाथ माटोमा उनीहरु श्रमको पसिनाले रङमङिएका थिए । आफूहरु भने थिए हृष्टपुष्ट रवाफिलो र महँगा रेशमका कपडा सुन र चाँदीका गहनाबाट सज्जित अनि घोडामाथि श्रमहीन सवार । मान्छेहरु यत्तिसम्म पनि दुःख र विपन्नतामा हुन्छन् भन्ने कुरा उनलाई पहिलोपल्ट ज्ञात भयो । मान्छेमान्छेबीचको यो भेदपूर्ण विषमताले सिद्धार्थलाई धेरै दुःखी बनायो । फेरि मनमा त्यस्तै अशान्ति ! उनी झट्टै घोडाबाट झरे र बसे एक वृक्षमुनि । क्षणभरमै उनी भए ध्यानस्थ ।

केहीबेर पछि शुद्धोदन त्यहाँ आइपुगे । पिताको आगमनबाट सिद्धार्थको ध्यान खुल्यो । उनको आँखामा स्पष्ट असन्तुष्टि र चिन्ता थियो । स्नेहवश पिताले प्रश्न राखे- ूके भयो पुत्र किन चिन्तित ?ू

पुत्रले चिन्ता व्यक्त गरे- ूपिताजी ! किन कोही यत्ति मेहनत गर्दा पनि गरिब छन् अनि कोहीचाहिँ किन केही नगर्दापनि धेरै सम्पन्न छन् ?ू

पिताको मुख निःशब्द भएर खुलेको खुलै रह्यो । पुत्रले उत्तरको अभिलाषा पनि राखेनन् ।
——

२९. दशैँ चाडको शुरुवात

वर्षमास बित्यो । असोजको महिना आयो । खेतमा धान पाकेर पहेँलपूर थियो । अब ता खेतीको काममा व्यस्तता थिएन । फुस्रदै फुस्रद थियो । खेतीवालहरुमा अब धपेडी थिएन । सबैको ज्यानमा स्फूर्ति बढिरहेको थियो । हिलो सुकेर गाउँ नगर र खेतहरु सिनिक्क थिए । बाजर भूमिसमेत हरियालीले ढकमक्क थिए । बगैँचाहरु रङीविरङी फल र फूलहरुले सजिएका थिए । सम्पूर्ण वातावरण उमङ्गमयी   थियो ।

अमितोदन पनि यस उन्मादमा कम उन्मत्त थिएनन् । उनले शुद्धोदनलाई अनुरोध गरे- ूहे महाराज ! अनेक दुःख र कष्टहरु झेलेर हामीले खेतीकार्य सिध्यायौँ । अब त बाली काटेर घर भित्रुउन मात्र बाँकी छ । बाली परिपक्क हुन हामीलाई केही समय लाग्ने छ । त्यसै अवसरलाई पर्खेर फुस्रदमा भएका शाक्यजन अहिले लहडसाथ खाइपिई गर्दै एकाअर्कामा उमङ्ग बाँड्दै समय बिताइरहेछन् । हे महाराज ! उत्तरतिर नेपालभूमि र पूर्वतिर बङ्गभूमिका जनजातिहरु यसै अवसर पारेर दुःखकष्टमाथिको विजयउत्सव मनाउने गर्दछन् । वर्षदिनलाई पुग्ने धान अब तयार गरियो भन्ने खुशीले मत्त हुँदै त्यही नयाँ सेता चामल निधारभरि वारपार टाँसेर र अन्नका नयाँ टुसाहरु कान र कपालमा सिउरेर नाँच्ने उप्रुने पीङ खेल्ने आदि गर्दछन् । कहिल्यै नभएको खुशी व्यक्त गर्न उनीहरु अनेकै गर्छन् । हे महाराज ! त्यही विजय हामीले पनि गरेका छौँ । हामी पनि अहिले सबै दुःख झेलेर थाकेको मन र शरीरलाई राहत दिन खाइपिई नाचगान गर्दै रमाइलो गर्दै हिँडदै छौं । यही हाम्रो लहडलाई समेटेर हामीले पनि विजय उत्सव मनाउने हो कि हे महाराज ! खेतमा बाली टन्न छँदै छन् गोठमा होस् वा वनमा पशुहरु मोटाएर टन्न छन् । अन्न मासु सब्जी र फलफूलहरुको दुःख हामीलाई कत्ति छैन । तिनैलाई उपभोग गर्दै फुस्रद र सफलताको उमङ्गमा हामी नाचिरहेका छौँ । त्यसैलाई सामूहिक विजयोत्सवको रुपमा औपचारिकता मात्र दिए पुग्छ । यसमा दाजुको जो इच्छा !ू

एक त अमितोदनका तर्कसङ्गत कुरा शुद्धोदनले कहिल्यै टार्दैनथे त्यसमाथि पनि त्यस्तै रमाइलो गर्ने चाह उनलाई पनि भइहाल्यो । उनले स्वीकृति दिइहाले । उनीहरुले खेतबाट केही धान झारेर खान र टीका लगाउनको लागि नयाँ चामल तयार पारे । कानमा सिउरिने टुसाहरु मनग्गे नपुग्ने हुँदा घरभित्रै अँधेरो घैँटामा परेवाको साइतमा अन्नहरु रोपेर लामालामा पहेँला जमरा दशदिनमै तयार पारे ।

हे पाठकगण ! उत्तर र पूर्वका जनजातिहरुले यस आश्विन दशमीको दिन आफ्नै गाउँघरका देवीको नाममा विजयोत्सव मनाउँथे भने शाक्यहरुलेचाहिँ त्यही दिन पारेर आफ्ना युगपुरुष श्रीरामको रावणमाथिको विजयोत्सवको रुपमा मनाए । उनीहरुले यसमा अबीर जात्रासमेत गरे र चामललाई समेत अबीरले रङाएर राता टीकाको प्रयोग गरे । उनीहरुले यो विजयोत्सव आफ्ना नातेदार र छरछिमेकसाथ मिलेर १० दिनसम्म मनाए र भोलीपल्टदेखि पूर्णिमाको दिनसम्म ५ दिन आफ्ना कुटुम्बहरुसँग उमङ्गपूर्ण भेटघाटमा बिताए । आरामको त्यो चाड चलुाजेल अमितोदनले पनि आफ्नो अनौपचारिक पाठशाला पूरै बन्द गरेका थिए र राजा महाराजाहरुले पनि राज्यका सबै औपचारिक कामहरुलाई रोकेका थिए । पूर्ण विदा थियो हर कार्यहरुको लागि ।

३०. उच्च शिक्षा एवं शस्त्रविद्या अध्ययन

दशैँको चाड सकिएपछि सबै कार्यहरु सामान्य स्थितिमा आइसकेको थियो । सबैले आआफ्ना कामहरुलाई सुचारु गर्न लागिसकेका थिए । अमितोदनकोमा धेरै बालकहरु शिक्षार्थ ल्याईंदै थिए । नयाँनयाँ बालकहरुको ओइरो बढ्दो थियो । भिन्नभिन्न क्षमताका बालकहरुलाई एकै ठाउँमा राखेर पढाउन उनलाई हम्मे परिरहेको थियो । अतः पुराना एक खाले बालकहरुलाई औपचारिक शिक्षाको लागि अन्यत्र गुरुहरुकोमा पठाउने निधो उनले गरे । त्यसैले सरसल्लाहको लागि उनले शुद्धोदनका दरबारमा पुरोहित उदायी र सबै दाजु र दिदीहरुसँग बसेर सरसल्लाह गर्न निम्तो दिएका थिए ।

अमितोदन- ूहे मान्यजन ! हाम्रा सबैजसो सन्तानहरु अब गुरुकुल वा पाठशाला जाने उमेरमा पुगेका छन् । त्यसको लागि हामीबाट पूर्वतयारी पनि राम्रै भएको छ । सबैजसो बालकहरु अब लेख्नपढ्न जान्ने भएका छन् । गुरुकुल वा पाठशालामा गएर उनीहरुलाई अग्रविद्या हासिल गर्न कुनै गाह्रो पर्ने छैन । उपयुक्त गुरु छानेर हाम्रा सन्ततिलाई एकसाथ एउटै पाठशालामा भरना गरिदिऔँ भनी सल्लाह गर्न हजूरहरुलाई बोलाई पठाइएको हुँ । हजूरहरुको जो इच्छा !ू

शुद्धोदन- ूहे भाइ अमितोदन ! यस कुरामा तिमीभन्दा बढी ज्ञाता अरु को नै होलान् र तिम्रो आफ्नै सल्लाह के छ ?ू

अमितोदन- ूहे महाराज ! यस विषयमा बढी ज्ञाता विद्वान् पुरोहित श्री उदायी हुनुहुन्छ । मलाई लाग्छ उहाँकै सम्मति सर्वसम्मत हुनेछ ।ू

उदायी- ूहे मान्यजन ! बालकहरुको लागि औपचारिक विद्या दिने संस्था भनेको गुरुकुल नै हो । त्यो कुल भनेको वर्णाश्रम धर्म अनुकूल स्थापित छन् । जसमा शूद्रबाहेक तीनवर्णका विद्यार्थीहरुलाई मात्र प्रवेशाज्ञा छ । ब्रह्मचर्य गृहस्थ वानप्रस्थ र संन्यासका चार आश्रममा पहिलो आश्रम यसै कुलबाट सुरु हुन्छ र विद्या हासिल गरुाजेल यिनै कुलमा ब्रह्मचर्याश्रमका नियम पालना गरेर बस्नुपर्छ । हे मान्यजन ! हाम्रो गणराज्यमा आर्यहरुको यो कुलप्रणाली भङ्ग हुँदो स्थितिमा छ । श्रमणहरुले अब अर्कै व्यवस्था सुरु गरेका छन् । उनीहरु एक स्थानमा शिक्षा दिन्नन् । आफ्ना मत प्रसारण जहँजहाँ पुग्यो त्यहाँ नै दिँदै हिँडदछन् । हे मान्यजन ! मैले आजको शिक्षणप्रणालीबारे सानो परिचय दिएको हुँ । शाक्य कुमारहरुलाई कसरी दीक्षित गर्ने भन्ने कुरा म हजूरहरुकै विचारमा छोड्द छु ।ू

शुद्धोदन स्वभावतः यज्ञसंस्कृतिका बाहक पुरातन विद्या आफ्ना बालकहरुलाई दिन चाहन्नथे । श्रमणहरुका कुरा पूर्णरुपले तर्कसङ्गत र समसामयिक विचारसम्मत हुने हुँदा उनी श्रमणसम्मत विद्या दिन चाहन्थे । तथापि यस पन्थले जनमानसलाई संासारिक प्रपाचबाट टाढा वैराग्यतर्फ आकर्षित गर्ने हुँदा बालकहरुको कलिलो मनमस्तिष्कमा के असर पर्ला भनेर उनी द्विविधामा परे ।

शुद्धोदन बोले- ूहे गुरु ! हामी बालकहरुलाई पुरातनवादी निश्चयनै बनाउन चाहन्नाँै । साथै वैरागी पनि बनाउन चाहन्नौँ । यस अवस्थामा हामी के गर्न सक्छौँ ?ू

अमितोदन बोले- ूहे महाराज ! त्यसको लागि एउटै उपाय छ गुरुकुलमा बच्चाहरुलाई भर्ती नगर्ने र उदायी जस्ता महान् ज्ञानी तथा प्रगतिशील अध्यापकमार्फत विद्या हासिल  गराउने ।ू

शुद्धोदन- ूतर राज्यका कार्यहरुबाटै मान्य पुरोहितज्यूलाई फुस्रद छैन ।ू

शुक्लोदन- ूहाम्रै सरहदमा धेरै ज्ञानीहरु छन् । उदायी जत्ति नभए पनि आफ्ना विषयका विशारदहरु छन् ।ू

धौतोदन- ूठीकै हो । केहीले त ठाउँठाउँमा कक्षा साचालन गर्दै आएका छन् ।ू

अमितादेवी- ूसानो मुख बढी कुरा हुन्न भने म एउटा कुरा भन्न चाहन्छु । दाजु महाराज !ू

शुद्धोदन- ूभन बहिनी अमिता ।ू

अमितादेवी- ूहाम्रा कुमारहरुलाई ज्ञान विज्ञानका कुराहरु मात्र सिकाएर पुग्दैन । त्यसरी त उनीहरु वैराग्यतर्फ उन्मुख हुन्छन् । यहाँ खै क्षत्रियविद्याका कुरा यसरी देश कसरी चल्छ विशेष हामी क्षत्रियहरुले त्यता ध्यान दिएनौँ भने के हुन्छ ?ू

शाक्योदन- ूदिदीहजूरका कुरामा म पूर्ण सहमत छु । हामी बलवीर्यमा छिमेकी गणराज्यहरुभन्दा धेरै कमजोर छौँ । त्यसैले हामीले कोसलसम्राट्बाट स्वतन्त्रता गुमायौँ । उता मल्लहरुका पावा र कुशीनगरका गणराज्यहरुलाई कसले छुन सकेका छन् ज्ञातृक र लिच्छविहरुका बृज्जीसङ्घलाई कसले आँखा लाउन सकेका छन् हे दाज्यै महाराज ! हजूरकै क्षत्रिय करामत नभएको भए कोसलले हाम्रा गणराज्यलाई सर्लक्कै निल्ने थियो । सामान्य वन्यजाति सरह शाक्यगणको नाम निशाना नै रहने थिएन । हजूरकै करामतबाट आजित भएर कोसलसम्राट्ले हामीलाई करमात्र तिर्ने गरी स्वतन्त्र छाडिदिएका छन् । हे उपस्थित मान्यजन ! हामी हाम्रा जातीय स्वाभिमान कदाचित गुमाउन चाहन्नौ । त्यसैले हाम्रा सन्तानलाई सक्षम क्षेत्री बनाउनै पर्छ ।ू

हे पाठकगण ! शाक्यहरुले गणराज्यको सार्वभौमिकता त उहिले नै कोसलको हातमा गुमाएका हुन् । शुद्धोदनको सुझ र पराक्रमले जातीय स्वाभिमानको इज्जत मात्र जोगाएथ्यो । त्यही कोसेढुङ्गालाई कायम राख्न पनि शाक्यहरु आफ्ना कुमारहरुमा क्षत्रिय बल र वीर्यको आरोपण गर्न चाहन्थे । वास्तवमा सार्वभौमिकता जोगाउनुपर्ने अभिभारा नभएकोले शाक्यगण शस्त्रविद्यामा गम्भीर छँदै थिएनन् । अनि त्यसैले जति शास्त्रविद्यामा यी अग्र थिए त्यत्ति पछाडि शस्त्रविद्यामा थिए । ज्ञानविज्ञानका लागि अनेकन सन्त ऋषिमुनि र श्रमणहरु त्यस सरहदभित्र थिए तथा अनेकन संस्थाहरु समेत स्थापित एवं सकि्रय थिए । तर शस्त्रविद्याको लागि वीउमात्र खोज्दा पनि प्रशिक्षक वा संस्थाहरु पाइन्नथे ।

शाक्योदन र अमितादेवीका जातीय स्वाभिमान र राष्ट्रबादिताका कुराले सबैलाई प्रभावित गरे । आफ्ना जातीय स्वाभिमान र गौरव रक्षाको लागि कुमारहरु शास्त्रले मात्र होइन शस्त्रबल र वीर्यले समेत युक्त हुनुपर्छ भन्ने सबैको एक मत रहन गयो । सिर्फ प्रश्न रह्यो कसरी र कोबाट ।

कुमारहरुलाई सुशिक्षित एवं सुसँस्कृत गराउन सक्ने सर्वोत्तम व्यक्ति भनेका उनीहरुकै मा´का इतिहास र तत्वज्ञानका परमगुरु उदायी र प्रगतिशील तत्वचिन्तक एवं शस्त्रविद्याका विशारद महान् अमितोदन थिए । तर दुबै पेशाले अध्यापक थिएनन् तथा आफ्नै कार्यक्षेत्रका व्यस्तताका कारणले उनीहरु यस कार्यमा समय दिन सक्दैनथे । तैपनि उनीहरुका दक्षताको फाइदा उठाउन बाटो भने त्यस समूहले निकाले नै ।

योद्धा शुक्लोदनले प्रस्ताव राखे – ूहे महाराज ! उदायी र अमितोदन दुबैको सुपरिवेक्षण एवं निग्रानीमा उनीहरुले नै चयन गरेका आचार्यहरु मार्फत कुमारहरुलाई शिक्षा दीक्षा दिने व्यवस्था मिलाइयोस् ।ू

सबैले यसमा एकमतले सहमति दिए ।

उदायीले आफ्नो मत पोखे- ूहे महाराज ! सबै कुमारहरु महान् ज्ञानी अमितोदनका कुशल प्रशिक्षणबाट विद्या अध्ययनतर्फ पूर्ण अभिमुख छन् तथा विद्या अध्ययनको अग्रताको लागि पर्याप्त पूर्वाधारसमेत प्राप्त गरिसकेका छन् । म अबको औपचारिक प्राथमिक विद्याध्ययनको लागि शाक्य गणराज्यकै सरहदभित्र रहेका श्रमण विश्वामित्र दारकाचार्यका आचार्यको नाम लिन चाहन्छु । यी आचार्यले वास्तवमा एउटा पाठशालासमेत खोलेका छन् जसमा सबै वर्णका विद्यार्थीहरुका लागि ढोका खुला गरिएको छ । पछि थप उच्च अध्ययनका लागि भने प्रकाण्ड वैयाकरण तथा वेद वेदाङ्ग दर्शनशास्त्र एवं समस्त उपनिषद्हरुका ज्ञाता आचार्य सब्बमित्रको नाम लिन चाहन्छु । उनैबाट कुमारहरुले सबै विद्या र नीतिहरु सिक्नेछन् । तर समस्या यो छ कि यी दुबै विद्वान् शस्त्रविद्याका आचार्य होइनन् ।ू

शस्त्रविद्या र राजनीति शास्त्रचाहिँ कसले सिकाउने त भन्ने कुरामा सबैले अमितोदनबाट सुन्न चाहे । अमितोदन यस विषयमा आफै चिन्तित थिए । किनभने शस्त्रविद्या तथा राजनीतिशास्त्र सिकाउने उचित पाठशाला भनेको सामान्यतः ब्राह्मणवादीहरुले साचालन गरेका गुरुकुल नै थिए जहाँबाट शुद्धोदन तथा भाइहरु स्वयं दीक्षित भएका थिए । तर यस अवस्थामा श्रमणहरुको जगजगीको कारणले गुरुकुलहरुको मर्यादा घट्दै गएको थियो र तिनमा हुने प्रशिक्षणको गुणस्तर पनि प्रशस्त खस्किएको थियो । अझ ब्राह्मणहरु स्वयं नै गुरुकुल त्यागेका मनस्थितिमा थिए । त्यसैले शस्त्रविद्याको लागि कुनै अर्कै नयाँ व्यवस्था गर्नुपर्ने स्थिति आइपरेको थियो ।

अमितोदनले सुझाए- ूहे पूज्यजन ! शस्त्रविद्या र राजनीति शास्त्रको स्रोत भनेको हालसम्म धनुर्वेद र अथर्ववेद रहिआएको छ । यजुर्वेदका उपवेद रहेका धनुर्वेदले शस्त्रविद्याका साथै अस्त्र युद्धको व्यूहरचना र रक्षासम्बन्धी विज्ञान सिकाउँदछ जसलाई आचार्य परशुराम विश्वामित्र द्रोणाचार्य आदिले विकास गरेका थिए । अथर्ववेदका उपवेद रहेका अर्थशास्त्रले समाजशास्त्र दण्डनीति र सम्पति सम्बन्धी विज्ञान सिकाउँदछ जसलाई आचार्य भारद्वाज विशालाक्ष पराशर पिशुन कौणदन्त वातव्याधि वाहुदन्तिपुत्र आदिले विकास गरेका        थिए ।*   यिनमा धेरै कुराहरु उपयोगी छन् । तर यसको तादात्म्यता वेदसँग भएको कारणले गणराज्यहरुमा यिनले महत्ता पाइरहेका छैनन् र ब्राह्मणवादी गुरुकुलको अवसानसँगै यसको पनि हविगत अवसानमुखी छ । यसभित्र प्रशस्त ज्ञान र विज्ञानहरु समावेश छन् । वेदका अंशहरुलाई छोक्रासमान फालेर त्यसबाट आवश्यक ज्ञानविज्ञानका रसलाई छुटुएमा काम चल्ने थियो । तर हालसम्म कसैले पनि त्यसलाई निचोर्ने काम गरेका छैनन् । त्यसैले मलाई लाग्छ हामी पिताखालेले आआफ्ना दक्षताका क्षेत्रमा स्वयंसेवी भएर काम    गर्नुपर्छ । अरु उपाय छँदैछैन ।ू

* हिन्दूत्व पृ., ८२ ।

लामै छलफल भए । जसअनुसार धनुर्विद्या सिकाउन शुद्धोदन स्वयंले केही समय निकाल्नै पर्ने भयो । शुद्धोदनको समयको पावन्दीलाई ध्यानमा राखी यस विषयमा सहायक अध्यापकसमेत व्यवस्थापन भयो जसको लागि शुक्लोदनको नाम पक्का भयो । तरवारबाजी तथा मुसल र गदाविद्याको लागि धौतोदनको नाम आयो भने अश्वारोहण मल्लयुद्ध रथ साचालन युद्धसाचालन विधि युद्धका नियम आदिका लागि अमितोदन स्वयंको नाम आयो ।

——

३१. साङ्ख्यबाहेक समस्त स्थापित विद्यालाई अविद्याको घोषणा

हे पाठकगण ! केही दिनमै उदायीको नेतृत्वमा अमितोदन महारानी प्रजापति र अमितादेवीले सिद्धार्थ नन्द अनुरुद्ध आनन्द देवदत्त र तिष्य समेत ६ जना भान्टाङ्गभुन्टुङ्ग कुमारहरुलाई विश्वामित्र दारकाचार्यका पाठशालामा ल्याइपुराए । उनीहरुको आगमन हुने सूचना विश्वामित्रलाई पहिले नै थियो । उनी ढोकामै यो ग्वारग्वारती आउने शैक्षिक जुलुसलाई पर्खेर बसेका थिए ।

हे पाठकगण ! विश्वामित्र दारकाचार्यकहाँ अन्य धेरै कुलिन तथा सामान्य ब्राह्मण कोलिय र शाक्यकुमारहरु अध्यनरत थिए । सिद्धार्थलगायत उनका दाजुभाइखालेहरु नन्द अनुरुद्ध आनन्द र तिष्यका साथै देवदत्त पनि थपिँदा त त्यस पाठशालाको रौनक फरक हुन लागे ।

शाक्यकुमारहरु एकसे एक जेहन्दार थिए । अनि पठनपाठनमा एकचित्त र गम्भीरता पनि उस्तै । विशेष सिद्धार्थको स्तर बुझ्नै गुरुलाई गाह्रो पर्दथ्यो । आठवर्षका बालकमा एउटा बौद्धिक नवयुवामा हुने शीलस्वभाव र ज्ञानका स्तर थिए । धेरै कुराहरु गुरुले सिकाउनुभन्दा पूर्व नै सिद्धार्थलाई थाहा भइसकेका विषय पर्दथे । कुन सिकाउनुपर्ने र कुन नपर्ने पत्तो पाउन गुरुलाई हम्मे पर्थ्यो । विशेष यस कारणले कि सिद्धार्थ अति नै कम बोल्दथे अनि अन्तरकृयामा कमै भाग लिन्थे ।

हे पाठकगण ! सिद्धार्थको बानी पहिलेजस्तो प्रश्नहरु राख्दै नयाँ कुराहरु सिक्ने अब रहेको थिएन । विशेषगरी ठूलामान्छेहरु बच्चाको अगाडि कोही पनि अज्ञानी बन्न नचाहने रहेछ र मनमा जे आयो त्यत्तिकै बोल्ने रहेछ भन्ने उनलाई ज्ञान भइसकेको थियो । उमेर केही बढेका र अनुभवहरु पनि केही बटुलेका स्थितिमा उनी निक्कै कम बोल्ने र बढी सुन्ने अनि त्यत्तिकै त्यसैमा गुन्ने भएका थिए । जानेका कुरालाई पनि अरुको मुखबाट उनी फेरि सुन्न चाहन्थे । फरक व्यक्तिबाट फरक रसको अभिव्याजना भएको उनमा अनुभूति हुन्थ्यो । उनी हरेक व्यक्तिभित्र पस्न चाहन्थे र हरेकलाई बुझ्न चाहन्थे । कक्षामा मात्र होइन अनि गुरुसँग मात्र पनि होइन कक्षाकै सहपाठी माझ र घर पर्केपछि अन्य प्रौढहरुसँग पनि उनी त्यस्तै चाखहरु राख्दथे ।

यता साँझ र बिहान पिताखालेहरुबाट धनुर्विद्या र अर्थशास्त्रको प्रशिक्षण हुन्थ्यो । धनुषवाण तरवार र मुसल साचालनका साथै अश्वारोहण रथसाचालन अनि राजनीतिक अर्थशास्त्र सबैसबै छुट्टाछुट्टै समयको लागि तय भएको थियो । सबै शाक्यकुमारहरु शास्त्र अध्ययनभन्दा शस्त्रसाचालनको अभ्यास गर्न बढी रुचाउँथे । तर सिद्धार्थको चालामाला यथार्थमा अरुको भन्दा अलग थियो । सबैमा संलग्न त उनी हुन्थे तर लामो समय त्यसमा टिक्दैनथे । उनको स्वाभावलाई हेरेर काकाहरु सबै उनीप्रति खुकुलै व्यवहार गर्दथे । आखिर उनलाई बढी जोत्न पनि त परिरहको थिएन । सबै परीक्षणमा ऊनी सर्वश्रेष्ठ नै प्रमाणित भइरहेथे ।

सिद्धार्थ वास्तवमा एकपल्ट सिकिसकेको सीपलाई मानसिक स्तरमा प्रतिकात्मक अभ्यास गर्दथे । उनी बाणको लक्षभेदनलाई सोचाइको सटीकतासँग एकात्म गर्दथे । तरवार साचालनलाई बाकपटुतासँग एकात्म गर्दथे । मुसल प्रहारलाई विवादका सटीक उत्तरहरुसँग एकात्म गर्दथे । यस हिसाबमा उनको शस्त्र र शास्त्र दुबैको मानसिक अभ्यास एकसाथ अनौठो ढङ्गमा भइरहेका हुन्थे । सिद्धार्थ घोडचढीमा पनि यस्तै सोचको प्रयोग गरिरहेका हुन्थे । घोडा उनको लागि पशु थिएन यात्राको विश्वसनीय साथी थियो । उनका व्यवहारको संवेदनशील सूक्ष्मताले घोडा त्यसैत्यसै उनीसँग सम्मोहित हुन्थ्यो अनि उनको घोडचढी आफैमा कुशलतम हुन्थ्यो । काकाहरु सबै सदा चकित रहन्थे कि कसरी कम अभ्यासमै उनी हरशस्त्र संचालनमा सिद्धहस्त भइरहेछन् ।

यता पाठशालामा पनि विश्वामित्र गुरु उनीबाट आजित थिए । बुझाएको भन्दा उनी बढी बुझ्दथे । पाठको उत्तर आशा गरेभन्दा धेरै उपल्लो स्तरका हुन्थे । गुरु उनीबाट प्रभावित मात्र होइनन् उल्टै उनैलाई नै आदर गर्दथे । कताकतै शिष्यमै गरुत्वको आभास उनलाई हुन्थ्यो । त्यसैत्यसै पनि गुरु एउटा सिकाएर त्यसैमाथि तत्काल प्रश्नहरु राख्दथे ता कि उनलाई सिद्धार्थको उत्तरको श्रवणपान गर्ने अवसर मिलोस् ।

हे पाठकगण ! एवंरीतले केही वर्षमै सबै शाक्यकुमारहरु माथिल्लोस्तरका विद्या अध्ययनको लागि तयार भए । पिताखालेले उत्तरी भेगका भाषाविद वैयाकरण वेद वेदाङ्ग उपनिषद् तथा दर्शनहरुका प्रकाण्ड विद्वान् सब्बमित्रकोमा लगेर कुमारहरुलाई जिम्मा लगाइदिए ।

यहाँ पनि सिद्धार्थको तीक्ष्णता र ज्ञानका स्तरले गुरुलाई चकित पार् यो नै । कुन कुरा कहाँबाट उठान गर्ने कसरी समापन गर्ने तथा कतिसम्म उनलाई सिकाउने र कक्षाका अरु शिष्यहरुको स्तरसँग मिलान गरी कसरी समायोजित पाठ पढाउने गुरुमा सदा चिन्ता रहन्थ्यो । तर सिद्धार्थ भने गुरुलाई अपठयारो हुने गरी कदाचित विद्वता प्रदर्शन गर्दैनथे । बरु गुरुलाई सहयोग पुग्ने गरी कक्षामा उनको सहभागिता हुने गर्दथ्यो । गुरुले पनि बिस्तारै सिद्धार्थका सहयोगी कि्रयाकलापलाई बुझे र पछि उनका त्यस्तै सहभागितालाई समायोजित गर्दै कक्षाहरु साचालन गर्न लागे ।

कक्षाका स्तर नमिलेकै कारणले सिद्धार्थको सिक्नेक्रममा कहिल्यै व्यवधान भएन । उनले सिकिसकेका कुनै पनि कुरा फेरि अन्यबाट सुन्न पाउँदा वेफाइदा नै के थियो र झनै अर्को ढङ्गबाट अनि अर्को दृष्टिकोणबाट हेर्ने सुन्ने र मनन गर्ने अवसर प्राप्त गर्दथे । उनी सदा हरेक विषयमा अरुको प्रत्यक्षीकरण कसरी भइरहेछ ध्यानपूर्वक बुझ्न चाहन्थे र त्यसैबाट उनलाई विविध दृष्टिकोणहरु प्राप्त गर्न चाहन्थे । गुरु स्वयंलाई पनि सिद्धार्थको बौद्धिक तीक्ष्णता अब चुनौतीको रुपमा थिएन । उनी सिद्धार्थको त्यो तीक्ष्णतालाई कक्षा साचालमा उपयोग गर्थे । प्रथमतः उनी कक्षामा थोरैभन्दा थोरै समय लिएर विषय प्रवेश गर्थे र पछि अन्य शिष्यहरुलाई अभ्यास गराउन सिद्धार्थको कुशलताको उपयोग गर्थे । अन्य शिष्यहरुलाई पनि गुरुबाट एकपल्ट सुनेर फेरि सिद्धार्थबाट सुन्न पाउँदा विभिन्नताकै कारणले कुनै पनि विषय बुझ्न सजिलो हुन्थ्यो । यसरी सिद्धार्थको विद्याध्ययन अति सुगमताका साथ बितिरहेको थियो । भन्ने नै हो भने उनले त्यहाँ सिकिरहेका वा सिकाइरहेका थिएन् तर शास्त्रार्थको स्वाभ्यास गरिरहेका थिए ।

हे पाठकगण ! यसरी उनी १५ वर्षे नवयुवा हुँदा नहुँदै धेरै शास्त्रहरुका विशारद बनिसकेका थिए । समस्त वेद ब्राह्मण वेदाङ्ग उपवेद इतिहास-पुराण उपनिषद् र नास्तिक आस्तिक सबै दर्शनहरुहरुलाई उनले खर्लप्पै खाएका थिए र ती सबका रहस्यलाई छामिसकेका थिए ।

सिद्धार्थको चेत दर्शनशास्त्रको अध्ययन गर्दा धेरै सन्तुष्ट भयो । विशेषगरी कपिलमुनिका साङ्ख्य दर्शनबाट त उनी हुनसम्मको प्रभावित भए । कुनै पनि कुरालाई आँखा चिम्लेर सत्य नमान्ने र हरेक कुरालाई प्रमाणको कसौटीमा तौलने यसको सिद्धान्तमा उनी हुरुक्कै भए । त्यस्तै ईश्वर तथा सृष्टिकर्ताको अस्तित्व प्रमाणसम्मत छैन भनेर त्यसको अस्तित्व नमान्ने र संसारमा सिर्फ दुःख मात्र छ अरु केही छैन भन्ने र समस्त मान्छेको धर्म भनेको यसै जीवनमुखी स्वाभाविक धर्मतर्फ आकृष्ट हुनुपर्छ भन्ने यस दर्शनको शिक्षाबाट उनी त्यत्तिकै प्रभावित भए ।

धर्म तथा परम्पराको नाममा कुनै कुरालाई नस्वीकार्ने तथा रुढमा आरुढ हुने मान्यताविरुद्धका उनका पूर्ववत वस्तुवादी मनोवृत्तिमा यस दर्शनले अरु उत्साह र उर्जा थप्यो । यसैको अधारमा उनले हरउपलव्ध शास्त्रहरुको पुनरावलोकन गरे । अनि वास्तविक जीवनसँग प्रमाणसम्मत ढङ्गमा तालमेल नराख्ने हरविद्यालाई उनले नवयुवाकालमै अवज्ञा – अस्वीकृत गरे । ती सबलाई निरर्थक मात्र होइन उनले अविद्या नै भनेर घोषणा गरे ।

तथापि उनी कहिल्यै कसैलाई तर्कहरुबाट दुःखी बनाउन चाहँदैनथे । अरुलाई दुःखी बनाउने तर्कलाई उनी िहंसा मान्दथे र प्रश्न प्रतिप्रश्नहरुलाई आफैँमा पचाएर आफैँमा त्यसको उत्तर वा समाधान खोज्ने अभ्यासमा लाग्दथे । संसार उनी अब दुःखमयी देख्दथे भने कसैलाई आफ्ना तर्फबाट दुःख नहोस् भन्ने भरमग्दुर प्रयत्नमा हुन्थे । गुरु होउन् वा सहपाठी परिवारकै सदस्य होउन् वा समाजका अन्य सदस्य सबैबाट उनी सुन्थे र मात्र ग्रहण गर्थे । शास्त्र सिद्धान्त आत्मचिन्तनका विषय जे होउन् उनी बढीमा सुन्न मात्र चाहन्थे । अन्धविश्वास रुढ वा पङ्गु जे लागे पनि उनी सुन्थे अनि सुनेका कुराहरुलाई आफ्नै हिसाबमा अव्यक्त मन्थन गर्थे ।

समष्टिमा उनले एकैजनालाई मात्र गुरु माने ती थिए- साङ्ख्य दर्शनका संस्थापक महामुनि कपिल ।
समष्टिमा उनले एउटैलाई मात्र दर्शन माने त्यो थियो- साङ्ख्य ।
समष्टिमा उनले जे विद्या ग्रहण गरे ती सिर्फ तीन थिए । ती हुन्-

सत्य त्यो हो जसको अस्तित्वको प्रमाण विद्यमान छ ।
ईश्वर र सृष्टिकर्ताको अस्तित्व असत्य हो किनभने त्यसको प्रमाण विद्यमान छैन ।

संसारमा सिर्फ दुःख मात्र छ किनभने त्यसका प्र्रमाणहरु विद्यमान छन् ।
—

३२. अलौकिक शस्त्रबारे सम्बाद

साँझ बिहानको क्षत्रिय विद्याका नाममा सिद्धार्थले आफ्ना पिताखालेहरुबाट जुन युद्धविद्याहरु सिक्दै थिए तिनमा पनि उनका चर्तिकला अद्वितीय नै हुने गर्थ्यो । शस्त्रसाचालन् होस् वा अश्वारोहण युद्ध साचालनविधि होस् वा कुनै पनि अन्य सामान्य सीप सबैसबै उनी गुरुजनहरुबाट राम्रै सिक्दथे । जजसबाट जे सम्भव हुन्छ सिक्नैमात्र चाहन्थे । जसले जसरी गराए त्यसरी नै गर्थे । गुरुबाट सिकिसकेपछि भने उनी आफ्नै आत्मअभ्यासमा लाग्थे । आत्मअभ्यास भए उनलाई पुग्दथ्यो । खानामा ध्यान हुन्नथ्यॊ मनोराजनमा ध्यान हुन्नथ्यो । चाहिन्थ्यो सिर्फ एकान्त ।

उनी दिनप्रतिदिन एकान्तबासी हुँदै थिए ।

कोहीबाट उनी असन्तुष्ट थिएनन् । कहीँकतै असन्तुष्टि कहिल्यै पोखेनन् । कहीँकतै कुनै पनि कुराको आलोचना गरेनन् । कहीँ कतै कसैसँग विग्रह चाहेनन् । मृदुभाषी थिए । मिलनसार थिए । दयालु थिए । करुण थिए । उदार थिए । र थिए अति संवेदनशील । सक्दो आफूले त्यागेर अरुलाई उनी खुशी राख्थे । ज्ञान गुण र शीलस्वभावका कारणले उनी सर्वपि्रय थिए । गुरुका त झनै कुरै भएन । उनी सर्वाधिक पि्रय शिष्य थिए ।

सिद्धार्थसँगै पाठशालामा नन्द अनुरुद्ध आनन्द देवदत्त र तिष्य आफ्नै नातेदारीभित्रका भाइहरु अध्ययन गर्दै थिए । शाक्यकुलकै कूलीन कुमार भद्दीय अनि अन्य दुई ब्राह्मणकुमारहरु पौष्करसाति र कूटओष्ठ पनि उनका उत्तिकै घनिष्ट थिए । यी सबै प्रायः एकसाथ रहन्थे । एकसाथ अध्ययन गर्थे । एकसाथ अभ्यासहरु गर्थे । र गर्थे एकसाथ मनोराजन पनि ।

यो समूहले एक हिसाबमा सिद्धार्थलाई नै आफ्ना अगुवा मान्थे । तर बढीमा उनी मनोराजनलाई नकार्दै एकान्तप्रेमी हुने हुँदा सबैले उनलाई खेलका समयहरुमा एक्लै ध्यानमा बस्न छाड्थे । खेलहरु होस् वा अन्य कुनै पनि मनोराजनका समय जब सिद्धार्थ त्यहाँ हुन्नथे त्यस समूहको अगुवाइ देवदत्त गर्दथे । शस्त्र होस् वा शास्त्रअध्ययन देवदत्तको पनि उनमा राम्रै दखल थियो । तीक्ष्ण बुद्धिका त उनी थिए नै थपमा बलिष्ठ र केही उग्र स्वभावका पनि थिए ।

एकदिन गुरु सब्बमित्रले महाभारतको युद्धका कथा कक्षामा सुनाए । थरीथरीका अलौकिक हतियारहरुका प्रयोग भएका कुराहरु उनले बताए । सबै विद्यार्थीहरु यसबारेमा चकित भए । सिद्धार्थ एकान्तमा गएर गुरुले भनेका कुराहरुमा मनन गर्नलागे । चाचल मानिने कोलियकुमार देवदत्तसमेत यस कुरामा चकित थिए र सोचमा परे । अतिनै वाक्पटुता भएका ब्राह्मणकुमार कूटओष्ठले आफ्ना साथीहरुलाई देखाउँदै भने- ूहेर आज ता देवदत्तले पनि माथ गर्दैछन् । उनी पनि लागे ध्यानमा ।ू

उनको व्यङ्ग सुनेर देवदत्तको ध्यान भङ्ग भयो । देवदत्तले हाँस्दै भने- ूसायद यस्तै गूढ कुराहरुले सिद्धार्थलाई बारम्बार ध्यानस्थ गर्दछ । हे मित्रगण ! आज म पनि केही सोचाइमा परेँ । तर सिद्धार्थको जस्तो गहिराइमा भने पक्कै होइन ।ू

शाक्यकुमार भद्दीयले हाँस्दै जान्न चाहे- ूपश्चिमबाट घाम झुल्किएसमान भयो । सुनूँन त के कुरा परेछन् । त्यस्ता ू

देवदत्त- ूहे मित्रगण ! महाभारतमा धनुषबाट सन्धान हुने बरुणास्त्र अग्न्यास्त्र वायवास्त्र आदि जस्ता जुन अलौकिक अस्त्रहरुको प्रसङ्ग आए त्यसैमा म सोच्न लागेथेँ । सोच्दै थिएँ के साँच्चै त्यस्ता हतियारहरु पनि थिए होलान् त तिमीहरुको के विचार छ यसमा ? ू

ब्राह्मणकुमार पौष्करसाति- ूमन्त्रहरुका कुरा हुन् ती । मन्त्रसन्धान गर्दा ती अलौकिकता सामान्य बाणबाटै प्रस्फूटित हुन्छन् । के शङ्का गरिरहेका ? ू

भद्दीय- ूआफ्नै आँखाले देखेसरी बोल्यौ नि बाहुन् तिमीले ता ।ू

पौष्करसाति- ूकिन देख्नुपर्छ मोटे शाक्य शास्त्रले भनेपछि पुगेन ू

वास्तवमा भद्दीय ठूलै जीउडालको डम्म परेको व्यक्तित्वका धनी थिए । साथीहरु बेलामौकामा उनलाई मोटे भनेर नाम दिन्थे ।

अनुरुद्ध- ूत्यस्ता शास्त्रका कुराहरुलाई अब त गुनेर लिने जमाना आएको छ नि बाजे । जसरी तिमी  कुप्रिएका छौ र जसरी लङ्गडे छौ तिम्रो शास्त्र पनि त्यसरी नै कुप्रो र लङ्गडो छ । गुनेर भन त के त्यो हुन सक्ने कुरा हो हुन सक्ने कुरा भए ता आज पनि झनै विकास भएको युगमा त्यो अझ विकसित रुपमा देखिनुपर्ने होइन र त्यसको त कतै सुइँकोसम्म पनि छैन ।ू

ब्राह्मणकुमार पौष्करसाति गरीब परिवारका थिए । तर विद्याआर्जनमा अति चनाखा । उनी शारीरिक हिसाबमा अपाङ्ग थिए । उनको दाहिने खुट्टा छोटो थियो तथा हिँडदा लङ्गडाएर हिँडदथे । अनि ढाड थियो कुप्रो । त्यसैले कहिलेकाहीँ साथीहरु उनलाई कुप्रे वा लङ्गडे पनि भन्ने गर्दथे ।

देवदत्त- ूहे पौष्करसाति ! मलाई ता अनुरुद्धको कुरा गहन भएको लाग्दछ यो विद्या साँच्चै भएको भए आज त्यसको विकसित रुप वा अवशेषै मात्र भएपनि कतै नकतै देखिनुपर्ने होइन र ?ू

पौष्करसाति- ूती सत्ययुगका कुरा हुन् । सतको युग थियो । त्यस्तो हुन्थ्यो । आज त्यो सत गएको हुनाले त्यो विद्याको पनि नास भएको छ । बुझ्नुसुझ्नु छैन तेस्सै ।ू

कूटओष्ठ – ूवाहियात ! बाहुनहरुका छलकपटमा पर् यौ तिमीहरु । बेकारको गफमा समय काट्दै छौ । बाहुनहरुले जसरी देवीदेउताका कथाहरु हालेर युगलाई छलिरहेछन् त्यही दाउ यसमा पनि लगाएका हुन् । उनै देउताका सर्वसत्तालाई पुष्टि गर्न त्यस्ता अलौकिक कुराहरु त्यसमा हालिदिएका हुन् । हामीले बुझ्नै त्यसरी पर्छ ।ू

ब्राह्मणकुमार कूटओष्ठ शारीरिक हिसाबले क्षत्रिय समान बलिष्ठ थिए । उनी हम्मेसी कसैसँग झुक्दैनथे । अनि थिए पूर्णतः जडवादी तथा चार्वाक सिद्धान्तका अनुयायी । दिमागी हिसाबमा उनी अति तीक्ष्ण अनि बाकपटुतामा ता झनै माहीर थिए ।

पौष्करसाति असन्तुष्ट हुँदै बोले- ूबाहुनको छोरो भएरपनि यत्ति साह्रो राक्षसै भएर कुरा नगर कूटओष्ठ । पापको डर छैन कमसेकम धर्मलाई त नबिगार गाँठे !ू

कूटओष्ठ- ूसम्हाल तिम्रो धर्म । मैले यत्ति बोल्दा नष्ट हुन्छ भने साह्रै कमजोर रहेछ तिम्रो धर्म ।ू

सबै हाँसे ।

अमितोदनपुत्र आनन्द बोले- ूमेरा पिताश्रीका भनाइ पनि ´ण्डै कूटओष्ठको जस्तै छ । कूटओष्ठ ! तिमीमा जति यस्ता कुरालाई तत्काल ग्रहण गरी बोल्ने क्षमता छ त्यति हामीमध्ये कसैमा पनि छैन । अतः के तिमी भन्न सक्छौ ती अलौकिक अश्त्रहरुबारॆको कथा वाहियात अतिशयोक्ति थिए भने कतिसम्मचाहिँ सत्य होला ?ू

कूटओष्ठ- ूअर्जुन निश्चय नै असामान्य धुरन्धर धनुर्धरचाहिँ हुन सक्छन् । अलौकिक हतियारको प्रसङ्गबाहेक उनका हस्ताश्लाघालाई हामीले मान्नै पर्छ ।ू

देवदत्त- ूके तिम्रो विचारमा हामीले अभ्यास गर् यौँ भने पानीको छायाँमा हेरेर अर्जुनलेजस्तै टाउकोमाथि घुमिरहेको तारोलाई भेदन गर्न सक्छौँ ?ू

कूटओष्ठ- ूमलाई लागेसम्म त्यो सम्भव कुरो हो । हामीमध्ये तिमी र सिद्धार्थ मानिएका तीरन्दाज हौ । तिमीहरुले गरी हेरे सम्भव छ भन्ने मलाई लाग्छ । चलिरहेको वस्तुमा तारो हान्न त तिमीहरु सिपालु भइसकेका छौ । बिस्तारै अभ्यास बढाउँदै जाँदा त्यो सिद्धि पक्कै प्राप्त हुन सक्छ ।ू

—

३३. देवदत्तसँग प्रथम विभेद प्रशंग सारसभेदन र उपचार

हे मित्रगण ! तीनजोडी सारस छेउको खेतबाट उडेर अर्कोतिर जाँदै थियो । तिष्य जो कम बोल्थे आकाशमा उडिरहेका ती सारसतिर हेरेर एकछिन त्यतै हराए । एकैछिनमा के दिमागमा आएर हो कुन्नि उनले धनुष कानसम्म खिचेर बाण छाडे । ती सारसहरु धेरै माथि भएकाले उनको बाण त्यहाँसम्म पुग्न सकेन ।

पौष्करसाति तिर्मिराएर बोले- ूए क्षेत्रीका छोरा ! त्यति पौरुष पनि छैन त्यतिका बथानमा बाँण छाड्दा एउटालाई पनि लगाउन सकेनौ लाज पनि लाग्नुपर्ने हो गाँठे । ू

तिष्य- ूमैले त त्यो उचाइसम्म बाण पुर् याउन सकिन्छ कि सकिन्न भनेर परीक्षण मात्र गरेको हुँ । चरा मार्ने नियत मेरो कदाचित थिएन ।ू

भद्दीय बोले- ूहेर बाहुन् ! हामी यतिका छौँ । त्यो मारेर हामी सबैको लागि खान पुग्ने कुरै होइन । त्यसैले यति सानो प्राणीको िहंसा हामी गर्न चाहन्नौँ ।ू

पौष्करसाति- ूतिमी पनि बोल्यौ पामर भएर । एउटाले पुग्दैन भने मार न धेरै । हेर त पर खेतमा कति छन् ?ू

अनुरुद्ध- ूए बाहुन ! लोभ नगर । खानकै लागि एउटा ठूलै जन्तु मारौँला नि कतै वनतिर गएर । किन धेरैको ज्यान लिन उक्साइरहेछौ ?ू

पौष्करसाति- ूथुइक्क पामर ! मलाई पो लोभी भन्न लागे आफ्नो इज्जत जोगाउन । एउटा चरा मार्न मुटु कमाउने यस्ता क्षेत्रीका छोराहरुले कसरी शत्रुहरु मार्दै देश र समाजको रक्षा गर्लान् ।ू

आनन्द- ूसारसलाई प्रेमको प्रतीक मानिन्छ । यसलाई मार्न हुन्न । एउटा मारेमा त्यसको जोडि केही नखाइकनै त्यत्तिकै मर्छ रे ।ू

पौष्करसाति- ूअर्का पामर बोले । शत्रुलाई मार्ने बेलामा पनि यसका सन्तानलाई कति पीर हुँदो हो भन्दै सोचिराख्नु अनि त्यतिबेला सम्ममा खानेछौ शत्रुको बाण । थुइक्क तिमी गणतन्त्री क्षत्रीहरुको गिदी । यसैबाट बुझिन्छ साम्राज्यबादीहरुले किन एकपछि अर्को गर्दै आर्यावर्तका गणराज्यहरु भकाभक खाइरहेका छन् ।ू

कूटओष्ठ- ूसाथीहरु हो ! उनको यो एउटा हाँक भए पनि यसलाई अन्यथा नलिनुहोस् । हो आफ्नो उपभोगको लागि तपाईंहरु सक्दो कम जन्तुको वध गर्न चाहनुहुन्छ । तर एउटै मार्नुहुन्छ भनेपनि तपाईंहरुले मार्नु त भयो नि । तपाईंहरुको अिहंसाको सिद्धान्त यसै कमजोर छ । हे क्षत्रिय कुमारहरु ! एउटा अभ्यासको लागि उडिरहेका पंक्षीमा बाण चलाए हुन्छ । यो उपभोगको लागि नभएर अभ्यासको लागि भएको हुँदा तपाईंहरुको उद्देश्यमा खोट लगाउने ठाउँ रहने छैन । तपाईंहरु जातैले लडाकु हुनुहुन्छ । यसैले मर्नु मार्नु तपाईंहरुको धर्म नै हो ।ू

सबै कुमारहरु एकछिन चूप रहे ।

पौष्करसाति बोले- ूहो हान र मार । मासुको लागि होइन लक्षभेदनको अभ्यासको लागि । कुनै चरा मरिहालेछ र त्यसको मासु खान पाप लाग्छ भन्ने डर लाग्छ भने म लैजाउँला आफ्नो घरतिर । दानै हुन्छ बाहुनको छोरोलाई ।ू

सबै हाँसे गलल । एकजोडि सारस टाउको माथि उडेर आइपुगे ।

अनुरुद्ध बोले- ूल म हान्दै छु बाँयातिरकालाई ।ू

बाण उनले छाडे तर लक्षभेदन भएन । लक्षभन्दा झण्डै दशहात पछाडि उनको बाण पर्न गयो । उनी बोले- ूमेरो बाण पुग्दा नपुग्दै त्यो चरा अगडि गयो र मेरो बाण पछाडि पर् यो ।ू

भद्दीय बोले- ूत्यसको मतलब उडिरहेको त्यो चरालाई लक्ष भेदन गर्दा स्थीर तारोलाई हानेसमान गर्न नमिल्ने रहेछ । चल्दो तारोभन्दा अगाडि ऊ पुग्ने खाली ठाउँमा ताकेर हान्न पर्छ । अनि त्यो तारो आइपुग्दा बाण पनि सँगै पुगेर लक्षभेदन हुन्छ ।ू

अर्को जोडि सारस उडेर आउँदै थियो । भद्दीयले अगाडि सरेर भने- ूम देब्रेतिरको सारसलाई हान्दैछु ।ू

तर उनको बाणले पनि लक्ष भेदन गरेन । जे होस् यो पाँच हात मात्र पछाडि पर्न गयो । आनन्द बोले- ूयसरी बाण हान्दा चल्दो तारोको दुरी त्यसको गति र आफ्नो बाणको गतिलाई समेत हिसाब राखी बाण छाड्नुपर्छ ।ू

पौष्करसादी- ूठीक भन्यौ । मलाई पनि त्यस्तै लाग्छ । एकपल्ट परीक्षण गरिहेर त ।ू

आनन्द- ूत्यो त मेरो सोचाइ मात्र हो । म यस्तो सामान्य खेलको लागि जीवहत्या गर्न चाहन्न ।ू

नन्दले पनि उनैको भनाइलाई समर्थन गरे । देवदत्त एकछिन् घोरिए र बोले- ूहे मित्रगण ! आनन्दले हत्या गर्न नचाहेपनि उनको भनाइ ठीक छ । म यसमा थप्न चाहन्छु कि सँगै हावाको दिशा र यसको गतिलाई पनि हिसाव लाउनुपर्छ । किनभने हावाको गति पनि अवरोध हुन सक्छ ।ू

कुटओष्ठ- ूतर मित्र सिद्धान्त र व्यवहारमा फरक हुन्छ । भन्न सजिलो छ । गर्न गाह्रो हुन्छ । ऊ अर्को जोडि सारस पनि आउँदैछ । यसैमा एकचोटी तिमी पनि परीक्षण गरिहेर त ।ू

देवदत्त- ूठीक भन्यौ जाने जति सबै कुरा गर्न गाह्रै हुन्छ । त्यसैले त परीक्षण र अभ्यास गर्नपर्छ । म देब्रेतिरको सारसलाई हान्दैछु । तर यो कुनै उपभोगको लालसाले होइन । न त म पौष्करसातिकै हाँकको प्रत्युत्तरमा यसो गर्दैछु । युगले जानून् म यो हनन सिर्फ परीक्षण र अभ्यासको लागि गर्दैछु ।ू

त्यसपछि उनले एकचित्त गरेर बाण कानसम्म खिचे । हावाको दिशा र रफ्तारलाई अनि सारसको रफ्तार र आफ्ना बाणको पहुँचलाई हिसाब लगाए । अनि छाडे बाण । हेर्दाहेर्दै त्यो बाण गएर उनले ताकेका सारसलाई ठुक्कै लाग्न गयो । सारस आकाशबाट तल खस्न लाग्यो । खुशीले उफ्रे पौष्करसाति र लागे त्यसलाई टिप्न उतै । तर सारस त ध्यानस्थ सिद्धार्थको ठिक अगाडि खस्न पुग्यो- भ्वाक्क ।

सिद्धार्थको ध्यान टुट्यो  । उनले देखे एउटा आकाशमा बिचरण गर्ने पन्छि बाणले विदीर्ण भएर उनको अगाडि छट्पटाइरहेछ । सिद्धार्थको करुण हृदय पानपानी भयॊ । उनले त्यसलाई तुरुन्तै उठाए ।

पौष्करसाति जाँदाजाँदै रोकिए । िहंसाका विरोधी सिद्धार्थको छेउ अब ऊनी पुग्न सकेनन् । अन्य पारखी साथीहरुलाई पनि त्यो आँट आएन । उनीहरु पनि परै रहे ।

सिद्धार्थले बुझे यिनलाई देवदत्तले नै विदीर्ण गरे । बाण पखेटामा लागेको रहेछ । त्यसैले त्यो मरणासन्न थिएन । उनले बिस्तारै बाण झिके ।

त्यस सारसको अर्को जोडिले थाहा पायो उसको जोडि तल पृथ्वीमा मानव हातमा छट्पटाइरहेछ । आर्तनाद पोख्दै त्यो तलतल आएर उड्न लाग्यो । कराउँदै कहिले यो रुखमा बस्ने त कहिले ऊ रुखमा त्यसको अत्यास वर्णन गरि नसक्नु थियो ।

आनन्द दुःखी स्वरमा बोले- ूविचरो कत्ति दुःखी छ ?ू
नन्दले आँखाभरि आँशु राख्दै भने- ूअब यो पनि नखाइनखाई त्यत्तिकै पीरैले मर्छ हगी ?ू

उनीहरुको यस्तो भावह्विल सम्बादले स्थितिलाई अरु कारुणिक बनायो । सबै चुप रहे ।

यता सिद्धार्थले नजिकैको उन्यूझारका मुण्टाहरु टिपेर माडे अनि झोल निकाल्दै त्यस चराको घाउमा चुहाइदिए । त्यसपछि आफ्नै धोतीको सानो टुक्रा च्यातेर घाउमा पट्टी समेत बाँधिदिए ।

एक त जङ्गली चरा त्यसमाथि पनि घाइते- त्यो धेरै छट्पटाइरहेथ्यो । सिद्धार्थले त्यसलाई नतस्रने हिसाबमा कोमल स्पर्श मात्र दिइरहेका थिए । त्यो अझै सिद्धार्थको हातबाट फुस्कन छट्पटाइरहेको थियो । त्यो जति छट्पटाउँथ्यो उसका जोडि नजीकैको रुखमा त्यत्तिकै विरहले कराउँदै छट्पटाउँथ्यो ।

दुवै सारसहरुका मार्मिक छट्पटी अनि सिद्धार्थका करुण भावुकता परिस्थिति मार्मिक थियो । सबै अवाक र हतप्रभ थिए । पोष्करसाति फर्किए नै । अनि त ठोस् व्यक्तित्वका धनी देवदत्त आफैँ गए आफ्नो शिकार दावी गर्न ।*

देवदत्त- ूहे सिद्धार्थ ! यो चरा मैले बाणले विदीर्ण गरेर खसाएको हुँ । यो मेरो शिकार हो । त्यसकारण मलाई देऊ ।ू

सिद्धार्थ्र- ूहे देवदत्त ! यो मरेको भए निश्चित रुपमा तिम्रै शिकार हुन्थ्यो । तर यो मरेन र यो शिकार भएन । मैले उपचार गरी यसको जीवनरक्षा गरेको छु । अब यो तिम्रो हकको दायरबाट मुक्त छ र मेरो संरक्षणमा छ ।ू

देवदत्त- ूहे सिद्धार्थ ! बेकारको झमेला नगर । यो त सिधै मैले लक्षभेदन गरेपछि मात्र तिम्रो हातमा आयो । तिम्रो पुरुषार्थ संलग्न नभएको कुरामा तिमी कसरी आफ्नो अधिकारको दाबी गर्दछौ ।ू

सिद्धार्थ- ूहे देवदत्त ! म फेरि तिम्रै शब्दमा बोल्दैछु । तिम्रा पुरुषार्थले यसलाई मार्न सकेन । यो घाइते मात्र भएको छ र यसलाई मैले औषधिमूलो गरी नयाँ जीवन दिएको छु । नयाँ जीवन दिनमा मेरो पुरुषार्थ अब संलग्न भइनै सकेको छ । यो मृत नरहेको अवस्थामा तिम्रो पुरुषार्थको अधीनमा पर्दैन ।ू

सिद्धार्थ यसभन्दा पहिले कहिल्यै यो हदमा जिद्दिवाला देखिएका थिएनन् । साथीहरु चकित भए । देवदत्तले पनि सोचेका थिएनन् कि सिद्धार्थ यत्ति हदमा जब्बर उत्रने छन् । सिद्धार्थले त्यो चरा खुरुक्कै दिनेछन् भन्ने हिसाबमा उनले त्यसरी दाबी गरेका थिए । तर स्थिति पूरै फरक भयो ।

देवदत्त जस्तो खस्रो मीजासको ठाडो व्यक्ति अब किन पछाडि पर्थे । अब त उनको प्रतिष्ठाकै सवाल भइसकेथ्यो । एकोहोरो उनले आफ्नो जिद्दी लादिरहे । सिद्धार्थ डग्दै डगेनन् । उनले भनि नै रहे- ुमार्नेको भन्दा बचाउनेकेा हक लाग्छ ।ु साथीहरुलाई पनि बोल्नै पर्ने स्थिति आयो ।

सबै एकमतले बोले- ुयो चरा अब सिद्धार्थकै हो ।ु

तर पनि देवदत्तले मान्दै मानेनन् । कुरा गुरुहरुकहाँ पुग्यो र बढदै गएर न्यायालयसम्म पनि पुग्यो । अन्ततः न्यायाधिकारीहरुका साथै महाराजा शुद्धोदनसमेतले सिद्धार्थकै पक्षमा फैसला सुनाइदिए ।
——

३४. मातासँग क्षत्रिय धर्मबारे विवाद

एकदिन पौष्करसातिले साथीहरुबीच भने- ूहे क्षत्रियकुमार हो ! सुन मैले मेरा मातापितालाई धेरै धक्कू लाएको छु कि मसँग धेरै यस्ता सहपाठीहरु छन् जो आँखा चिम्लेर मृग मार्न सक्दछन् । कुनैदिन सिङ्गै मृग म तपाईंहरुको लागि ल्याउनेछु । तर यो त मैले धक्कू लगाएजस्तो मात्र भयो । उता मेरा मातापिता हर्दम त्यही मासुको आशमा छन् यता तिमीहरु भने पूरै अिहंसक ब्रह्मज्ञानी बन्ने तरखरमा छौ ।

भद्दीय बोले- ूयी बाहुन मासुमासु भनेर साह्रै मरिमेट्दैछन् अब ता बाबुआमासमेतको नाम लिन लागे । हे मित्रहो ! किन हामी गुरुको आज्ञा लिएर शिकार खेल्न नजाने ?ू

अनुरुद्ध र तिष्य गए गुरुकोमा आज्ञा लिन । गुरुले तत्कालै अज्ञा दिए पनि । तर सबैलाई थाहा थियो यसमा सिद्धार्थले साथ दिने छैनन् । देवदत्तले सिद्धार्थलाई यतै ध्यानस्थ छाडेर जाने विचार पोखे । तर भद्दीयलाई यो कुराले चित्त बुझेन । यसरी त सिद्धार्थको सम्मानमा सिधै चोट पुग्ने छ भन्ने उनलाई लाग्यो र सबैलाई सिद्धार्थ भएको ठाउँमा लिएर गए ।

भद्दीयले सिद्धार्थलाई भने- ूहे सिद्धार्थ ! हामी सबै शिकार खेल्न गइरहका छौँ । हामीलाई थाहा छ तिमीलाई यसरी शिकार खेल्न इच्छा हुने छैन । तथापि हामी जाने कुरा तिमीलाई जनाउ दिन आएका हौँ ।ू

सिद्धार्थले ध्यान तोडे । साथीहरु सबै हातहतियार साथ छेउमै उभिएका थिए । सिद्धार्थले आँखा खोल्नासाथ आनन्द र नन्दले आफ्ना हतियार भुइँमा बिसाए । स्पष्ट भयो अब उनीहरु शिकारमा जाने छैनन् ।

आनन्द बोले- ूहे सिद्धार्थ ! क्षत्रिय भएकाले हामीमा शस्त्रबल र साहस हुनुपर्छ । शिकार खेल्नाले हामीमा एक त मासु प्राप्त हुने नै भयो अर्को हाम्रो शस्त्रज्ञान र सीपको अभ्यास एवं परीक्षण पनि हुने भयो । यसमा गुरुजनका स्वीकृति र आज्ञा पनि छ । तर हामी अिहंसातर्फ आकृष्ट पनि छौँ । हामीलाई स्पष्ट छैन हाम्रो कर्तव्य के हो हे दाज्यै सिद्धार्थ ! हामी रणभुल्लमा छौँ ।ू

सिद्धार्थ बोले- ूहे पि्रय भाइ आनन्द ! यसमा तिमी विस्मृत हुनु आवश्यक छैन । तिम्रो आफ्नो ब्रह्मले जे देख्छौ त्यसै अनुसार गर्नू । कसैको डर धक वा करमा नपर्नू ।ू

कूटओष्ठ- ूहे सिद्धार्थ ! मलाई थाहा छ तिमी शिकार गर्दैनौ । तथापि हामी तिमीलाई साथ लान चाहन्छौँ । शिकार नगरे पनि कमसेकम आफ्ना साथीहरुको निशानेबाजी हेर्न पनि त तिमी जान सक्छौ ?ू

सिद्धार्थ- ूप्रस्तावको लागि धन्यवाद । हे मित्र ! म निर्दोष प्राणीहरुको िहंसाको साक्षी कदाचित हुन सक्दिन । माफ गर ।ू

त्यसपछि देवदत्त बोले- ूहे मित्रगण ! सिद्धार्थ आफ्नै अभीष्टसाथ अगाडि बढेका छन् । उनी तिमीहामीभन्दा अलग छन् । त्यसकारण उनलाई उनकै मार्गमा छाडदिऊँ । हे मित्र हो ! जोजो शिकार खेल्न इच्छुक हुनुहुन्छ हिँड हामीसँग । जोजो हुनुहुन्न उनलाई पनि हामीसँग नजानु स्वतन्त्रता छ । कसैलाई कसैको कर छैन ।ू

त्यसपछि देवदत्त तिष्य अनुरुद्ध भद्दीय पौष्करसाति र कूटओष्ठ शिकारको लागि रवाना भए । नन्द र आनन्द सिद्धार्थको साथमा रहे ।

साँ´ सिद्धार्थको शिकारप्रति अनास्था भएको कुरा माता प्रजापतिलाई थाहा भयो । क्षत्रिय भएर श्रमणसमान अिहंसामा रत हुनु तिनलाई कत्ति चित्त बुझेन । तिनी साह्रै चिन्तित भइन् र सिद्धार्थ भएको ठाउँमा आइन् ।

माताले सम्झाउने हिसाबमा भनिन्- ूहे पुत्र ! तिमी भुल्दैछौ कि तिमी एक क्षत्रिय कुमार हौ । लड्नु तिम्रो धर्म हो । शिकारको माध्यमबाटै युद्धविद्यामा प्रवीणता हासिल हुन्छ । किनभने शिकार गरेरै निशानेबाजीमा ठीकठीक सिद्धि प्राप्ति हुन्छ । एक मानेमा शिकारभूमिले नै युद्धभूमिको अभ्यास योद्धाहरुलाई दिनसक्छ । तिमी किन शिकारमा जाँदैनौ ?ू

अब माता र पुत्रबीच तर्कवितर्क हुन लागे ।

ूउसो भए माता ! एक क्षत्रियलाई लड्न नै किन पर्छ ?ू
ूकिनभने उनको धर्म नै यही हो ।ू
ूमाता ! मान्छले मान्छेलाई नै मार्नु कसरी धर्म हन्छ ?ू
ूयो तर्क त संन्यासीको जस्तो भयो । क्षेत्रीहरुले लडेनन् भने राष्ट्रको संरक्षण कसरी हुन्छ ?ू
ूतर आमा ! क्षेत्रीहरु एकआपसमा नलडेर एकार्कामा प्रेम गर्दा राष्ट्रको संरक्षण हुन्न र ?ू
ू……. !ू

प्रजापति निरुत्तर भइन् । सिद्धार्थ ध्यानस्थ भए ।
—

३५. योगाभ्यास र जीवनसम्बद्ध गौण उत्तरको तृष्णा

हे मित्रगण ! गुरु सब्बमित्रको पाठशालामा सिद्धार्थले धेरै कुराहरु सिके । जब आफ्नातर्फबाट सिकाउन केही बाँकी नै नहेको अवस्था आयो तब सब्बमित्रले सिद्धार्थलाई ध्यानविधि सिकाउन आचार्य भारद्वाजको आश्रममा लान चाहे । महाराज शुद्धोदनले तत्कालै यस कुराको लागि अनुमोदन गरे ।

भारद्वाज आचार्य आडारकालामका शिष्य थिए र उनी कपिलवस्तुकै सरहदभित्र बस्दथे । उनका योगपाठशालाबाटै अमितोदन तथा धेरै अन्य विद्वान् हरुले यो विद्या सिकेका थिए । उनकै पाठशालामा गुरु सब्बमित्रले सिद्धार्थलाई पुराइदिए ।

सिद्धार्थ अब भारद्वाजका आश्रममै रहेर ध्यानयोगको प्रारम्भिक ज्ञानविज्ञान सिक्न लागे । यस बेलासम्म सिद्धार्थ जसरी ध्यान गर्ने गर्दथे त्यो गुरुहीन आफ्नै अभ्यासमात्र थियो । गुरुको प्रशिक्षणबाट ध्यान गर्न लाग्दा उनी छोटो समयमै निर्भारानुभूतिको स्थिति अर्थात् योगको भाषामा ‘निर्भारस्थिति’  प्राप्त गर्न सफल भए । यो ठीक त्यस्तै स्थिति थियो जसलाई पहिले आठौँ वर्षको उमेरमा आषाढ पूर्णिमाको दिन जामुनको फेदमा बसेर ध्यान बस्दा एकाएक उनलाई प्राप्त भएको थियो ।

आफू कताकता हावामै विलाएसरी शरीरै नभएको आभास श्पर्शहीन अधारहीन पीडाहीन सीर्फ चेतनामात्रको आनन्दानुभूति- उनी दङ्ग थिए । वाल्यकालमा त्यस ुनिर्भारस्थितिुमा पुग्ने सही विधिको ज्ञान नभएको हुँदा उनी त्यो स्थितिमा यदाकदा मात्र आकलझुकल पुग्ने गर्दथे । त्यस्तै उनले वालसुलभ चेतमा त्यस निर्भारस्थिति प्राप्तिको महत्तालाई बुवजेका थिएनन् । मात्र उनमा त्यस शान्ति र आनन्दाभूतिको आकर्षण थियो । उनी सदा त्यस आनान्दानुभूतिलाई प्राप्त गर्न ध्यान बस्ने गर्दथे तर सदा उही रुपले त्यो स्थिति प्राप्त हुन्नथ्यो । तथापि त्यस अभ्यासले पनि उनका चित्त सदा शान्त धीर तीक्ष्ण रहने गर्दथ्यो जो त्यही योगकै परिणाम हुनुको संचेतना समेत उनमा थिएन । अब उनलाई त्यो सटिक विधि प्राप्त थियो र चाहेको वेलामा उनी सिघ्रातिसिघ्र त्यस स्थितिमा पुग्न सक्दथे ।

यसपल्ट नवयुवाकालको ज्ञान अनुभव वा संवेदनशीलता थपिएको स्थिति त्यसमा पनि निर्भारस्थिति प्राप्तिको थप सीप थपिन पुग्यो । अब उनको लागि स्थिति कता हो कता फरक हुन पुग्यो । उनका चित्त जहाँकहीँ विना अवरोध विचरण गर्न सक्दथ्यो । न त्यहाँ विद्यमान आडम्बरी विद्याहरुका भ्रमपूर्ण जाजाल थियो न सुसँस्कृत र सुसभ्य हुने तृष्णा । न कुनै त्रास न कुनै आडम्बर न कुनै भूमिका न कुनै दायित्व न दुःखानुभूति न कुनै व्यवधान । न त्यहाँ उनका पूर्वज्ञान थिए न विद्या । ध्यानभित्रै एउटा होश* पैदा हुन्थ्यो जो सही मानेमा दिव्यज्ञान हुने गर्दथ्यो जो संस्कारहीन थियो जसले अँध्यारोमा प्रकाश प्रदान गर्दथ्यो र जसबाट उनलाई उद्धारको अनुभूति र त्यसैमा सही आनन्दाभूति हुन्थ्यो । बारम्बार उनले यो आनन्दानुभूति लिए ।

* ूध्यानका अर्थ है- होशपूर्वक जीना । बिना ध्यान के जो आदमी जीता है बेहोशी से जीता है । … होश से भरते ही आदमी बुरा नही रह जाता । … यह तो ऐसा है जैसे रोशनी जलते ही अँधेरा समाप्त हो गया अब तुम दरवाजे से निकलोगे दिवालसे थोडे ही निकलोगे । अंधेरे मे कभि कभि दीवालसे निकलने की कोशिश की थी जरुर टकरा भी गए थे … लेकिन अब रोशनी जल गई है ।ू -ओशो वल्र्ड खयिख ल्य ज्ञज्ञ मार्च २००६ पृ. ०४- ०८

तर पछि आएर यस आकर्षणमा पनि वितृष्णा जाग्न लाग्यो । सिद्धार्थ मान्छे नै फरक थिए । बढी नै संवेदनशील अनि बढी करुणामय । ध्यानबाट बाहिर आउनेबित्तिकै यो मायाजालको संसार उनको सामू थियो । सपनाबाट छर्लङ्ग बिउँझिए सरी उनी हुन्थे । अकाशबाट भुईमै पछारिएसरी हुन्थे । अनि अति दुःखी । एउटा सुखको उचाइबाट लड्दाको त्यो दुःखानुभूति निश्चयनै बढी नै हुने गर्दथ्यो उनलाई । उनी सदा विछिप्त रहन लागे । अनेकन तर्कवितर्क आउँथे मनमा ।

तृष्णा र द्वन्द्वका दुःखानुभूतिबाट टाढा रहन ध्यानले मद्दत त पुर् याउँछ तर कति समयको लागि
मान्छे समाधिस्थ भएर दुःखानुभूतिबाट अलग्ग त हुन सक्छ । तर के मान्छेले समाधिमै रहेर मात्र जीवनयापन गर्न सक्छ ?
समाधिबाट बिउँझिएकै क्षण उनलाई भोक हुन्न ?
तिर्खा हुन्न ?
उनले जीवन धान्न पर्दैन ?
समाजमा उनका अरु दायित्व हुन्न ?
के हो मान्छेको मुक्तिको मार्ग ?
के मान्छे भएर जन्मनु भनेको सिर्फ दुःख भोग्नकै लागि मात्र हो ?
जीवन के यसरी अभिशाप मात्र भएन र ?
होइन भने मान्छेको जीवनको सार्थकता के हो ?
अनि जीवनलाई कसरी डोर् याउने ?

हे पाठकगण ! सिद्धार्थमात्र होइन समस्त आर्यावर्त यस्तै कुरामा अल्झीरेहको थियो त्यस युगमा । कैयौँ श्रमणहरु आफ्ना प्रश्नहरुका उत्तर खोज्नमा व्यस्त थिए भने कैयूँ निर्क्यौल पुगेर आफ्ना मतहरु जनमानसमा प्रसारण गर्दै थिए ।

सिद्धार्थमा प्रश्न थियो- के छन् उनीहरुका शिक्षामा के आफूभित्रका प्रश्नहरुका उत्तर त्यता होलान् ?
——

३६. महाबीरबारे अध्ययन

हे पाठकगण ! त्यसवखत आयावर्तमा उपलब्ध सबैखाले विद्या र धर्मसम्बन्धी स्थापित परम्परागत उत्तरहरुबाट जनमानस वाक्क भएका थिए । त्यसका विकल्पमा धेरै खाले आस्तिक र नास्तिक दार्शनिक सँस्थाहरुले आर्यावर्तभरि आआफ्ना मतहरु प्रचार गर्दै आइरहेका थिए । यीनमा ६३ वटा दार्शनिक संस्थाहरु गन्य थिए । उनमा पनि पूरण कश्यप मक्खली गोसाल अजितकेस कम्बल पकुध कात्यायन संजय बेलठ्ठिपुत्र र निगण्ठनाटपुत्तका गरी जम्मा ६ वटा सम्प्रदायहरु जनताबाट बढी नै प्रतिष्ठित थिए । यी ६ वटा मध्येपनि निगण्ठनाटपुत्तको निर्गन्थी सम्प्रदायले त आर्यावर्तमा पूरै हलचल मच्चाएको स्थिति थियो ।*

* “येमे भो गौतम समण ब्राह्मणा संघिनो गणियो गणाचरिया त्राता यसस्सिनो तित्थकरा साधुसम्मता बहुजनस्स सेय्ँथीदं पूरणो कस्सपो मस्खली गोसालो अजितोकेसकम्बलो पकुधो कच्चायनो सन्जयो बेलट्ठीपुत्तो निगण्ठो नाथपुत्तो । …। हे गौतम ! यी जो संघि गणी गणाचार्य प्रसिद्ध यशस्वी तीर्थङ्कर र वहुजनबाट मान्य छन् ती पूरण कस्यप मस्खली गोसाला अजित केस कम्बल पकुधो कच्चायन सन्जय बेलट्ठीपुत्त र निगण्ठो नाथपुत्त हुन् ।” -भगवान् बुद्ध पृ. ११३ ।

निर्गन्थी सम्प्रदायका गुरु ज्ञातृक गणका भएकाले उनलाई नाटपुत्त भनिन्थ्यो । उनी आफ्ना गणका एक राजकुमार थिए र उनका असली नाम थियो महाबीर वर्धमान । उनले सुख र दुःखमाथि पूर्ण विजय प्राप्त गरी ४३ वर्षको उमेरमै ‘केवलिन्’  वा ‘जीन’ पद प्राप्त गरेका थिए । उनले आफ्नोमत प्रचार गर्न लागेको हाल ५ वर्षमात्र भएको थियो भने तर यो मत सामान्य जनको लागि अति नै बोध्य अनुगमनशील र सरल भएकोले यस मताम्वलीका सँख्या दिनमा दुइ गुणा र रातमा चौगुणा हुँदै थियो ।

समष्टिमा आर्यावर्तमा यस युगका सामान्य जन महाबीर जैनलाई नै आदर्श मान्दथे तथा दुःखबाट त्राण दिने सास्ता । उनका दर्शनमात्रले सामान्य जन आफूलाई अहोधन्य सम्झन्थे । उनी यस युगको एउटा आध्यात्मिक कोसेढुङ्गा बनेका थिए तथा धेरै मानेमा युगलाई नयाँ दिशामा डोर् याउने व्यक्तित्व ।

हे पाठकगण ! महाबीर ब्राह्मणगुरुहरु वजैँ एक ठाउँमा बस्दैनथे । एक हिसाबले समाजसेवी भएर उनी ठाउँठाउँमा गएर शिक्षा दिँदै हिँड्थे । अनि उनले हरेक क्रियाकलापलाई सङ्घमार्फत सङ्गठित गर्दथे । यसबखत उनी विदेहबाट मगध आइपुगेका खबरहरु आइरहेका थिए । उनका ज्ञानामृत पान गर्न जनसागर नै मगधमा पूरै उल्टिएर गइरहेको सुनिन्थ्यो । हज्जारौँका संख्यामा साधुमात्र होइन गृहस्थहरु समेत बाटाबाटैमा उनको शिष्यत्व ग्रहण गर्दै सन्याश लिँदै पछ्याउँदै गरेका खबरह्ररु आइरहेथ्यो । ध्यान योग सिक्दै गरेका सिद्धार्थको ध्यान यता आकृष्ट भयो नै ।

हे पाठकगण ! महाबीरको पूर्ववत नाम वर्धमान हो । उनी बृज्जीसङ्घ अन्तर्गत ज्ञातृकगणमा उत्पन्न भएका थिए । उनका पिता ज्ञातृक गणका ७७७७ राजामध्ये प्रमुख राजा सिद्धार्थ र माता वैशालीका लिच्छवि राजकुमारी त्रिशाला थिए । त्यहाँ पनि शाक्य जनपदकै जस्तो गणतन्त्र शासन प्रणाली स्थापित थियो । वर्धमानका एक दाजु र एक बहिनी थिए । वर्धमान अति तीक्ष्ण बुद्धिका जेहन्दार बालक थिए । त्यसैले सानै उमेरमा सबैजसो विद्या र शिल्पहरुमा उनले निपूणता हासिल गरे । उनको विवाह यशोदा नामकी कन्यासँग भयो र उनीबाट एक कन्या पनि भएको थियो । तिनै कन्याको विवाह जमाली नामको एक क्षत्रियसँग भयो जो महाबीरका प्रधान शिष्य रहेका थिए ।

वर्धमानका प्रारम्भिक जीवन गृहस्थ भए पनि उनको प्रवृत्ति सदा सांसारिक जीवनतिर आकृष्ट थिएन । उनी ३० वर्षको हुँदा पिता सिद्धार्थको मृत्यु भएथ्यो । यसपछि उनका वैरागी मानसिकताले निकास पायो र यसै निहुँमा महामुनि पाश्र्वनाथका सम्प्रदाय अन्तर्गत भिक्ष्ा बने । उनका परिवार पाश्र्वनाथद्वारा प्रतिपादित चतुर्याम धर्मका अनुयायी थिए । वर्धमानले भिक्षा बन्दा जुन कपडा लगाएका थिए त्यो कपडा शरीरबाटै तेह्र महिनासम्म जर्जर भएर अलग नहोउन्जेल जेल एकनासले लगाए । त्यसउपरान्त उनले फेरि कुनै कपडा लगाएनन् । बालकसरह उनी नाङ्गै हिँडे । नाङ्गै हिँड्दा उनलाई मान्छेहरुले पागल ठाने र भगाउन ढुङ्गामुढा समेत गरे । तर उनलाई ती सबको मतलवै हुन्नथ्यो । उनले बाह्र वर्षसम्म नाङ्गै स्थितिमा घामपानी र हावाहुण्डरीमा´ कठोर तपस्या गरे । शरीरमा थरीथरीका कीरा मकौडा घिस्रँदा घामपानीले शरीर जर्जर हुँदा मयलहरुले पटपट फुट्दा पनि उनलाई कुनै पत्तो रहन्नथ्यॊ । उनी कसैसँग कदाचित बोल्दैनथे । यसरी तेह्रौँ वर्ष पुगेपछि उनलाई पूर्णज्ञानको लाभ भयो । यही ज्ञानप्राप्तिको अवस्थालाई केवल ज्ञान अर्थात् ‘केवलिन्’ भनियो । अर्थात् जुन अवस्थामा मान्छे सांसारिक संसर्गबाट मुक्त हुन्छ सुखदुःखको अनुभवबाट माथि उठ्छ र अरु समस्त वस्तुहरुबाट आफूलाई पृथकरुपमा अर्थात् ‘केवल’ रुपमा पुर् याउँछ त्यस अवस्थालाई ‘केवलीन्’ भनियो ।

त्यसपछि मानवजातिको भलाईको लागि उनले आफूले प्राप्त गरेको ज्ञानको प्रचार गर्न लागे । उनका सम्प्रदायलाई ‘निर्गन्थ’ भन्ने नाम दिइयो जसको अर्थ हुन्छ र बन्धनबाट मुक्तु । वर्धमानको लागि वीर महाबीर जिन अर्हत आदि सम्मानसूचक शब्द प्रयोग गरिन लाग्यो भने विरोधीहरु उनलाई ‘निगन्थनाट्पुत्त   अर्थात् ‘निर्गन्थनाथपुत्र’ भन्दथे ।

उनका ख्याति टाढासम्म फैलिए र त्यतिखेर उनकै मत सबैभन्दा बढी ख्यातिमा थिए । साङ्ख्यमतबाट अति प्रभावित यो मत परम्परागत धार्मिक तथा समाजिक मान्यताप्रति अस्वीकृतिजन्य विद्रोहात्मक थियो ।

यसले ः
– वेदको प्रामाणिकता तथा सृष्टिकर्ता वा देवताको अस्तित्वलाई मान्दैनथ्यॊ ।
– पशुिहंसाको विरोध गर्दथ्यो ।
– मांसाहारलाई वर्जना गर्दथ्यो ।
– जातीय उचनीचता तथा जातिबादितालाई मान्दैनथ्यो ।

यसले ः

– जीव र अजीवलाई अक्षय र अनादि मान्दथ्यो ।
– निर्वाणलाई जीवको विकासको स्थिति मान्दथ्यो ।
– जीवनमुक्त व्यक्ति ईश्वरकोटी प्राप्त गर्दछन् भन्ने मान्दथ्यो ।

निर्गन्थीहरु जनताले नबुझ्ने सँस्कृत भाषा प्रयोग गर्दैनथे । उनीहरु जनजीब्रोकै भाषामा शिक्षा दिन्थे । उनीहरुका साधना अत्यन्त कृच्छ र कठिन थियो ।

हे पाठकगण ! सिद्धार्थले बुझे ः
वर्धमान महाबीर ठाउँठाउँमा गएर जनतामाझ धर्मोपदेश दिने गर्दछन् । यही शिलशिलामा उनी हाल मगध आइपुगेका हुन् । उनले ४४ वर्षको उमेरदेखि आफ्ना धर्म प्रचार गर्दै हिँडे । यतिखेर उनको उमेर ४९ वर्ष पुगेको छ ।

निर्गन्थी मतका अनुसार मानव जीवनको उद्देश्य मोक्ष प्राप्त गर्नु हो । अतः मोक्ष प्राप्तिको लागि सबको लागि ढोका खुला छ । तर जुन नियमहरुलाई मुनिहरु पालना गर्दछन् अनेकन दायित्वहरुबाट सृजना हुने पापहरुका कारणबाट गृहस्थहरुले ती पालना गर्न सक्दैनन् । प्रत्येक व्यक्ति मुनि बन्न सक्छन् भन्ने पनि होइन र संसारको व्यवहार चलाउन गृहस्थ धर्मको पालना पनि गर्नै पर्ने हुन्छ । अतः गृहस्थ भएर पनि मनुष्य पापबाट टाढा रही मोक्षको लागि साधना गर्न सक्दछन् । यस सोचबाट महाबीरले गृहस्थहरुको लागि सामान्य खाले र भिक्ष्ाहरुको लागि कडाखाले मुक्तिमार्ग सुझाएका छन् ।

सामान्य गृहस्थको लागि उनले पाँच अनुव्रतहरुको पालना गर्न भनेका छन् । ती हुन् ** –

१ अिहंसाअनुव्रत- मन वचन र शरीरबाट निरपराध जीवको िहंसा नगर्नु
२ सत्याणुव्रत- द्वेष स्नेह उद्वेग तथा मोहलाई दवाएर सत्य बोल्नु ।
३ अचौर्यानुव्रत- अरुको सम्पति चोर्न वा लिने काम नगर्नु ।
४ परिग्रह-परिमाण- अनुव्रत धन सङ्ग्रहमा लिप्त नहुनु ।
५ ब्रह्मचर्याणुव्रत- मन वचन कर्मबाट अरुका स्त्रीप्रति आकर्षित नहुनु ।

** भारतीय संस्कृति और उसका इतिहास पृ. १५२ ।

हे पाठकगण ! कताकतै १. िहंसा नगर्नु २. चोरी नगर्नु ३. झुठ नबोल्नु र ४. अपरिग्रह राख्नु र ब्रह्मचर्य व्रतको पालना गर्नु भनेर चौथो र पाँचौँ व्रतलाई एकै ठाउँमा राखेर यस मतलाई जम्मा चारवटा मात्र नियमको पालना गर्ने धर्मको नाममा चतुर्याम धर्म वा चातुर्याम-संवर-संवाद पनि भन्ने गरिन्छ । वास्तवमा महाबीर जैनभन्दा ठीक अघिल्लो तीर्थङ्कर श्री पाश्र्वनाथले सुझाएका धर्म पनि ‘चातुर्याम-संवर-संवाद’ को नामबाट उनै चार नियमसाथ प्रस्तुत थिए । जसमा महाबीरले पाँचौँ ब्रह्मचर्य समेत थपेर पाँच अनुव्रत बनाएका थिए ।

हे पाठकगण ! सिद्धार्थले बुझे कि मुनिहरुको लागि भने उनै पाँच अनुब्रतलाई कठोर बनाई महाब्रत सुझाइएका छन् । ती यस प्रकार*** छन् –
१. अिहंसा महाव्रत- मन वचन र शरीरबाट निरपराध जीवको िहंसा नगर्नु । हिँडदा बोल्दा भिक्षा ग्रहण गर्दा मलमुत्र त्याग गर्दा समेत कुनै पनि जीवको िहंसा नहोस् भन्ने ख्याल गर्नु ।
२. असत्य त्याग महाव्रत- सत्य भए पनि कटु छ भने नबोल्नु । विचार नफुरेको बेला लोभको भाव प्रवल भएको बेला र क्रोध वा अहङ्कारको वेग प्रवल भएको बेला नबोल्नु । डरको कारणले असत्य नबोल्नु । हँस्सी मजाकमा पनि असत्य नबोल्नु ।
३. अस्तेय महाव्रत- अरुको सम्पति अनुमतिबेगर नलिनु । घरपट्टीले आफैँ आएर नलगेसम्म कुनै घरमा प्रवेश नगर्नु । घरभित्र पसेपछि घरपट्टीको अनुमतिबेगर कुनै आसन वा शैया वा वस्तुको उपयोग नगर्नु । भिक्षाबाट प्राप्त अन्न गुरुको आदेश नभएसम्म ग्रहण नगर्नु ।
४. अपरिग्रह महाव्रत- कुनै पनि वस्तु रस र व्यक्तिको साथमा निर्लिप्त सम्बन्ध नराख्नु । यो मुख्य व्रत हो किनभने यसैलाई पालना गरेर जीवनको चरम उद्देश्य मोक्षको प्राप्ति हुन्छ । यसै व्रतले सबै विषय तथा वस्तुबाट व्यक्तिलाई पूर्ण पृथक बनाएर सिद्धि अर्थात् केवलिन्को स्थितिमा पुर् याउँदछ ।
५. ब्रह्मचर्य महाव्रत- मन वचन कर्मबाट स्त्रीप्रति आकर्षित नहुनु । कुनै पनि स्त्रीलाई हेर्ने तथा बोल्ने नगर्नु । गृहस्थ जीवनमा हुँदाका भोगको सम्´ना नगर्नु । धेरै नखानु । मसालादार खाना त्याग्नु । स्त्री भएको घरमा बास नगर्नु ।

*** ऐ. पृ. १५३ ।

हे पाठकगण ! महाबीरले अगाडि सारेको धर्म वास्तवमा धेरै पुरानो मानिन्छ । उनी भन्दा सदियौँ वर्ष पहिले ऋषभदेवले अिहंसावादी धर्म प्रतिपादन गरेर यसको सुरुवात गरेका थिए । उनलाई निर्गन्थीहरु पहिलो तीर्थङ्कर मान्दछन् । पछि श्रीकृष्णले आफ्ना गुरु घोरअङ्गीरशका ‘पुरुष-यजन-विद्या’ अर्थात् अरुको लागि बाँच्ने सिद्धान्तमार्फत यज्ञको िहंसावादी अवधारणालाई प्रहार गरी आर्यावर्तभरि अिहंसावादी आदर्शलाई अर्कै धार्मिक उच्चतामा प्रतिष्ठा गरिदिए । उनका यो परोपकारी शिक्षा पछिल्लो समयमा विकसित भई ‘भागवत गीता’ बन्न पुग्यो । कृष्णलाई यही अिहंसावादी क्रान्तिकै कारणले निर्गन्थीहरुले आफ्ना बाइसौँ तीर्थङ्कर मानेका छन् । तेइसौँ तीर्थङ्कर भए पाश्र्वमुनि जो महाबीरभन्दा करिब २५० वर्षअघि** बनारसका राजा अश्वसेनका पुत्रको रुपमा जन्मेका थिए । राजा भइसकेपछि ३० वर्षको उमेरमा वैराग्य लिई उनले तपस्या गेरर यो चातुर्याम संवाद धर्मको खोज गरेका थिए । उनले त्यस धर्मको प्रसारणका लागि सङ्घकै स्थापना गरेका थिए । त्यही धर्मलाई महाबीर जैनले तपस्यामार्फत केवलिन् पद प्राप्त गरेपछि पनि ब्रह्मचर्यको व्रत समावेश गरी पुन प्रस्तुति गरेका हुन् । निर्गन्थीहरु महाबीरलाई चौबिसौँ तीर्थङ्कर मान्दछन् ।

** ऐ. पृ. १४५ ।

हे पाठकगण ! सिद्धार्थले बुझे कि यतिखेर पूरण कश्यप मक्खली गोसाल अजित केस कम्बल पकुध कात्यायन संजय बेलठ्ठिपुत्र र यिनै महाबीरका सम्प्रदाय अयावर्तभरि निक्कै प्रचारमा छन् । यिनमा महाविर सबैभन्दा बढी लोकपि्रय यसकारणले छन् कि यिनको शिक्षा सरल र जनताका मन छुने छन् । यिनका पछाडि दुरुह दर्शन छैन होइन । छन् तर ती सब सामान्यजनको दिमागमा नछिर्ने हुँदा उनी तिनै कुराहरुमात्र जनतासामू अगाडि सार्छन् जो जनताको लागि सरल छन् । जस्तो कि उनका दार्शनिक शिक्षा सिर्फ भिक्ष्ाहरु वा शिक्षित जनसमुदायमा मात्र हुने गर्दछन् ।
—

३७. श्रीकृष्ण र भागवतधर्मको अध्ययन

योग साधनाको औपचारिक प्रारम्भिक ज्ञानविज्ञान हासिल गरि सकेपछि सिद्धार्थ गुरु भारद्वाजको योगशालाबाट कपिलवस्तु दरबार फर्किए । यता फर्किएपछि सिद्धार्थले पण्डित उदायीलाई अर्कै स्वरुपको परिधानमा देखे । सदा उनले गेरुवाबस्त्र धारण गरेका हुन्थे भने यसपालि गेरुवा वस्त्रमाथि ‘हरेराम हरेराम रामराम हरेहरे हरेकृष्ण हरेकृष्ण कृष्णकृष्ण हरेहरे’ लेखिएको बर्को पनि ओढेका थिए । सिद्धार्थ त्यसैमा एकटक हराए ।

उदायीले उत्सुकताबश सोधे- ूवत्स ! के कुरामा घोरिनुभएको हो ?ू

सिद्धार्थलाई कुरा निकाल्ने कि ननिकाल्ने द्विविधा भयो । केही नभने गुरुको प्रश्नलाई अवज्ञा गरेको हुने मानी उनले छोटोमा भने- ूहजूरको बस्त्रमा श्रीकृष्णको नामाङ्कन देखी केही विचारमग्न भएको हुँ ।ू

उदायी- ूत्यस्तो के अचम्म भो र ?ू

सिद्धार्थलाई केही बढी वार्तामा जानुपर्ने स्थिति आयो । सिद्धार्थ कसैलाई यत्तिकै अवज्ञा गर्ने व्यक्ति त थिएन नै । त्यसमा पनि राजपुरोहित उनीसँग प्रश्न राख्दैथे । उनले आफ्ना कौतूहलता पेश गरे- ूहे परमगुरु म सोच्दैथेँ कसरी श्रीकृष्ण जैनहरुका तीर्थङ्कर एकातिर भए भने अर्कातिर भागवतहरुका धर्मगुरु बने । अझ अन्यौल त तब सिर्जना हुन्छ जब उनै श्रीकृष्ण सनातनीहरुका विष्णुअवतार बन्न पुग्छन् ।ू

उदायीले लामै स्पष्टीकरण दिए- ूयसबारेमा केही लामै प्रसङ्ग दिनुपर्ने हुन्छ । भनिन्छ उहिलेनै राजा वसु चैद्योपरिचरको समयमा* अिहंस्रक याज्ञिक अनुष्ठानको कुरालाई लिएर ठूलै विवाद उठ्न गयो । राजाले भगवान् हरिको नाममा िहंसाहीन यज्ञ गर्न चाहे । यसमा पुरातनवादी ब्राह्मणहरुले परम्परागत यज्ञमा परिमार्जन गरिँदा उनका परम्परागत जीविकामा दखल पर्ने देखी धेरै बखेडा गरे । तर त्यसबेलाका अिहंसावादी चिन्तकहरुले राजा वसुलाई ठूलै साथ दिएछन् । त्यसपछि नै िहंस्रकयज्ञको विकल्पमा हरिपूजनको नयाँ प्रथा सुरु भयो । त्यसबेला मथुरा क्षेत्रका अन्धकवृष्णीगण यसका ठूलै समर्थक बने । त्यसै गणका यादववंशीय सात्वतहरु यस प्रथाका अन्यन्य अनुयायी भए । छान्दोग्य उपनिषद्ले जोडेको छ**  कि कालान्तरमा यसै वंशका वृष्णीसङ्घका भोज*** श्रीकृष्णले आफ्ना गुरु घोरअङ्गीरसको ‘पुरुषयजन विद्या’ अर्थात् ‘अरुको लागि बाँच्ने’ भन्ने शिक्षाबाट प्रभावित भई पुर्खाले सम्हाल्दै आएका अिहंसावदी आन्दोलनलाई अरु प्रभावकारी ढङ्गमा भागवतमतको रुपमा अगाडि सारे । उनको मतले भन्दछ- यज्ञ सिर्फ त्यही हुन सक्छ जसमा जीवको हत्या हुन्न तथा जसले व्यक्तिलाई परोपकारमा जीवन अर्पण गर्न मद्दत गर्दछ ।ू

* भारतीय संस्कृति और उसका इतिहास पृ। १३४ ।

** संस्कृति के चार अध्याय, पृ. १२५ ।

*** ‘बासुदेव श्रीकृष्ण इसी प्रकार के भोज वा संघमुख्य थे ।’ -भारतीय संस्कृति और उसका इतिहास, पृ. ११८ । 

ूहे परम गुरु ! हिजोआज श्री कृष्णका ‘भागवतगीता’ भनेर ठाउँठाउँका मुनिहरुबाट धेरै कुराहरु सुन्नमा आउँछ । ती के हुन् ?ू
ूहे सिद्धार्थ ! मैले यो श्रीकृष्णको समयको कुरा गरेथेँ । धेरै पछि यता आएर हाम्रै कालमा नयाँ थप कुरा भनिँदैछ । श्रीकृष्णले महाभारतको युद्ध सुरु हुनुअघि कुरुक्षेत्रमा अर्जुनलाई आत्माको अमरता र निष्काम कर्मको उपदेश दिएका थिए जसलाई “भागवतगीता” भन्ने नाम दिइएको छ । आज ती गीता उपलव्ध छन् जसमा स्पष्टै धेरै औपनिषेदिय आधुनिकताहरु समाविष्ट छन् । पण्डितहरु धक फुकाएर भन्दछन् “सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनन्दनः पार्थोवत्सः सुधिर्भोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत्” । अर्थात् सबै उपनिषद्हरु गाई हुन् गीताअमृतरुपि दूध पगार्ने पार्थ अर्जुन हुन् र दुहुने श्री कृष्ण हुन् । गीता वास्तवमा सनातन अिहंसावादी धर्मको पछिल्लो कालको विकसित ग्रन्थ हो । भागवतमतका अनुयायीहरु यसलाई श्रीकृष्णद्वारा पनर्रुद्धारित विकसित आधुनिक ग्रन्थ हुनुको गर्वले शिर ठाडो पार्दछन् । पूर्व ‘पुरुषयजन विद्या’ का शिक्षालाई विस्तार गर्दै यो गीता भन्ने ग्रन्थ बनेको हो र यसमा अझै वनप्रस्थमा रहेका मुनिहरुले अनेकन उपदेशहरु थप्दै छन् ।ू *+

*+ ‘वैदिक युग मे भारत मे ज्ञान और तत्वचिन्तन की जो लहर प्रारम्भ हुइ थी श्री कृष्ण ने उसे चरम सीमा तक पहुँचा दिया था । गीता मे कृष्ण का यही तत्वज्ञान संगृहित है । …। भगवान कृष्ण की भगवद्गीता भी महाभारतका ही एक अंश है । … ईसवी सन के प्रारम्भ होने से कुछ समय पूर्व ही महाभारत ग्रन्थ अपने वर्तमान रुपको प्राप्त कर चुका था ।’ -भारतीय संस्कृति और उसका इतिहास, पृ. १३१ । 

अर्थात् गीताले पूर्णता इ।पू। पहिलो शताब्दितिर मात्र प्राप्त गरेका थिए । अर्थात् बुद्धको समय इ।पू। छैटौँ शताब्दिमा यसले पूर्णता पाइसकेको थिएन । अझ गीतामा जैन तथा बौद्धमतको पूरै प्रभाव भएको समेत विश्वास गरिन्छ ।- लेखक ूइस ज्ञान मार्ग का पहला संकेत उपनिषदों ने किया था । बौद्ध और जैनों ने उसका वर्षों तक प्रयोग और प्रचार किया और तब इस निखरे हुए सिद्धान्त को गीता ने अपने हृदय मे स्थान दे दिया । -संस्कृति के चार अध्याय, पृ. १८७ ।
ूहे गुरु ! गीताका शिक्षाहरु केके छन् अनि कृष्ण जैनहरुसमेत धर्म गुरु कसरी मानिए ू
ूहे सिद्धार्थ ! ठाउँ ठाउँमा रचिएका गीताका श्लोकहरुलाई सँगाल्ने र एकरुपता दिने काम अझै भएको छैन । तथापि यसको सारांश म भन्छु । सुन्नुहोस् । गीताले आत्माको अमरता र निष्काम कर्मको वकालत गर्दछ । यसअनुसार आत्मा नित्य र अनीश्वर छन् । शरीरसँगै यो नासवान छैन । यसले उपदेश दिन्छ कि मन र इन्द्रियलाई वशमा राखी व्यक्ति स्थितप्रज्ञ बन्नुपर्छ । निष्काम कर्म गरिन्छ भने कर्म मान्छेको वन्धनको कारण हुन्न । मनका वासना हटाएर फलको आशा नराखी भगवान्मै अर्पण गरिएको कर्तव्यपालन वा कर्म सच्चा निस्काम हुन्छ । ज्ञानले पूर्ण त्यागको भावनासाथ गरिएको कर्मले मान्छेलाई लिप्त हुनबाट जोगाउँछ । मान्छेजातिका यस्तै स्वधर्मको पालनाले समाजमा कल्याण हुन्छ । शरीरलाई कष्ट दिनु वा सांसारिक काम छाडेर कर्मविहीन हुनु कुनै योग वा योगसाधना होइन । कर्मको कुशलता नै योग हो । आहारविहार कर्मचेष्टा निष्ठा आदिलाई सुनियन्त्रित गरेर मात्र मान्छेहरु दुःखबाट बच्न सक्दछ । तपयज्ञ स्वाध्याययज्ञ ज्ञानयज्ञ नै वास्तविक यज्ञ हो जसको लागि कुनै विधिविधानको आवश्यकता हुन्न । हे सिद्धार्थ भागवत गीता यसरी एउटा धर्मको पवित्र ग्रन्थ बन्न गएको छ । पशुिहंसाको विरोध र भागवत भक्तिको वकालत गर्ने यो ग्रन्थलाई एकहदमा उपनिषद्हरुका सार समेत मानिन्छ । यसो भने हुन्छ उपनिषद्हरुले धर्मको जुन स्वरुपलाई प्रतिपादन गरे भागवत धर्म त्यसैको विकसित रुप हो । श्रीकृष्णले वस्तुतः वैदिक मर्यादा प्राचीन परम्परा र अिहंस्रक याज्ञिक अनुष्ठानहरुलाई कायम गर्दै धर्मको एउटा यस्तो रुपलाई प्रतिपादन गरे जो नयाँ चिन्तनको अनुकूल छ । त्यसैले उपनिषद्कालीन समस्त नवचिन्तकहरुको लागि श्रीकृष्ण एक युगपुरुष तथा प्रगतिशील धर्मगुरु बन्न पुगे । महŒवपूर्ण यो भयो कि उनी धर्मप्रवर्तकको रुपमा पहिलो क्षत्रिय थिए । उनका व्यक्तित्व र मत यत्ति लोकपि्रय भए कि धेरै अरु मताम्बलीहरुले आफ्ना ढङ्गमा उनी र उनका मतलाई प्रयोग गरिरहेका छन् । त्यसैले उनी भागवत धर्मका प्रवर्तक हुँदाहुँदै पनि कतै जैनहरुका २३ सौँ तीर्थङ्कर मानिन्छन् त कतै विष्णुका अवतार पनि ।ू

सिद्धार्थ केही क्षण अवाक रहे ।

उदायीले सोधे- ूहे कुमार ! के तपाईंलाई यी सबै कुराहरु अन्यौलपूर्ण लागेको छ ?ू

सिद्धार्थ- ूसमग्र इतिहासलाई राखेर नहेर्ने हो भने निश्चयनै यो अन्यौलपूर्ण छ । तर त्यसरी हेर्न कसमा त्यो विद्वता हुने सबैले त्यसरी हिसाब मिलान गरेर हेर्न अज्ञानताकै कारणले सक्दैनन् । सबै उही स्तरका चिन्तक हुन सक्दैनन् । अतः यो धर्मको कुरा सामान्यजनको लागि धेरै अन्यौलपूर्ण बन्दै गएको छ । विभिन्न समयमा विभिन्न गुरुहरुले आआफ्ना विचारहरु पोखे जो सह्राहनीय छन् । यिनै कार्यले उपनिषद्जस्ता चिन्तनको विकास सम्भव भएको हो । सत्य यो हो कि एकसाथ धेरै परिकारहरु हाम्रा सामू छन् । यी सब प्राप्तिहरुलाई मथेर एउटा निर्दिष्ट नौनी निकाल्नुपर्ने समय भने अब आएको छ । सारमा म बुझ्दैछु ब्राह्मणहरुको िहंसापूर्ण कर्मकाण्डीय अत्याचार पछि क्षत्रियहरुले अिहंसावादी आन्दोलन सुरु गरे जसमा पहिले रामले एउटा आदर्श व्यक्तित्वको प्रदर्शन गरे । त्यसपछि श्रीकृष्णले त्यस समयसम्मका उपनिषद्हरुलाई मथेर एउटा आदर्श अिहंसावादी मतलाई अघि सारे । उनैलाई पाश्र्वनाथ र महाबीरले मथेर अरु स्वाभाविक धर्मसम्मत दिशा प्रदान गर्न मेहनत गरे । तरपनि मलाई अझै लाग्दैछ । यस क्षेत्रमा अझै काम हुन बाँकी छ । आत्मा के मोक्ष के मुक्ति के ईश्वर के धर्म के आदि यी सब अहिले पनि अन्यौलकै विषय छन् ।ू
—-

३८. सिद्धार्थको लागि कन्याचयन कार्यक्रम

सिद्धार्थ उपनिषद्हरुका अनेकन ज्ञात अज्ञात ऋषिहरु श्रीकृष्ण कपिलमुनि पताजली पार्श्वोनाथ र महाबीरका मत काम र योगदानहरुका मन्थनमा लीन हुन्थे तथा उनै कुराहरु ध्यानमग्न हुने गर्दथे । पिता शुद्धोदन आफ्नै राज्यको काम तथा खेतीको काममा अति व्यस्त रहन्थे । उनलाई सिद्धार्थको यो चर्तिकलाबारे बडै ज्ञान थिएन । माता प्रजापतिलाई भने सिद्धार्थको यस चालाले ज्यादै चिन्ता दिइरहेथ्यो । एकदिन तिनले छोरालाई  झक्झकाइन् ।

ूहे बाबु ! यो के ध्यानमा सदा लीन न मनोराजन छ न व्यायाम छ न सामाजिक क्रियाकलाप छ । यो त क्षत्रिय जीवनको पूर्णतः प्रतिकूल व्यवहार भइरहेछ । के गरेको ?ू
ूहे माता ! मलाई यसैमा आनन्दानुभूति छ । मलाई लागेसम्म मेरा यस प्रवृत्तिले अरु कसैलाई दुःख दिएको छैन ।
ूहे पुत्र ! म दुःखी छु । हर मातापिता पुत्रलाई यसरी वैराग्यतर्फ लीन भएको देख्दा धेरै चिन्ता हुन्छ ।
ूहे माता ! म ध्यान बसेर राम्रा भावनाहरुलाई एकाग्र गर्दछु । यसले मलाई व्यापक मैत्रीभावतर्फ प्रवृत्त गर्दछ जसले मलाई संसारमा भएका विभेदले दिने दुःख र चिन्ताबाट निवृत्त गर्दछ । म यसैमा खुशी छु । सन्तान खुशी भएको देख्न चाहनुहुन्छ भने हजूरले त मलाई यसैतर्फ्र प्रेरित गर्नुपर्छ ।ू
ूयसले तिमीलाई वास्तविक जीवन सङ्घर्षबाट टाढा लाँदैछ ।ू
ूहोइन वास्तविक जीवन सङ्घर्षको नाममा भएको विसङ्गतिपूर्ण विभेदबाट टाढा मुक्तितिर लाँदैछ ।ू
ूविभेदले राम्रो नराम्रो पि्रय अपि्रय सही वेसहीको ज्ञान दिन्छ । भेद भएन भने सही बाटोको पहिचान हुन्न ।ू
ूभेदले मान्छेमान्छेमा शत्रु र मित्रको भावना जाग्रत गर्दछ ।ू
ूभेदले शत्रु र मित्रको पहिचान गर्दछ ।ू
ूशत्रु वा मित्र जन्मजात हुन्न । त्यसलाई हामी मान्छेले बनाउँछौँ । भेद मिटेमा सबै मित्र रहन्छन् । सर्वत्र प्रेमैप्रेमको विजय हुन्छ ।ू
ू…… ू

प्रजापति निरुत्तर भइन् । तिनले महाराजा शुद्धोदनलाई पुत्रको यो संन्यासिक प्रवृत्तिको बारेमा चिन्ता व्यक्त गरिन् । पुत्रको मानसिक विकास त भयो अब क्षत्रिय बलमा पछाडि पर्ने कुरामा उनीहरु दुबै पक्का भए । अझ त्यसो मात्र भए त सायद उनीहरुमा केही राहत हुन्थ्यो कि ! सिद्धार्थ त वैराग्यतर्फ उन्मुख देखिन लागे । उनीहरुलाई ठूलै चिन्ता हुन लाग्यो । उनीहरु दुबैले अमितोदन र उदायीसँग यस विषयमा लामै छलफल गरे । अन्ततः सबैले एकमतले सोचे कि सिद्धार्थलाई एउटी राम्री कन्यासाथ विवाह गरिदिएमा जवानीका प्राकृतिक आकर्षणहरुले पक्कै पनि उनलाई वैराग्यबाट टाढा सांसारिक प्रपाचमा तान्ने छ । अनि त सिद्धार्थलाई धूमधामले विवाह गरिदिने निधो भयो ।

हे पाठकगण ! ऊ बेला शाक्यगणको रीतिरिवाज अनुसार सामान्यतः पुत्र होस् वा पुत्री १६ वर्षको उमेर पुगेपछि विवाह गर्ने चलन थियो । सिद्धार्थको उमेर १६ वर्ष पुगिसकेकोले पनि विवाह गरिदिने निर्णयलाई बल पुग्यो । लगत्तै शुद्धोदनले पुत्र सिद्धार्थलाई बोलाई सबैका अगि प्रश्न गरे- ूहे पुत्र ! हामीले तिम्रो विवाह गर्ने निधो गर् यौँ । भन तिमीलाई कस्तो कन्या मन पर्छ ?ू

सिद्धार्थ भने विवाहको लागि तयार थिएनन् । विवाह भनेको सांसारिक प्रपाचमा जकडेर लाने एउटा बन्धन हो तथा यही बन्धननै मानवीय जीवनको दुःखको मूल कारक हो भन्ने धारणा उनमा दृढ थियो । उनले सोच्नको लागि केही दिनको समय मागे । तर सातदिनसम्म अनेकन तर्कवितर्क गर्दा पनि उनको दृढतामा केही फरक आएन । त्यसपछि उनले कदाचित विवाह नगर्ने आफ्ना दृढता दुबै मातापितालाई सुनाए ।

दुवै मातापिता अब सदा चिन्तित रहन लागे । दुबैको शिर सदा वजुकेका हुन्थे तथा दिनप्रतिदिन उनीहरुको स्वास्थ्यसमेत गिर्दो थियो । आफ्नै कारणले एउटा िहंसा नै हुन गइरहेको प्रतीत सिद्धार्थलाई भयो । जीवनभर एकनिष्ठासाथ माया दिने बूढेसकालका मातापिताको त्यो हविगतालई उनको हृदयले थाम्न सकेन र आफ्ना सबै इच्छालाई बलिदान गर्दै उनले विवाहको लागि स्वीकृति दिए । जुन सांसारिक मोहको जाजालबाट टाढा रहन उनी यत्ति संवेदनशील बनिरहेथे आखिरमा त्यही जाजालको खेलले उल्टो प्रवृत्त हुन उनलाई त्यत्ति नै संवेदनशील र करुणामय बनायो । उनी हारे ।

माताले सोधिन्- ूबाबु ! कस्तो केटीको चाहना छ ?ू

पुत्रको जवाफ थियो- ूसत्यवादी हुनुपर्छ जात धर्म गोत्र र सुन्दरताको मलाई कुनै मतलव छैन ।ू

त्यसपछि जिम्मा भयो उदायी र अमितोदनलाई सम्पूर्ण व्यवस्थाको । दुबै जनालाई थाहा थियो सिद्धार्थको लागि कन्या चयन गर्नु कठिन् काम हो । जुनसुकै कन्या ल्याए पनि हुने भन्ने सिद्धार्थलाई कस्तो कन्याको खोज गरी ल्याउने यो एउटा अवजसिलो कठीन समस्या थियो ।

कन्याहरुको लागि ुस्वयंबरुको चलन त गणराज्यहरुमा छँदै थियो भने ‘स्वयंकन्या’ अर्थात् स्वयं कन्या छान्ने प्रचलननै किन नल्याउने अतः दुबै विद्वानले सिद्धार्थको लागि कन्याचयनको लागि एउटा कार्यक्रम बनाए । त्यसपछि शाक्यगण र छिमेकका गणराज्यहरुसमेतमा झ्याली पिटाइयो कि जोजो युवतीहरु सिद्धार्थसँग विवाह गर्न इच्छुक छन् उनीहरु कपिलवस्तुको संस्थागारमा सातौँ दिनमा आउन् । जसलाई सिद्धार्थले रुचाउने छन् उनैसँग सिद्धार्थको विवाह हुनेछ ।

हे पाठकगण ! एउटा संयोगकै कुरा हो । सिद्धार्थ जुन दिन र जुन क्षण लुम्बिनीमा जन्मेका थिए त्यसै दिन त्यसै क्षण यता देवदहमा दण्डपाणी* नामका एक कोलियका घरमा एउटी कन्याको जन्म भएको थियो । ती कन्याको नाम यशोधरा राखिएको थियो । यशोधरा पनि यस समय १६ वर्षको उमेरमा पुगेकी हुँदा पिता दण्डपाणी तिनको लागि पनि उचित बर खोज्दै थिए ।

* सम्यक्् सम्बुद्ध पृ. ३०० ।
“कोलियगण की सुन्दरी कन्या भद्रा कपालायनी या यशोधरा से विवाह करदिया ।” -बौद्ध दर्शन पृ. १८ । 

यशोधराले सिद्धार्थको कन्याचयनको आह्वान सुनेपछि यो ‘सिद्धार्थ’ भन्ने जन्तु कस्तो छ तिनलाई हेर्ने इच्छा भयो । सिद्धार्थका बारेमा तिनले धेरै विचित्रका कुराहरु सुनिरहेकी थिइन् र उनलाई नजिकबाट हेर्ने तिनको उत्कट अभिलाषा थियो । तिनी त्यस दिन कपिलवस्तुको संस्थागारमा जाने भइन् । तर विवाहको इच्छाले भने होइन ।

सिद्धार्थको कन्या चयनको दिन आयो । छिमेकको गणराज्यसमेतबाट कन्याहरु कपिलवस्तुको संस्थागारमा पूरै सिँगारपटार र सजधजका साथ आइरहेका थिए । यता यशोधरा समेत कपिलवस्तु जान निस्किन् । छोरीको यो चाला देख्नेबित्तिकै पिता दण्डपाणी भने जागिहाले- ूके हो छोरी ! जोगीसँग बिहे गर्ने इच्छा भो तिम्रोलागि त हामीनै स्वयंबरको कार्यक्रम गर्दै नै छौँ । देश विदेशका युवाहरु आउनेछन् । छानीछानी बर रोज्न पाउने छौ । यो त भएन नि ?ू

यशोधरा बोलिन्- ूहे पिता ! यसैउसै हजूर मेरो बर मलाई चुन्ने स्वतन्त्रता दिँदैनै हुनुहुन्छ भने किन फेरि मेरो यस प्रस्थानमा चिन्ता गर्नुपर् यो तथापि म हजूरलाई यो भन्न चाहन्छु कि म त्यहाँ रमिता हेर्न मात्र जाँदैछु । हाम्रो गणराज्यमा समेत जुन व्यक्तित्वको बारेमा यत्तिका चर्चापरिचर्चा हुने गर्दछ तिनलाई म नजिकबाट हेर्न चाहन्छु ।ू

सिद्धार्थको व्यक्तित्व अति प्रभावशाली हुँदाहुँदै पनि उनका वैरागी चिन्तनका कारणले धेरै मातापिताहरु आफ्ना कन्यालाई उनीसँग बिहे होस् भन्ने चाहन्नथे । त्यस्तै धेरैजसो युवतीहरु पनि उनीसँग जति नै प्रभावित भए पनि बिहे भने गर्न चाहन्नथे । अतः सिद्धार्थको कन्याचयनको कार्यक्रममा जोजो कन्या आए ती या त गरीव खान्दानका थिए या सिद्धार्थकै व्यक्तित्वबाट अति प्रभावित ।

सयौँ कन्याहरु संस्थागारमा लाम लागेर उभिएका थिए । कार्यक्रम रह्यो हरेक कन्यालाई सिद्धार्थले केही न केही भेट प्रदान गर्ने । आशय थियो यसरी सिद्धार्थले हरेक कन्यालाई नजिकबाट हेर्न पाउनेछन् । एकएक गर्दै कन्याहरु सिद्धार्थ नजिक पुगे । हरेकलाई सिद्धार्थ पुरस्कार प्रदान गर्दथे । तर कसैमा उनले आशक्ति देखाएनन् । पुरस्कारको लागि दिइने वस्तु नै सकिए । तर एउटी युवती अ´ै बाँकी देखिइन् । ती थिइन् यशोधरा । विवाहेच्छाले नआएकी हुँदा तिनले आफूलाई त्यस पंत्तिमा राखेकी थिइनन् र तिनी त्यस गन्तिमा परेकी थिइनन् । त्यसैले त्यहाँ तिनलाई पुग्ने पुरस्कारको व्यवस्था थिएन ।

सिद्धार्थलाई पुरस्कार र कन्याको गन्तिसँग केही मतलव थिएन । उनले पुरष्कार सकिएको कारण पर दुरीमा उभिएकी कन्या यशोधरालाई के दिने भनेर अलमलमा परे र तुरुन्तै आफूले लगाएको हीराको औँठी झिकेर तयार पारे । यशोधरा अगाडि परिरहेकी थिइनन् । जब सिद्धार्थले औँठी तयार पारे यता यशोधराका छेउका अरुहरुले तिनलाई त्यो औँठी ग्रहण गर्न करै गरे ।

यशोधरा छेउमा गइन् र बोलिन्- ूहे सिद्धार्थ ! म दण्डपाणी कोलियकी सुपुत्री गोपा यशोधरा हुँ । केही समयपछि मेरा छुट्टै स्वयंबरको कार्यक्रम हुँदैछ । यहाँ म विवाहेच्छाले आएकी होइन । विशेष हजूरको बारेमा चर्चापरिचर्चा धेरै सुनेकीले दर्शन गर्न मात्र आएकी हुँ । अतः म हजूरको यो पारितोषिक ग्रहण गर्न सक्तिनँ ।ू

सिद्धार्थले नम्रभावमा भने- ूहे यशोधरा ! यहाँ सबै कन्याहरु विवाहेच्छाले आएका हुन् । तर म विवाह गर्ने इच्छामा स्वयं छैन । त्यसैले हे गोपा ! यो समारोह कन्याचयनको समारोह हुँदाहुँदै पनि त्यो हुन सकिरहेको थिएन । जे होस् जो पारितोषिक म प्रदान गर्दैछु म वचन दिन्छु कि निश्चित रुपमा यो विवाहेच्छा राख्ने कन्याको लागि होइन । त्यसकारण यसलाई ग्रहण गर्न म हार्दिक अनुरोध गर्दछु ।ू

यशोधराले निश्चिन्त भएर औँठी स्वीकारिन् । अनि त हल्ला भने अर्कै भयो- ूसिद्धार्थले मनपरेकी कन्यालाई आफ्नै हीराको औँठी प्रदान गरे ।ू

सिद्धार्थले यशोधरालाई विशेष भेट दिए भन्ने खबर शुद्धोदनसम्म पनि पुग्यो । शुद्धोदनको हर्षको ठेगान नै भएन । उनले तत्कालै अमितोदन र उदायीलाई दण्डपाणीको घरमा बिहेको लागि औपचारिक तवरमा केटी माग्न पठाए । तर उता दण्डपाणीले भने एउटा वैरागीपथमा उन्मुख व्यक्तिलाई कन्या दिन असमर्थता जाहेर गरे । तर कुरा उठुे कन्या र बर स्वयं यसमा राजी छन् भन्नेबारेमा । अनि त यशोधरालाई अगाडि सारियो । यशोधराले कतै भ्रम भएको कुरा बुझिन् ।

तिनले स्पष्टै भनिन्- ूहे पूज्यजन म विवाहेच्छाले त्यो समारोहमा गएको थिइँन । रमिता हेर्न मात्र गएकी थिएँ । जो पारितोषिक मैले सिद्धार्थबाट ग्रहण गरेकी थिएँ त्यो सिद्धार्थ स्वयंले विवाहार्थ होइन भनेका हुनाले मात्र ग्रहण गरेकी थिएँ । कतै भ्रम हुन पुगेको म बुझ्दै छु ।ू

अमितोदन र उदायी अब अप्ठेरोमा परे । बुद्धिमान दण्डपाणीले यो अपठेरोलाई बुझे र भने- ूहे पूज्यजन केही समय पछि यशोधराको लागि स्वयंबर कार्यक्रम हुँदै छ । यदि सिद्धार्थले आफ्नो सीप र क्षमता प्रदर्शन गरेर यशोधरालाई प्रभाव पार्न सक्छन् भने मलाई केही आपत्ति हुने छैन ।ू

यशोधराले दृढतासाथ भनिन्- ूत्यसरी मेरो स्वतन्त्रता र आत्मसम्मानमा पनि चोट पुग्ने छैन । कृपया अहिले मलाई करमा नपार्नुहोस् ू

कन्यार्थीहरुलाई यो कुरा मान्न करै पर् यो ।
——

३९. यशोधराको बरचयनमा सिद्धार्थको करामत

एउटा निश्चित समयमा यशोधराको लागि बरचयनको आयोजना भयो । त्यस कार्यक्रममा टाढाटाढाबाट धेरै युवा र राजकुमारहरु आए । यसमा सिद्धार्थ पनि मातापिता तथा बन्धुवान्धवले कर गरेका कारण भाग लिन आएका थिए । त्यहाँ प्रत्याशी उम्मेदवारहरुलाई राख्ने मण्डपमा सिद्धार्थको उपस्थिति देख्नासाथ प्रतिश्पर्धीहरु बीच खैलाबैला मच्चिन लाग्यो । धेरैले थाहा पाएका थिए कि यशोधरा सिद्धार्थको कन्याचयन कार्यक्रममा भाग लिन गएकी थिइन् । सिद्धार्थलाई त्यहाँ देख्ने बित्तिकै एकजना बोले- ूसाथीहो ! यो स्वयंबर कार्यक्रम सिर्फ देखाउनकै लागि मात्र हो ।ू

अर्का बोले- ूबर त पहिल्यै निश्चित भइसकेको अवस्थामा यो केको आडम्बर किन अरुलाई मूर्ख बनाइराखेका ?ू

अर्का बोले- ूयशोधराले सिद्धार्थकै चयन गरेछन् भने यो सरासर आडम्बर मानिनेछ । दण्डपाणी कोलिय यसको लागि सजायको भागि हुनेछन् ।ू

अर्का बोले- ूत्यो जोगी सिद्धार्थलाई पनि कहाँ यशोधरा लान दिइन्छ र ू?

अर्का बोले- ूप्रतिश्पर्धा नै नगरी उनले कसरी कन्या लान पाउँछन् हेरौँला ।ू

अर्का बोले- ूसाथी हो त्यो जोगी सिद्धार्थलाई प्रतिश्पर्धाको लागि हाँक दिने हो । ऊ पक्कै हार्नेछ । ऊ हार्दाहार्दै पनि कन्या उनैलाई दिइयो भने दण्डपाणी स्वयं दण्डका भागी हुनेछन् ।ू

यशोधरा स्वयं दृढ व्यक्तित्वकी धनी थिइन् । उम्मेदवारहरुमा सिद्धार्थप्रतिको द्वेष र पिताप्रतिको अपमानलाई सुनेर तिनी अति क्ष्ाव्ध थिइन् । चयन त तिनले गर्नुपर्ने हो । तिनको चयनलाई नै नहेरी यसरी कुरा काट्नु तिनलाई अति अशोभनीय लाग्यो र सबैप्रति क्षोभ उत्पन्न भयो ।

त्यसै आरिशे युवाहरुका मा´मा थिए अति शालीन र सौम्य सिद्धार्थ । क्याउँक्याउँ कराइरहेका कागहरुको मा´मा राजहाँस वजै देखिन्थे उनी । कहीँ कतै उनको चासो स्पष्ट थिएन । सुनियो युवाहरुको क्षोभलाई सुनेर उनका दाजुभाइहरु महानाम अनुरुद्ध नन्द र आनन्द कुनै पनि क्षण ती युवाहरुसँग युद्ध गर्न तत्पर छन् र देवदत्त कोलियसमेत सिद्धार्थकै पक्षमा लड्न उद्यत छन् । टाढैबाट स्पष्टै देखिन्थ्यो सिद्धार्थका दाजुभाइ र देवदत्त अति क्रुद्ध देखिन्थे र अमितोदन उनीहरुलाई सम्हाल्नमा व्यस्त थिए ।

हल्लीखल्ली जब अति बढ्यो तब यशोधरा मण्डपमा निस्किइन् । एकाएक हल्लीखल्ली समाप्त भयो । त्यस निशब्दतामा यशोधराले कतै नहेरी सिद्धार्थलाई सोझै सम्बोधन गरिन्- ूहे सिद्धार्थ ! आज तपाईंलाई म प्रत्याशी उम्मेदवारहरुका पंत्तिमा बसेका देखिरहेकी छु । त्यसैले बुझ्दछु तपाईं विवाह गर्ने हेतुसाथ यहाँ आउनुभएको छ । अतः हे सिद्धार्थ ! धर्ती आकाश सूर्य र बायु सबैलाई साक्षी राख्दै यस मण्डपमा घोषणा गर्दछु कि उपस्थित सबै प्रत्याशीमध्ये म तपाईंलाई बिनासर्त आफ्नो बर चुन्दछु ।ू

कुनै पनि परीक्षणबेगर यो चुनाव भएको हुँदा समस्त उम्मेदवार युवाहरुबीच फेरि हल्लीखल्ली मच्चियो । स्वयं पिता दण्डपाणी बोले- ूहे पुत्री ! सिद्धार्थ सन्तहरुसँग सङ्गत गर्ने र सन्तकै स्वभावका भएकाले राम्रा गृहस्थ बन्नै सक्दैनन् । तिम्रा बरचयनको स्वतन्त्रतामा म कुनै अड्चन त दिन्न । तर म आग्रह गर्दछु एकपल्ट यसमा विचार गर ।ू

यशोधराले उल्टै पिता दण्डपाणीलाई सोधिन्- ूहे पिता ! के सन्तहरुसँग सङ्गत गर्नु र सन्तको स्वभाव राख्नु अपराधै हो ?ू

दण्डपाणी- ूत्यसो त भनेको होइन । तर यदि सिद्धार्थलाई नै चयन गर्नु थियो भने तिमीले किन पहिले उनको कन्याचयनको कार्यक्रममा गएर पनि त्यो निर्णय दिइनौ ? यता पछि उनीहरुले घरैमा आएर कन्या मागेका पनि हुन् । तिमीले त्यसै बेलामा मानिदिएको भए पनि यो स्वयंबरको रचना गर्नैपर्ने थिएन ।ू

यशोधरा- ूहे पिता ! त्यसबखत मैले कहाँ बरहरु देख्न पाएकी थिएँ र रोजेर मेरो चाहना अनुरुपको बर छान्न पाउँथेँ आज यी प्रत्याशीहरुको माझमा हेर्दा म बुझ्दै छु मेरो लागि कोही बर हुन सक्छन् भने उनै धीर स्वभावका शान्त सिद्धार्थ मात्र हुन् । हे पिता ! मेरो चयन बद्लिने छैन । मैले ठोकेरै भनेँ मेरो बर सिर्फ सिद्धार्थमात्र हुन सक्छन् ।ू

अब यशोधराको चुनावमा परिवर्तन नहुने छाँट देखिएपछि अन्य प्रतिद्वन्द्वीहरुले आफूहरु अपमानित भएको महशुस गरे ।

एकजना बोले- ूयशोधराले बर चुन्नभन्दा पहिले अरुको ल्याकतको परीक्षण गर्नुपर्दथ्यो । यसमा हामीहरुको आपत्ति छ !ू

अर्का बोले- ूलक्षभेदनको प्रतिश्पर्धा आयोजित होस् ।ू

यशोधरा- ूमैले जानेसम्म कन्याचयनको उद्देश्य हो कन्यालाई बर चुन्नुको स्वतन्त्रता । मलाई लागि रहेछ मेरो स्वतन्त्रतामा यो स्थितिले वाधा दिइरहेको छ । के यहाँ कुनै बलियो राँगोले प्रतिश्पर्धा जितेमा मैले त्यसैसँग विवाह गर्नुपर्ने हो त्यस्तो कर मलाई छ भने म यस्तो पाशविक विवाह रचनाको पक्षमा छुइँन । तपाईंहरु सबै यसै फर्के हुन्छ ।ू

एकजना प्रतिश्पर्धी बोले- ूस्वयंबरमा प्रतिश्पर्धीहरुको परीक्षण हुने चलन छ । त्यही प्रत्याशासाथ हामी आएका हौँ । यदि कसैलाई पहिलेदेखि नै मन पराइराखेको हो भने किन अरुलाई दुःख दिइराखेका के हामीचाहिँ तपाईंहरुका खेलका गोटीमात्र हौँ । हामीमा स्वाभिमान छैन के त्यसै हामी चूप रहन सक्छौँ ?ू

त्यसपछि धेरै हल्लीखल्ली मच्चिए । हल्लीखल्लीको मा´मा देवदत्त कोलियको तर्फबाट उठे र सबैलाई शान्त रहन आग्रह गरे- ूहे प्रतिश्पर्धी पाहुनाजन ! यो एउटा स्वयंबर चयनको अबसर हो जसमा कन्याले सबैलाई हेरेर आफूखुशी बरको चयन गर्नु पाउँछन् । अनि कन्याले ढिलो चाँडो जे होस् बरको चयन गरिसकेको अवस्था यहाँ सिर्जना भएको छ । यसलाई तपाईंहरु चुनौती दिनुहुन्छ भने यहाँ भिडन्तको स्थिति सिर्जना हुन्छ नै । कोही माइतीगण आफ्ना कन्यालाई जबर्जस्ति उठाएर लाने बर्बरतालाई कदर गर्न सक्दैन । अतः मेरो नम्र निवेदन छ तपाईंहरु सबै कन्याको बरचयनलाई इज्जत दिनुहोस् । रह्यो कुरा शस्त्र परीक्षण गर्ने तपाईंहरुको चाहनाको । त्यसबारेमा म भन्न चाहन्छु अब प्रतिश्पर्धाको अवस्था सिकिसकेको छ । तथापि उपस्थित प्रत्याशीहरुको योग्यतालाई सबैले हेर्न चाहने हो भने यसलाई कला प्रदर्शनको रुपमा साचालन गर्न सकिन्छ । जसमा तपाईंहरु आफ्ना बढीमा बढी क्षमता प्रदर्शन गर्न सक्नुहुनेछ । हे उपस्थित सज्जनवृन्द ! मेरो आग्रह छ तपाईंहरु यसमा सामेल हुनुहेास् । सिद्धार्थ पनि यसमा सामेल हुनेछन् । तपाईंहरु सबैले देख्न पाउनु हुनेछ यशोधराको चयन कस्तो रहेछ ।ू

दण्डपाणीले यो कुरालाई स्वीकार गरिदिए । त्र सिद्धार्थलाई यो बखेडा कत्ति पनि मन परेन । उनले यो कार्यक्रम अर्को हिसाबमा प्रतिश्पर्धा नै हुन गइरहेको बुवजे । उनी यस्ता प्रतिश्पर्धालाई कदाचित रुचाउँदन थे । उनले यसमा पनि भाग नलिने मन गरे ।

सारथी छन्दकले अगाडि सरेर बिन्ति गरे- ूहे सिद्धार्थ ! अब त दुबै खान्दानको इज्जत दाउमा लागेको छ ।ू

अमितोदन बोले- ूहे सिद्धार्थ ! देवदत्तलाई थाहा छ कि तिमी यहाँ उपस्थित सबैमा सर्वोत्कृष्ट साबित हुने छौ । त्यसैकारणले उनले यशोधराका साथै समस्त कोलियगणको इज्जत राख्न यस्तो बीचबचाउको प्रस्ताव गरेका हुन् । हे सिद्धार्थ ! अब त स्थिति यस्तो बनेको छ कि तिमीले यसमा भाग लिनैपर्नेछ । पहिलो त यशोधराको लज्जा बचाउन पनि तिमीले यसमा भाग लिनुपर्ने छ भने अर्को शाक्यगणको आत्मसम्मान जोगाउन पनि यो गर्नै पर्नेछ ।ू

सिद्धार्थले अमितोदनको अनुहार हेरे । त्यो ढल्कदो उमेरको अनुहारमा मायालाग्दो याचना थियो । कसरी उनले उहाँलाई निराश गर्न सक्दथॆ भाइ नन्द अनुरुद्ध दाजु महानाम अनि मित्र भद्दीयको अनुहारमा किलकिलोलाग्दो विक्षिप्तता थियो । सिद्धार्थ कसरी उनीहरुलाई यसरी लज्जिलज्जित देख्न सक्दथे । देवदत्तको अनुहारमा हेरे उनमा सिद्धार्थप्रतिको दृढविश्वास यसैयसै टप्किरहेको थियो । कसरी उनका त्यो आत्मविश्वासलाई कुठाराघात गर्न सक्दथे । अनि हेरे यशोधराको अनुहार । तिनी अत्यन्त विक्षिप्त स्थितिमा थिइन् । तिनको अवस्थाबाट सिद्धार्थ स्वयं मर्माहत भए । अनि त उनले नचाही नचाही कलाप्रदर्शन नामको छद्मरुपी प्रतिश्पर्धामा उत्रने सहमति दिए ।

हे पाठकगण ! अब छद्मरुपी प्रतिश्पर्धा सुरु भयो । सबै प्रतिद्वन्द्वीहरु आआफ्ना कौशल देखाउन लागे । कसैले दौडदा दौडदै लक्षभेदन गरे । कसैले घुमिरहेको लक्षमा भेदन गरे । कसैले शब्द भेदन गरे । सिद्धार्थ सिर्फ अरुहरुका लक्षभेदनकै अवलोकन मात्र गरिरहेका थिए । अन्त्यमा उनको पालो आयो ।

सिद्धार्थ आफ्नो आसनबाट उठे । समस्त गुरुजनलाई त्यहाँबाटै उनले प्रणाम गरे र आफ्नो धनुष उठाए । त्यसपछि उनले मधुर वाणीमा भने- ूहे उपस्थित महानुभावहरु ! मैले कुनै विग्रहको लागि यो हतियार उठाइरहेको छैन । मलाई आफू सर्वश्रेष्ठ भएको प्रमाणित गर्नु छँदैछैन । त्यसैले यहाँ आज मेरा आफ्ना कुनै विशेष प्रस्तुति हुन गइरहेको छैन । म जे प्रदर्शन गर्न गइरहेछु ती सिर्फ भरखरै प्रदर्शन गरिएका कलाहरुको मेरो तर्फबाट पुनःप्रदर्शन मात्र हुनेछन् । यसलाई प्रतिश्पर्धाको लागि प्रदर्शन भन्ने सुझ नराख्न मेरो परम आग्रह    छ ।ू

त्यसपछि उनले बाण सन्धान गरे । अनि तीब्र गतिमा दौडदै टाढा राखिएका लक्षलाई भेदन गरेर देखाए । एकाएक सिद्धार्थमा सोच्दै नसोचेको तीब्र गति र स्फूर्ति देख्दा सबै उपस्थित जन चकित भए । टररर… ताली बजे । त्यसपछि हेर्दाहेर्दै उनले चलिरहेका लक्षलाई निमेषभरमै भेदन गरे । एकपल्ट होइन दुइपल्ट होइन तीन चारपल्ट त्यो गरेर देखाए । उनी हिँड्दै छन् कि दौडदै छन् कि वा बाण हान्दैछन् पत्ता नहुँदै लक्ष भेदन भइसक्थ्यो । चकित दर्शकहरुले उठेरै ताली बजाए टरररर… । अनि अन्त्यमा आँखामा पट्ठी बाँधेर अचुक शब्दभेदन गरेर देखाए । समस्त उपस्थित जन चकितमात्र होइन प्रफुल्लित नै भए । ताली बजिरहेथ्यो टरररर… । प्रतिद्वन्द्वीहरु स्वयं नै प्रशंशापूर्ण थपडि बजाएर थाकिरहेका थिएनन् । कसैले पनि अरुले गरेर देखाएका कलालाई त्यसरी प्रदर्शन गर्न सकेका थिएनन् । सिर्फ आफ्नै कुनै एक विशिष्ट कलामात्र त्यो पनि ज्यादै कमले प्रदर्शन गरेका थिए । तालीको पर्रा अझै बजिरहेको थियो ।

मण्डपमा धेरै थोरै मात्र लज्जित थिए । त्यो पनि आफ्नै अभद्र व्यवहारको पछुतोसाथ । सबैजसो थिए अति हर्षित । तर सिद्धार्थ भने सही मानेमा अति दुःखी थिए । एकैलाई यत्ति लज्जामा पार्नु उनको हिसाबमा िहंसा थियो । अरुलाई िहंसा गर्दै आफू फाइदामा हुनु उनको लागि रुचिकर थिएन । त्यो ताली त्यो प्रशंसा अनि पारितोषिकको रुपमा सबैले आँखा गाडेकी कन्या- सबैको मुख मोसेर उनका भागमा परेको यो पारितोषिक उनलाई पाच्य थिएन ।

यशोधरा बरमाला लिएर अग्र भागमा आइन् । आफू त्यहाँ कठपुतली भएको अनुभव सिद्धार्थलाई भयो । उनले अनिच्छामै किन नहोस् गला थाप्नु नै थियो थापे । यशोधराले सहर्ष बरमाला पहिर् याइन् । तालीको पर्रा अरु बढे ।
— – –

सिद्धार्थले बरमाला पहिरिए । शुद्धोदनलाई यहाँभन्दा ठूलो अर्को के कुरा हुन सक्थ्यो उनले बुहारी भित्रयाउन ठूलै समारोहको आयोजना गरे । यसमा कोसलसम्राट् महाकोसललाई समेत आमन्त्रण गरे । महाकोसलले भने आफू बूढयौली लीको कारणले आउन नसक्ने खेद प्रकट गर्दै प्रतिनिधिको रुपमा अठारवर्षे* युवराज अग्निदत्त प्रसेनजीतलाई धेरै उपहारसाथ कपिलवस्तु पठाए । समस्त शाक्यगणमा सिद्धार्थको विवाह आफैँमा एउटा आकर्षण त छँदै थियो । त्यसमाथि अर्यावर्तभरि हकदक मच्चाउने कोसल महाजनपदका युवा युवराज प्रसेनजीतको सौहाद्रतापूर्ण उपस्थिति थियो । यसले त सुनमा सुगन्ध नै छरिदियो ।

* “पसेनदी और बिम्बिसार बुद्धका समवयस्क था ।” -उत्तरप्रदेशमे बौद्धधर्म के विकास, पृ. १०७ ।

सिद्धार्थको जन्ती दुलही लिएर आउँदै थिए । जन्तीको सबभन्दा अघि थिए घोडसवार अमितोदन । उनकापछि केही पन्ध्र कदमको दुरीमा पंचेबाजा घन्काउदै वाद्यवादकहरु आइरहेका थिए । उनीहरुका पछिपछि नन्द अनुरुद्ध र तिष्य आफ्ना घोडा सारथीलाई सुम्पेर नाच्दै अगाडि बढिरहेथे । त्यसपछि थिए सिद्धार्थका रथ । रथमा थिए सौम्य सिद्धार्थ अनि घुम्टोहीन ठाडो शिरकी दुलही यशोधरा । छन्दक रथ हाँकिरहेका थिए । त्यसको ठीक पछि थिए महानाम र देवदत्त घोडामा सवार । लाम थिए जन्तीहरुका कोही रथमा कोही घोडामा त कोही पैदल ।

जन्ती कपिलवस्तु नगरद्वारभित्र पस्नासाथ समस्त नगरबासीले घरघरका झ्याल र पटाङ्गिनीहरुबाट शीतल जलसहित पुष्प वृष्टि गरे । जन्ती दरबारसामू आएर रोकियो । जन्तीलाई स्वागत गर्न उभिएका थिए कोसलयुवराज प्रसेनजीत सहित महाराज शुद्धोदन अनि उनका भाइहरु ।

अमितोदनको इशारामा सिद्धार्थ रथबाट उत्रिए । माता प्रजापति र महानामपुत्री बासभखत्तिया** दुलही यशोधरालाई रथबाट उतार्न अघि लागे । कोसलराजकुमार प्रसेनजीत र शुद्धोदन दुबैले अगाडि बढी सिद्धार्थलाई अङ्कमाल गरॆ । शुद्धोदनको आँखा हर्षाश्रुसाथ डबडबाइरहेका थिए । त्यसपछि भित्रयाइयो दुलहा दुलही दरबारमा ।

** बासभखत्तियालाई धेरै स्रोतहरुले महानामकी दासी भनेका छन् । आफ्नै छत्रसम्राटलाई दासी भिडाउन सक्दैन भन्ने मान्यतासाथ मैले यसमा तिनलाई महानामकै नोकर्नीपट्टिकी आफ्नै छोरीको रुपमा प्रस्तुत गरेको छु । – लेखक

दुलही भित्रयाउने रीतिमा ऊ बेला चेलीहरुले बाटो छेक्ने चलन थियो । यसरी बाटो छेक्न आउने चेलीहरुमा चौधवर्षीया महानामपुत्री बासभखत्तिया पनि थिइन् । उमेर चौधै वर्षकीमात्र भए पनि सुखसयलमा हुर्किएकी यी नवयुवती हलक्कै बढेकी थिइन् र पूर्ण यौवना देखिन्थिन् । तिनले चलनअनुसार नवदुलहीबाट एक ताम्रनिष्क अर्थात् तामाको सीक्का चाहिन् । तर यशोधरासँग ताम्रनिष्क थिएन । तिनले यसको सट्टा सुनकै सीक्का प्रदान गर्न चाहिन् । तर बासभखत्तियाले त्यो लिनै मानिनन् । चाचलताले मत्त बासभखत्तियाले दृढ भएको नक्कलसाथ भनिन्- ूयस्तो तयारीले आएर कहाँ हुन्छ अरुसँग मागेर भए पनि दिनुपर्छ ।ू

अन्त्यतः सिद्धार्थले नै यशोधरालाई सुटुक्क ताम्रनिस्क दिए । यसलाई पनि बासभखत्तियाले लिन मानिनन् र भनिन्- ूयो त हाम्रैतर्फको हो नि कहाँ मान्छु र ?ू

सबैजना उन्मुक्त भएर गललल हाँस्न लागे । सबैलाई त रमाइलो भयो । तर यशोधरालाई भने आपत पर् यो । आफ्ना माइती देवदत्त वा तिष्यबीर त्यतै देखिन्छन् कि भनी तिनले यता र उति घाँटी तन्काइन् । तर ती दुबै त्यसबखत त्यता थिएनन् । त्यसपछि प्रसेनजीत अगाडि सरे र एउटा ताम्रनिष्क यशोधरालाई दिँदै भने- ूल यो दिनुहोस् । म त उहाँतर्फको मान्छे होइन नि ।ू

यशोधराले पुलुक्क प्रसेनजीतको अनुहार हेरिन् । प्रसेनजीतले मुसुक्क मुस्काएर भने- ूम कोसलसम्राट्पुत्र प्रसेनजीत हुँ । लिनुहोस् र दिनुहोस् उहाँलाई त्यो प्रथाअनुसारको भेटी । मलाई माइती मानॆरै लिनुहोस् न ।ू

त्यसपछि यशोधराले त्यो लिइन् र बासभखत्तियाको हातमा राखिदिइन् । रमाइलो गर्दै रहेकी बासभखत्तियालाई प्रसेनजीतको यो किसिमको प्रवेश एकाएक ठेस लागेसरह भयो ।

विवाहको प्रकृया अगाडि बढ्दै गयो । प्रसेनजीतको ध्यान भने सबै छोडी बासभखत्तियामै हुन लाग्यो । प्रसेनजीत तिनीबाट साह्रै प्रभावित थिए । बासभखत्तियालाई पनि केहीबेरमै थाहा भो प्रसेनजीत तिनलाई निकै चोरीचोरी हेर्दछन् । अनि त तिनलाई अति अप्ठेरो लाग्न लाग्यो । तिनको लागि सबै रमाइलो अब सकिएसरी भयो । अघिसम्म सबैलाई सर्लक्कै खाइरहेकी बासभखत्तिया अब मुसासरह आमाहरुका पछाडि लुक्न लागिन् ।

त्यसै रात्रिको भोजमा संगीतको कार्यक्रम थियो । यशोधरा वीणावादनमा प्रवीण छिन् भन्ने प्रशस्त हल्ला थियो । त्यसैले सबैले भनेका थिए त्यस कार्यक्रममा यशोधराले वीणा र साथमा सिद्धार्थले ढोल बजाउने अनि त्यसमा नाच्ने बासभखत्तिया । कार्यक्रम त्यसरी नै चल्यो । यशोधरा साँच्चै वीणावादनमा प्रवीण रहिछिन् । सिद्धार्थ ढोल बजाउँदै थिए बेलाबेलामा वीणाको रसास्वादन गर्न उनी ढोलको नादलाई कम गर्दथे । ढोलले छोडेको त्यो नादाकाशमा वीणा यस्तरी रन्किन्थ्यो मानौँ ती ढोलकै तृष्णामा उन्मत्त थिए । अनि ढोल पुग्थे वीणाको मिलनमा । कस्तो जोडी मानौँ बिहे अब त सिद्धार्थ र यशोधराका थिएन वीणा र ढोलको पो थियो । सबैले भुले बासभखत्तियाको नाचको कार्यक्रम पनि त्यसैमा थियो । बासभखत्तियासमेत त्यसैमा रङमङिएकी थिइनन् र भुलेकी थिइन् कि तिनले नाच्नु पनि पर्थ्यो ।

यता प्रसेनजीतका चासोहरु फरक भइसकेका थिए । पहिले त सिद्धार्थसँग दिल खोलेर आत्मचिन्तनका कुरा गर्ने अनि उनका विवाहको उपलक्षमा मोजमस्ति गर्दै रमाउने भन्ने थियो । तर बासभखत्तियाको निर्वोधता सरलता तथा सुन्दर आकृतिले उनलाई पागलै बनाइदियो । तिनको बारेमा जान्न उनले निक्कै चासो राख्न लागे । जसरी तिनी सिद्धार्थको घरपरिवारमा घुलमिल र निर्धक्क देखिन्छिन् यसले पक्का गर्दथ्यो कि तिनी सिद्धार्थकी नजिककी चेली हुन् । तथापि पक्काचाहिँ गर्न सकेनन् कि यी कसकी छोरी हुन् ।

एउटा मौका पारेर प्रसेनजीतले सुटुक्क आफ्ना अङ्गरक्षकलाई यी को हुन् भनी पत्ता लगाउन अह्राए । अङ्गरक्षकले केही समयमै खबर ल्याए कि यिनी सिद्धार्थका काका शुक्लोदनका पुत्र महानाम शाक्यकी ल्याइते पट्टीकी पुत्री हुन् । महानामलाई यो पुत्री आफ्नी दासी सागरबखत्तियाबाट प्राप्त भएको थियो । पुत्री जन्मेपछि दासी माताको तत्काल मृत्यु भएको थियो र महानाम तथा उनकी पत्नीले यी कन्यालाई आफैँले न्वारन गराएर छोरी स्वीकारेका थिए । महानाम तथा उनकी पत्नीले यी कन्यामा कहिल्यैपनि मातृहीनताको भावना जाग्न दिएका थिएनन् । अनि महानाम होउन् कि अन्य उनका कोही पनि नजिकका नातेदार सबैले बासभखत्तियालाई आफ्नै सहोदर कुलपुत्री मानेका थिए ।

बस् प्रसेनजीतलाई यत्ति जान्न पाए पुग्यो र मनमनै प्रण गरे कि उनले निश्चितरुपमा यिनै कन्याका पाणीग्रहण गरेर शाक्यकुलसँग अवश्यै नाता गास्ने छन् ।
—-

४१. त्यो प्रथम मधुराित्र

यता सिद्धार्थको लागि बिहेको यो पहिलो रात्रि । नयाँ जीवनको नयाँ शुरुवात । नवजीवनको सुखद भविष्यको कामनामा त्यसताकाको चलनबमोजिम दुलहाको खाटलाई फूलहरुले पूर्णरुपमा सजाइएको थियो । सिद्धार्थ पहिलेदेखि नै आफ्ना ओछयानमा दिनभरिका क्रियाकलापलाई सम्झदै असजिलो अनुभूतिसाथ यशोधरालाई पर्खिरहेथे । पर्खिरहेथे पनि के भन्नु उनी एउटा कठपुतलीसरह पर्खाइएका थिए ।

प्रजापतिले काँसको बटुकोभरि महमिश्रित दूध भरेर यशोधराको हातमा राखिदिइन् र तिनलाई सिद्धार्थको शयनकक्षको ढोकासम्म ल्याएर बोलिन्- ूहे पुत्रवधू ! यही हो सिद्धार्थको कोठा । भित्र प्रवेश गर र सिद्धार्थलाई यो दूध पिलाऊ । आज उपरान्त यो नै तिम्रो पनि शयनकक्ष हुनेछ । हिजोसम्म यसको रेखदेख म गर्दै थिएँ । आज उपरान्त तिम्रो रेखदेखमा यो रहनेछ ।ू

नववधू । नयाँ अनुभव । यशोधरालाई यो नयाँ ठाउँमा एउटा नयाँ भूमिकामा अति नै सङ्कोच र लज्जाको अनुभूति भइरहेथ्यो । तिनले प्रजापतिसँग आँखासम्म उठाएर हेर्न सकिरहेकी थिइनन् । घुम्टोले पूरै अनुहार छोपेकी थिइन् । प्रजापतिले तिनलाई ढाडस दिँदै कोठाभित्र सामान्य घच्याडेर प्रवेश गराइन् ।

सिद्धार्थ स्वयं पनि यस कुरामा मानसिक रुपमै तयार थिएनन् । सांसारिक प्रपाचको खेलमा एउटा भूमिका निर्वाह गर्न आफू एउटा कठपुतली नै बनेको आभास भइरहेथ्यो ।

यशोधरा सरक्क भित्र पसिन् । सिद्धार्थलाई लाग्यो नाटकको अर्को एउटा प्रमुख पात्र रङ्गमाचमा प्रवेश गरिरहेकी छन् । एकै क्षणमा अब पतिपत्नीको भूमिकामा नाटक खेल्नुपर्छ अनि सन्तान उत्पत्तिको लागि मार्ग प्रशस्त गर्नुपर्छ । समाज र वंश त्यसरी नै निरन्तरित छन् । त्यसैले उनीहरुले त्यो नाटक गर्नैपर्छ ।

यशोधराले एक छेउमा हातमा भएको तातो दूधको बटुको राखिन् । लज्जा थियो । केही सङ्कोच पनि । सिद्धार्थको अनुहार हेर्नै सकिरहेकी थिइनन् । सिद्धार्थ भने आफ्नै सुरको आत्मचिन्तनमा थिए । यशोधरालाई बसाउने औपचारिकता समेत उनले भुलिरहेका थिए । सङ्कुचित रहेकी यशोधरा न केही बोल्न सकिरहेकी थिइन् न कतै बस्न नै ।

दुबै आआफ्नै सुरमा हराएका थिए । दिमागकी अति चनाखो र तीक्ष्ण बुद्धिकी यशोधरालाई निक्कै अप्ठेरो महसुस भयो । तिनले स्थितिलाई बुझ्न चाहिन् । सुनेकी थिइन् बेलाकुबेला सिद्धार्थ ध्यानस्थ हुने गर्छन् । के उनी अहिले ध्यानस्थ त भएका होइनन् नत्र किन केही प्रतिकि्रया भएन तिनले सिद्धार्थलाई अझै हेर्न सकिरहेकी थिइनन् । त्यसैले स्थिति के भइरहेछ थाहा भइरहको थिएन । के सिद्धार्थलाई तिनी आएकै थाहा नभएको त होइन एउटा सबल प्रश्न तिनमा जाग्यो । तर अ´ै सोझै हेर्न तिनले सकिनन् ।

केही क्षणमा तिनलाई लाग्यो- आफ्नो उपस्थितिको सङ्केत भने नदिई भएन नै । तिनले बिस्तारै आफ्ना शिरबन्दी टाउकोबाट फुकालिन् र हातमा सम्हाल्न नसकेको नक्कल गर्दै भुईंमा ठग्रङ्ग झारिदिइन् । त्यस सन्नाटामा त्यो गहना झरेको राम्रै आवाज आएको हो । तर त्यसले सिद्धार्थको ध्यानलाई आकर्षण गर्न सकेन । त्यसपछि तिनले चुरा भुइर्ँ्रमा छोडिन् । त्यसले पनि सिद्धार्थको ध्यानाकर्षण भएन । तिनी वाक्क भएर अब शालीनता त्याग्दै खसाएका सबै गहना उठाएर नगिचैको सन्दूक माथि राख्न गइन् । त्यसो गर्दापनि सिद्धार्थबाट कुनै प्रतिकि्रया आएन । अब तिनको धैर्यताले ठाउँ छाडे । लज्जा र सङ्कोच समेतले पनि धर पाएन । तिनले बिस्तारै आँखा उठाएर सिद्धार्थलाई हेरिन् ।

सिद्धार्थ त तिनलाई नै हेरेर वाल्ल परिरहेका रहेछन् । अब बुिझ न् यशोधराले कि यी प्रपाचबाट बाहिर उठेका सिद्धार्थलाई तिनका सङ्कोच वा लज्जाको कुनै अर्थ छैन । तिनी झरिन् त्यही स्थितिकै वास्तविक धरातलमा । अनि सिद्धार्थलाई नै अचम्म लाग्ने कृयाकलापमा उद्यत भइन् । अब तिनी कोठामा यता र उति केही समान खोज्न लागिन् । मानौँ तिनले केही हराएकी छिन् अथवा तिनलाई केही चाहिएको छ ।

सिद्धार्थ अब आए अन्तरकि्रयामा- ूके खोज्दैहुनुहुन्छ यशोधरा ू

यशोधराले मधुर मुस्कानसाथ भनिन्- ूहजूरको वाक्य फोर्ने साँचो ।ू

सिद्धार्थ एकछिन् तिनको कुरामा अलमलिए । त्यसपछि बुझे कुरा र उनी हाँसे घत परेर ।

– ूहजूर हाँस्न पनि जान्नुहुन्छ ?ू
– ूसाँचो खुलेपछि त्यो पनि सम्भव रहेछ ।ू
– ूयस साँचोले अरु केके खुल्ने हुन् कुन्नि ?ू
– ूत्यो त मलाई पनि थाहा छैन । के बन्द रहेको छ भन्ने कुरा नै मलाई थाहा छैन ।ू
– ूउसोभए त डरमर्दो भयो नि । कुनै पनि बेला कुनै पनि हाउगुजि निस्कने हुन् कि ?ू
– ूत्यसो पनि होइन । यस मस्तिष्कले सदा उदारभाव र प्रेमकै खेती गरेको छ । जे निस्किन्छ त्यसकै फलहरु निसि्रत हुन्छन् ।ू
– ूहाम्रो लागि पनि केही उबार्न सकिन्छ कि त्यस खेतीको बाली ?ू
– ूजानेर होस् वा नजानेर चाहेर होस् वा नचाहेर सदासर्वदा जीवनभर जे प्राप्य छ वा जे उत्पादित हुन्छ बाँडिचुँडि भोग्ने कसम खाएर विवाहबन्धनमा गाँसिएको छु । यहाँ जे छ सर्वप्रथम नजिकका तपाईंनै हुनुभएकाले भोग गर्ने स्वाभाविक अधिकारी तपाईं नै हुनुहुन्छ । उब्रेको भागको कुरा किन ?ू
– ूमुखले त त्यस्तो भन्नुभो तर कामले त्यो भइरहेको जस्तो लागेन ?ू
– ूकसरी ?ू

यशोधराले गम्भीर मुस्कान साथ भनिन् – ूकसरी भने अहिलेसम्म उभिएकी उभिएकै छु । थाकिन् होली भन्ने सोच हजूरमा आउँदै आएनन् नि त ।ू

सिद्धार्थ एकदमै झस्किए । खाटबाट उठ्दै यशोधराको कोमल हात समातेर उनी बोले- ूमाफ गर्नुहोला । अरुनै कुरामा यस्तरी भुलेँ यतै खाटमा बसौँ न ।ू

यशोधरा मरीमरी हाँसिन् र हाँसोमै भनिन्- ूयस्तरी पहिलो दिनको पहिलो क्षणमै अरु कुरामा भुल्ने व्यक्तिबाट मैले जीवनभरको साथ के पाउँला मलाई त शङ्कै छ ।ू

सिद्धार्थ निरुत्तर भए । उनको अनुहारमा एकसाथ लज्जा र पश्चातापको भाव देखियो । उनको अनुहार हेर्न लायकको थियो । यशोधराले आफ्ना लामालामा हातहरुले सिद्धार्थलाई बेर्दै भनिन्- ूके भो र दुनियालाई चकित गर्ने व्यक्तित्व आज किन यस्तो सानो कुरामा विचलित मैले त सामान्य ठट्टा मात्र गरेकी हुँ । यो साँचोले फेरि अर्को के खुल्न गयो ?ू

ूतपाईंका सामान्य ठट्टाहरुले मलाई बारम्बार नयाँ पटाक्षेपमा उतार्दै छन् । नयाँ भूमिकामा प्रवृत्त गराउँदै छन् । यी दृष्टान्तहरु हुन् कि म जे कुराको खोजी गर्दैछु त्यसमा तपाईंकॊ अनन्त योगदान हुनेछ ।ू

ूम एउटा सामान्य कन्या हुँ । हजूरको खोजको गहनतालाई बुझ्नसक्ने क्षमता ममा छैन । त्यसैले हजूरको खोजमा म के योगदान दिनसक्छु भन्ने कुरामै म कत्ति पनि स्पष्ट छुइँन । तथापि प्रण गर्दछु हजूरको त्यो वृहत्तर खोजीमा म कहिल्यै अड्को बन्ने छुइँन । भर्खरै मैले के अर्थ लाग्ला भन्ने नसोचिकनै अन्जानमै अस्वाभाविक धृष्टाताका साथ ‘यस्ता भुल्ने व्यक्तिबाट के जीवनभरको साथ पाइएला’ भनी ठट्टा गरें  । अलि बढीनै गरियो त्यसको लागि क्षमा चाहन्छु । हजूरलाई हरकुरामा साथ दिन्छु भनेर यो बन्धनमा मैले पनि कसम खाएकी छु । म पनि त्यो वचन पूरा गर्न प्रतिवद्ध छु ।ू

एकाएक सिद्धार्थ गम्भीर भएर हात जोडदै बोले- ूहे यशोधरा ! तपाईं धन्य हुनुहुन्छ । तपाईर्मा म गुरुत्वको आभास पाइरहेछु । निश्चय नै म तपाईंबाट धेरै सिक्ने छु ।ू

यशोधराले स्थितिलाई गम्भीर हुन दिन चाहिरहेकी थिइनन् । यो रात भनेको गम्भीर चिन्तनको लागि प्रायोजित थिएन । अतः जुन प्रयोजनमा यो थियो त्यतै धकेल्न तिनी भरमग्दुर प्रयत्न गर्दै थिइन् । सिद्धार्थका जोडिएका हातहरुलाई च्याप्प समात्दै तिनी बोलिन् पनि- ूमेरो प्राण ! मबाट पहिलो पाठ सिक्नुहोस्- यस विवाहबन्धनको प्रथम ध्यॆय हो सन्तान उत्पत्ति । अनि यो पहिलो रात त झनै महŒवपूर्ण छ । यहाँबाटै त्यो वैवाहिक जीवनको नक्शा कोर्न लागिन्छ । बुझ्नुहोस् यस पहिलोरातमा वैराग्यको भाव र आत्मचिन्तनले कदाचित ठाउँ पाउने छैन ।ू

त्यसपछि दुबै हाँसे । सिद्धार्थका कहिल्यै नखुलेको मानसको पाटो आज खुलेको थियो । सिद्धार्थ त्यसमा पूरै हराए । सिद्धार्थलाई लागिरहेथ्यो- यशोधरा एउटा खुला पुस्तक हुन् जसलाई हरक्षण नयाँ दृष्टिकोणबाट पढ्न सकिन्छ । भावविभोर भएर सिद्धार्थ बोले- ूयशोधरा ! म त विवाहको लागि कत्ति पनि सहमत थिइँन । तर अहिले लागिरहेको छ तपाईर्जस्ती पत्नी पाएर म अहोधन्य भएको छु ।ू

– ूहुन त हो तर यो के पराईलाई झैँ ‘तपाई तपाईं’ भन्नुहुन्छ । मलाई अप्ठेरो अनुभूत भइरहेको छ । ‘तिमी’ भनेर सम्बोधन गर्नुहोस् न ।ू
– ूमलाई पनि त ‘हजूरका हजूर’ लाउँदै हुनुहन्छ । के म पराइ हुँ र मलाई पनि अप्ठेरो अनुभूत भइरहेछ ।ू
– ूम हजूरलाई त्यो भन्दा तल झरेर सम्बोधन गर्नै सक्दिँन । लोग्ने र स्वास्नीको सम्बोधन नै ‘हजूर’ र ‘तिमी’ हो ।ू
– ूकसले भन्यो ?ू
– ूपरम्परा त्यही छ ।ू
– ूयो विभेदको परम्परा मान्नै पर्छ भन्ने छ र त्यस्तो भेद सिकाउने शास्त्रलाई नै मान्न छाडिसक्यौँ भने यो के कुरा हो ।ू
– ूजे होस् म हजूरलाई ‘तिमी’ भन्न सक्तिन । उसोभए सम्झौता गरौँ । म पनि तपाईंलाई ‘तिमी’ भन्नै सक्तिन ।
– ूहजूरलाई विवादमा कस्ले जित्ने ?ू

यशोधरा अब थप विवादमा आइनन् । सम्झौता भएसरी भयो । अझ त्यो विवादै तिनलाई महŒवको भएन । सिद्धार्थका शरीरको तातो स्पर्शले तिनलाई अर्कै आनन्दपूर्ण कुतकुति दिइरहेथ्यो । तिनी त्यसैमा हराउन चाहिन् । अनि अरु लपेटिइन् सिद्धार्थमा । सिद्धार्थले पनि भुले सबै ब्रह्मचर्यका सपनी । दुबै प्रणयमा लिप्त भए ।
– —-

४२. प्रसेनजीत र बासभबखत्तियाको प्रणय

सिद्धार्थको विवाह सिद्धिएको तीन दिन भइसकेथ्यो । त्यही विवाहको लागि पाहुना आएका अग्निदत्त प्रसेनजीत कपिलवस्तुबाट फर्कने नामै लिइरहेका थिएनन् । के कुराले उनलाई यो ठाउँले यत्ति आकर्षित गरिरहेथ्यो कसैलाई थाहा भएन । जे होस् उनी रहेसम्म औपचारिकता त निभाउनै पर्थ्यो र त्यसैले शाक्यहरुले उनलाई अरु केही दिन रोकिन आग्रह गर्दै नै रहे ।

प्रसेनजीत दिनमा देवदत्तसँग लुम्बिनीवनमा शिकार खेल्न जान्थे र साँझमा त्यही शिकारलाई भान्साकोठामा पुर् याएर चिरफार काटकुट गर्न सगाउँथे । त्यत्रो साम्राज्यका युवराज त्यसरी भान्साकोठामा संलग्न भएको देख्दा शुद्धोदन अमितोदन सिद्धार्थ आदि पुरुषहरुलाई पनि भान्सामा गएर सरसघाउ गर्नैपर्ने हुन्थ्यो । हर साँझ पोलेका उसिनेका र पकुवा लगाएका मासुसाथ भोजभतेर हुन्थ्यो । कोदो गहूँ जुनेलोको निगार त्यस भोजमा कहिले शाक्योदनकोबाट कहिले अमितोदनकोबाट कहिले धौतोदनकोबाट फेरिफेरि ल्याइन्थ्यो । अनि हरेक साँझ संगीत र नाचगान पनि अबेरसम्मै हुन्थ्यो । ढोल त मज्जाले प्रसेनजीत पनि बजाउने रहेछ । उनी सँधै मज्जाले ढोल ठोक्थे अनि आफूले बजाएको बेलामा बासभखत्तियालाई नाच्ने अनुरोध गर्थे । पहिलेपहिले प्रसेनजीतको छेउ पर्दै नपर्ने बासभखत्तिया अब ता प्रसेनजीतको ढोलवादनमा नाच्ने मात्र होइन उल्टै उनैलाई आफू नाच्नको लागि ढोल बजाउन आग्रह गर्ने भएकी थिइन् ।

दिनहरु बित्दै थिए । पाँचौँ रातको कुरा हो । रङ्गमाचीय कार्यक्रम सकेर सबै आआफ्नो शयनकक्षमा पुगिसकेका थिए । रात निक्कै छिप्पिसकेको थियो । यशोधरा निन्द्राको आश्रयमा पुगिसकेकी थिइन् भने सिद्धार्थ प्रसेनजीतको बुझिनसक्नु चालामालामा गमिरहेका थिए । त्यसै बेला बाहिर रातको त्यो सन्नाटालाई एक्काशी कुनै स्त्री हाँसोले चिरी नै दियो । सिद्धार्थको चिन्तन भङ्ग भयो । यशोधराको निन्द्रा पनि तत्काल खुल्यो । त्यो नारी हाँसो कतै बाहिर भइरहेथ्यो । अनि त्यो रात्रिको सन्नाटामा निकै ठूलो प्रतीत हुन्थ्यो । दुबै पतिपत्नीले झ्यालबाट बाहिर हेरे । यो आवाज अतिथिगृहबाट आइरहेको थियो जहाँ प्रसेनजीतलाई रहने व्यवस्था थियो । त्यो हर्षिलो हाँसो बारम्बार नै आइरहे । दुबै पतिपत्नीलाई अतिथिगृहबाट यसरी नारी हाँसो आउनु कत्ति पचेन । सिद्धार्थ बिस्तारै पटाँगिनीमा आए ।

जुनेली रात थियो । त्यहाँबाट अतिथिगृह स्पष्टै देखिन्थ्यो । प्रसेनजीतको शयनकक्षमा बत्ती झलमल्ल थियो । तर त्यता कसैको चालचुल देखिएन । फेरि त्यो हाँसो दोहोरियो । अब बल्ल बुिझयो त्यो आवाज अतिथिगृहको ठीक तल बगैँचाबाट आइरहेको थियो । त्यता दुबैले हेरे । बगैँचामा प्रसेनजीत थिए र काखमा बासभखत्तिया । दुबै थिए प्रणयबन्धनमा । बासभखत्तिया उम्कन खोज्दथिन् अनि प्रसेनजीत जकड्न । अनि निस्कन्थ्यो बासभखत्तियाको मत्त खित्का ।

सिद्धार्थ वाल्ल परे । यशोधरा पनि आइन् बाहिर पटांगिनीमा र देखिन् त्यो दृश्य । दुबै अन्यमनस्क । सिद्धार्थ पूरै हराए । कहीँ कतै केही उनको लागि चिन्तनको विषय खुलेको आभास भइरहेथ्यो । मानौँ उनी भोजपत्रका खालि पन्ना थिए । लेखिँदै थिए उनमा ती प्रघटना कुनै महŒवपूर्ण सूचना सही मानेमा तृष्णाको सही रुप । उनी जति हेर्दै थिए त्यति हराउँदै पनि थिए । यशोधरा आफ्नै पतिको चालामा बढी चकित भइन् । अनि तानिन् भित्रतिर सिद्धार्थलाई ।

यशोधरा- ूत्यसरी ट्वालट्वाल्ति हेर्न हजूरलाई कत्ति पनि अप्ठेरो लाग्दैन कि हो ?ू

सिद्धार्थ- ूअप्ठेरो किन ?ू

सिद्धार्थ अर्कै मानेमा त्यो दृश्य हेर्दै थिए । उनी हेर्दै थिएनन् कि कसरी एउटा स्तरको मान्छे एउटा इज्जतको पाहुना भएर लाजघिन त्यागी पशुसरह प्रस्तुत छन् । उनी हेर्दै थिएनन् कि कसरी एउटा हैकमका मान्छे बल मिचेर आफूभन्दा कमजोर राज्यमर्यादाको जघन्य हत्या गर्दैछन् । त्यो सोच्न उनले यशोधरा वा अरुलाई नै छाडेका थिए । आफ्नै पारामा उनी त्यो दृश्यलाई हेर्दै थिए । उनी हेर्दै थिए एउटा इज्जत र ओहदाको मान्छे सम्पूर्ण लाजगाल स्तर मूल्य मान्यता र समाजलाई एकातिर थन्क्याएर कसरी प्राकृतिक तृष्णाका दास बन्दछन् ।

यशोधरा- ूमलाई त्यो पचिरहेको थिएन । हजूर कसरी हेरिरहन सक्नुभएकॊ ?ू
सिद्धार्थ- ूजो तपाईं हेर्दै हुनुहुन्थ्यो त्यो म हेरिरहेको थिइँन ।ू
यशोधरा- ूके हेर्दै हुनुहुन्थ्यो त ?ू
सिद्धार्थ- ूमान्छेले बनाएको बार उनकै स्वाभाविक तृष्णाबाट भत्कदो थियो । म त्यो हेर्दै थिएँ । म तृष्णाको जात्रा हेर्दै थिएँ । को कति गिरेको वा कसले कसलाई कति गिराए हेरिरहेको थिइँन ।ू
यशोधरा- ूछोरीले नाकैमा फोहोर गरेकी देख्नुभएन प्रसेनजीतले हेपेर शाक्यकुलको हुर्मत लिएको देख्नुभएन ?ू
सिद्धार्थ- ूदेखिँन सिर्फ तृष्णाको रजाइ देखेँ । मान्छेलाई तृष्णाको दास भएको देखेँ ।ू

यशोधराले एकपल्ट सिद्धार्थको अनुहारमा हेरिन् ट्वाँ परेर । तिनले बुिझनन् यो मान्छेलाई कसरी हेर्ने अनि कसरी बुझ्ने । सिद्धार्थले सोधे- ूके कुरामा हराउनुभो, यशोधरा ?ू

यशोधरा- ूम हेर्दैछु हजूर मलाई कुन आँखाले हेर्दै हुनुहुन्छ, म बुझ्दैछु हजूरका हेर्ने आँखा कत्ति अलग छन्, म बुझ्न चाहिरहेछु त्यो आँखाले म के देखिन्छु ?ू

बासभखत्तियाको उमत्त हाँसो रातको गहिराइलाई छिचोल्दै निकै पछिसम्म आइरहे । सिद्धार्थ र यशोधराबीच कुराकानी त भइनै रहे । तर दुबैलाई दुबैका कुरा अत्तोनपत्तोका थिए- एउटा आफ्नै पारामा सोध्ने । अनि अर्को अर्कै पारामा बुझेर कुरा उठान गर्ने । आआफ्ना पाराका ती कुरा ती सवालजवाफ दुबैलाई छेउ न टुप्पाका भइरहे । तथापि ती अनन्त थिए ।

सिद्धार्थ आफ्नै विचारमा मस्त थिए । मानौँ त्यहाँ केही भएकै छैन बितेको केही छैन । यशोधरा आफ्नै तनाउमा थिइन् । मानौँ डढेलोले कुलका सारा इज्जत नष्ट हुँदैछ । सिद्धार्थमाथि तिनलाई एकपल्ट अचाक्ली रिस उठयो । यस्तो स्थितिमा कोही कसरी सन्त वा दार्शनिक भएर रहन सक्छ्न् कसरी वैरागी भएर बस्न सक्छन् जतिनै मूल्यवान चिन्तनमा भए पनि आफ्नै इज्ज्त र मर्यादा भस्म भइरहँदा बचाउमा नउत्रने हो भने त्यो विद्वताको के अर्थ ? त्यो दर्शन त्यो चिन्तन र त्यो वैरागलाई धिक्कार छ । तिनी जुरुक्क उठिन् ।

सिद्धार्थ- ूकिन ?ू
यशोधरा- ूमैले त्यो नदेखेभा हुन्थ्यो । देखेपछि यसै चूप रहन सक्तिनँ ।ू
सिद्धार्थ- ूके गर्ने हो र ?ू
यशोधरा- ूभण्डाफोर गर्छु ।ू
सिद्धार्थ- ूकसको ?ू
यशोधरा- ूप्रसेनजीतको ।ू
सिद्धार्थ- ूआफ्नै आङको छारो उड्ने पो देख्छु म त ?ू
यशोधरा- ूत्यसो भनेर यो अचाक्ली यसै हेरिराख्न सकिन्छ शाक्य गणराज्यको अस्मिताको लज्जापूर्ण बलात्कार भइरहेछ ।ू
सिद्धार्थ- ूसमान सहभागिता देख्दैछु म । त्यहाँ बलात्कार भइरहेकै छैन ।ू
यशोधरा- ूपाहुना भएर उनी आफ्नो मर्यादामा बसेनन् ।ू
सिद्धार्थ- ूपाहुनाले थालमा जे आयो त्यो खाएको देख्दैछु । भाँडामा हात हालेको देख्दिन म । त्यहाँ त दुवैतर्फको सहभागिता छ होइन र ?ू
…।

यशोधरा चूप भइन् । तिनलाई बोल्ने ठाउँ नै रहेन । सिद्धार्थ त्यो मध्यरातमा ध्यानस्थ भए ।
—-

४३. बासभखत्तिया प्रसेनजीतको बिहे

भोलिपल्ट बिहान शुद्धोदनका दरबारमा सम्पूर्ण भाइहरु र बासभखत्तिया पिता महानामसमेत सपत्नी उपस्थित थिए । पुरोहित उदायीले पहिले नै उनीहरु सबैलाई एउटा महŒवपूर्ण प्रस्तावनामा छलफल गर्न तत्काल उपस्थित हुने निम्तो पठाएका थिए । प्रस्तावनाको विषय भने उनले कसैलाई बताएका थिएनन् । सबै कौतूहलताका साथ उदायीलाई दरबारमा पर्खी बसेका थिए ।

प्रसेनजीत उदायीको साथमा दरबारमा आए । टाढैबाट प्रष्ट देखिन्थ्यो उदायी अति हर्षित थिए भने प्रसेनजीत निक्कै संयमित हर्षिलो । शुद्धोदनले उठेर स्वागत गर्दै प्रसेनजीतलाई आसन ग्रहण गराए । यसैबेला प्रजापति बासभखत्तिया यशोधरा र सिद्धार्थ पनि वैठककोठामा पसे ।

शुद्धोदनले स्वागतमा बोले- ूहे युवराज ! यस दरबारमा हजूरलाई स्वागत छ । विद्वान्् पुरोहितले हाम्रा सबै परिवारलाई एउटा महŒवपूर्ण छलफलको लागि तत्काल जम्मा हुन खबर गर्नुभएको थियो । जसले हामी सबैलाई आमन्त्रण गर्नुभयो उहाँसँगै हजूरलाई पनि देख्दा मलाई लाग्छ यो छलफलमा हजूरको उपस्थिति पनि सान्दर्भिक छ । त्यसैले आज्ञा हुन्छ भने हामी त्यो छलफल हजूरकै उपस्थितिमा शुरु गर्न चाहन्छौँ ।ू

प्रसेनजीत केही बोल्न खोज्दै थिए कि उदायी बीचैमा बोलिहाले- ूहे महाराज ! यो छलफलले कोसलयुवराजसँगै नितान्त सम्बन्ध राख्दछ । युवराजकै आग्रहका कारणले मैले यस बोलाहटको विषयलाई धृष्टतापूर्वक खुलाएको थिइँन । यो प्रस्तावना हजूरको परिवारसँग नितान्त निजीसम्बन्ध राख्ने हुनाले यसको छिनोफानोपूर्व कुनै हल्लीखल्ली नहोस् भन्ने हेतुसाथ यसको विषयवस्तुलाई गोप्य राख्ने धृष्टता लिइएको हो । केही अपठयारो पर्न गएको भए क्षमा रहोस् । हे महाराज ! केासलयुवराजको तर्फबाट समस्त शाक्यगणको लागि एउटा हर्षको प्रस्तावना छ । आज्ञा भए त्यो कुरो म जाहेर गर्ने थिएँ ।ू

शुद्धोदनमा कौतूहलता जागिहाल्यो । उनले तुरुन्तै आज्ञा दिए- ूभन्नुहोस् महान् ज्ञानी पुरोहितज्यू ! के त्यस्तो हर्षको प्रस्तावना छ ?ू

हर्षित अनि रहस्यमय मुस्कानसाथ उदायीले उपस्थित परिवारजनको अनुहारलाई निहारे । सबैमा त्यही सुन्ने हतारो थियो । अन्ततः उनी बोले- ूमहाराज ! कोसलयुवराज हाम्री कन्या बासभखत्तियासँग बिहे गर्न चाहनुहुन्छ ।ू

सबैलाई सोच्दै नसोचेका कुरा भयो । समस्त उपस्थित शाक्यगण हर्षले गदगद भए । यस कुलकी एउटी कन्या आफ्नै छत्रसाम्राज्य रहेको ठूलै महाजनपदकी साम्राज्ञी बन्न जाँदैछिन् भने कम खुशीको कुरो यो अवश्यै थिएन । तर शुद्धोदन एकाएक गम्भीर हुन पुगे । उनले सोचे कि सायद बासभखत्तिया एउटी दासकन्या हुन् भन्ने कुरा प्रसेनजीतलाई थाहा छैन । अनि यो कुरा थाहा भएमा प्रसेनजीतको प्रतिकृया के हुने हो ।

शुद्धोदनले नहिच्किचाइकन भने- ूहे कोसलयुवराज ! बासभखत्तिया निश्चय नै हाम्रा कुलका सबैका आँखाका नानी हुन् । तर हजूरलाई थाहा हुनुपर्छ कि उनी एक दासीबाट जन्मिएकी कन्या हुन् । यदि हजूर यो कुरा थाहा हुँदाहुँदै पनि यिनलाई चाहनुहुन्छ भने हामी अहोधन्य हुनेछौँ ।ू

वातावरण एकदमै सन्नाटामा बद्लियो । सबैका आँखा प्रसेनजीतमा गएर टक्क अडिए । प्रसेनजीतको आँखा भने बासभखत्तियामा गएर हराए । बासभखत्तियाको आँखा प्रसेनजीतमै थियो । पढ्न चाहिरहेकी थिइन् कि यो सत्य जानेपछि प्रसेनजीत आफ्ना सोचमा अडिग रहने हुन् कि नहुने हुन् । तिनले कहिल्यै चाहेकी थिइनन् कि तिनी एकदिन प्रसेनजीतकै पत्नी हुनेछिन् । शारीरिक हिसाबले तिनी यौवना भइसकेकी भए पनि तिनको चिन्तनशीलता अझै बालसुलभ थियो र तिनी त प्रसेनजीतसँग यत्तिकै थाहै नपाइ रमाएकी मात्र थिइन् । बिहेको कुरासम्म चल्ला भन्ने कहिल्यै तिनले सोचेकी पनि थिइनन् । त्यसैले तिनले आफू दासीकन्या भएको सच्चाई कहिल्यै बताएकी थिइनन् । तिनलाई त्यस्तो समय भएन र भनिराख्न पर्ला भन्ने पनि भएन ।

प्रसेनजीत अवाक थिए । बासभखत्तियाले प्रसेनजीतको आँखामा अन्यौल पढिन् । तिनलाई लाग्यो सबै कुराको भुल सिर्फ तिनी आफैँबाट भएको हो । तिनले प्रायश्चित गर्न चाहिन्- ूहे कोसलयुवराज ! मैले कहिल्यै सोचेको थिइँन कि हजूर मसँग बिहेगर्नेसम्म पनि सोच्नुहुन्छ । त्यसैले हजूरलाई मेरो जन्मको वास्तविकता बताउने आवश्यकै ठानिँन । मेरो प्रार्थना छ मैले हजूरलाई फसाएँ भन्ने नसोच्नुहोला ।ू

त्यसपछि तिनी आफ्ना मातापिताहरुतर्फ फर्केर हात जोर्दै बोलिन्- ूहे मेरा पूज्य मातापितागण ! मैले हजूरहरुबाट धेरै माया पाएकी छु । यो कुलको मर्यादा मेरो प्राणभन्दा प्यारो छ । मलाई हजूरहरुको कुलमा जन्मेको ठूलो गर्व छ । तथापि मैले कहिल्यै पनि आफ्नो दासकन्या हुनुको हैसियतलाई बिर्सेको छैन । मैले युवराज प्रसेनजीतलाई राम्ररी बुझेकै रहेन छु । यहाँसम्म पनि सोच्नुहोला भन्ने कहिल्यै सोचिँन र मबाट गल्ती हुन गयो । हे पूज्यगण ! म पनि कोसलयुवराजलाई उत्ति नै चाहन्छु । तर म उहाँकी पत्नी हुन लायकको छैन भन्ने पनि मलाई ज्ञान छ । त्यसैले दुबै कुलको मर्यादामा हानि नहोस् तथा हाम्रा चाहनाको पनि हत्या नहोस् भन्ने आशासाथ म यो भन्न चाहन्छु यदि युवराज चाहनुहुन्छ र मेरा मातापिताहरुको पनि आज्ञा हुन्छ भने म युवराजको अन्तपुरमै अरु भित्रीनीहरु सरह रहन तयार छु ।ू

युवराज प्रसेनजीत बासभखत्तियाका सु´बुझ र संस्कार देखेर खुत्रुक्कै भए । उनी तत्कालै बोले- ूहे मान्य शाक्यगण ! तपाईंहरुको उदारतालाई म हृदयदेखिनै कोटीकोटी प्रणाम गर्दछु । जस्तो आर्यावर्तभरि यस गणको संस्कारबारे चर्चा हुने गर्छ त्यस्तै पाएर म भावविभोर भएको छु । हे महाराज शुद्धोदन म जे भन्दै छु यत्तिकै भावावेशमा आएर भन्दै छैन । मलाई त बासभखत्तिया दासीबाट जन्मिएकी अनि तिनको माताको मृत्यु भएपछि पूज्य महानाम शाक्यले सपत्नी आफ्नै नाम दिएर न्वारन गर्नुभएको कुरा पहिल्यै थाहा थियो । हे महाराज ! हाम्रो कोसलसाम्राज्य गणराज्यहरुको तुलनामा बढी सनातनी भए पनि रक्तभेदको बारेमा यो तपाईंहरु सरह नै समावेशी चरित्रको छ । कुरा मात्र होइन मेरी पहिली पत्नी मल्लिका नै निम्न जाति मानिएका मालाकारकी पुत्री हुन् । यदि हजूरहरु कन्यादान गर्नुहुन्छ भने बासभखत्तियालाई पनि मल्लिका सरह ब्याइतेकै दर्जा दिनेछु ।ू

त्यसपछि प्रसेनजीत बासभखत्तियातर्फ फर्के । बासभखत्तिया यत्ति भावविभोर भइन् कि तिनी तत्काल प्रसेनजीतको खुट्टामा छाँद हाल्न पुगिन् । वातावरण पूरै संवेदनशील हुन पुग्यो । प्रसेनजीतले बासभखत्तियालाई उठाउँदै भने- ूलाटी ! कसरी अन्तपुरमा भित्रीनी भएर रहनेसम्मको कुरा बोल्यौ के मप्रति विश्वासै थिएन ?ू

बासभखत्तिया- ूहजूर किन अवाक हुनुभयो त मलाई त हजूरकै माया लाग्यो अनि त्यस्तो बोलिदिएँ ।ू

प्रसेनजीत- ूहे बासभखत्तिया ! म त तिमीलाई सदा बालसुलभ सोचकी नवयौवना मान्दथेँ । तर यहाँ समाजमा उत्रने बित्तिकै तिमीमा अर्कै परिपक्वता देखेर म अवाक रहेथेँ ।ू

वातावरण अलि फरक हुँदै गयो । दुबै प्रेमीप्रमिकाले समाजमा छौँ भन्ने नै बिर्सने हुन् कि भन्ने अवस्था आयो । अमितोदनले यो वातावरणलाई सच्याउन चाहे र खुशीले मत्त भएको देखाउँदै शुद्धोदनतिर फर्केर बोले – ूके भो त दुबै राजी रहेछन् हामीलाई मात्र के होइन र महाराज ?ू

अमितोदनको हस्तक्षेपबाट वातावरणमा साँच्चै सुधार आयो । सबैको ध्यान अब शुद्धोदनतिर मोडियो । शुद्धोदनको आँखामा हर्षको आँशु रसाएका देखिए । आँशु पुछ्दै उनी बोले – ूदुबैलाई मेरो आशिष छ ।ू

त्यसपछि हे पाठकगण ! नजिकैको साइतमा शुद्धोदनले कोसलयुवराज प्रसेनजीतलाई धूमधामको उत्सवसाथ बासभखत्तियालाई कन्यादानमा दिए । कोसलसम्राट् उपस्थित नरहेको यो बिहे कुनै ठूलो पूर्वयोजनाबेगरको भएकोले एक हिसाबमा साट्टसुट्ट गरिएको जस्तो हुनपुग्यो । यस्तो प्रबन्धमा ल्याइएको कन्यालाई पिता कोसलसम्राट्ले ब्याइतेसरहको दर्जा नदिने हुन् कि भनी प्रसेनजीतलाई ठूलै चिन्ता थियो । त्यसैले उनले तत्काल आफ्ना अति विश्वसनीय अनुचरलाई पितासामू यस विवाह वैदिक रीतिअनुसार पूर्ण औपचारिकतासाथ भएको खबर रातारात पठाए । वास्तवमा कोसलसम्राट् स्वयं शाक्यकुलसँग यस्तै वैवाहिक सम्बन्ध गाँस्न चाहन्थे । यो सुनेर उनी अति खुशी भए र तत्काल सोही अनुचरसाथ खबर पठाए कि उनी बरवधू दुबैलाई स्वागत गर्न आतुर छन् । सँगै उनले सम्धिमहाराज शुद्धोदनलाई पनि बधाईकासाथ क्षमकुशल सोध्दै दुई कुल एकसाथ गाँसिएकोमा हर्षको उद्गार पनि पठाए ।
—

४४. माइती सिद्धार्थ र यशोधराको चिन्ता

हे पाठकगण ! कोसलयुवराज प्रसेनजीत र बासभखत्तियालाई कपिलवस्तुबाट बिदा गर्ने बेला आयो । धेरै शाक्य महिलाहरुमा शङ्का भयो कि बासभखत्तियालाई श्रावस्तिमा उचित इज्जत नहुन सक्छ । एउटा सामान्यगणकी दासीबाट जन्मेकी कन्या भनेर तिनलाई हेला हुने धेरै संभावनाहरु थिए । अर्कोतिर त्यहाँ नै ब्यायिते सौताको पनि तिनले सामना गर्नुपर्नेछ । प्रसेनजीतमा उनीहरुको भरोसा त थियो । तर त्यहाँ दरबारको कुचक्रलाई त निर्वोध बासभखत्तियाले एक्लैले झेल्नुपर्ने छ । एउटी चौधवर्षीया वालखीले त्यहाँ कसरी धान्न सक्लिन् यसरी विशेष महिलागण बढी चिन्तित भए र यो चिन्ताको लहर उनीहरुले पुरुषहरुमा पनि फैलाइदिए । एक हिसाबले सबै दाजुभाइमा हाहाकार मच्चियो । उनीहरुले बासभखत्तियाको सम्मान श्रावस्तिको दरबारमा कम नहोस् भनी धेरै दाइजोको व्यवस्था गरे । साथै तिनको लागि पचासजना सहेलीहरु पनि सेवार्थ पठाउने भए । तथापि जस्तोसुकै व्यवस्था भए पनि कसैमा सन्तोष भने थिएन । कोही ढुक्क हुन सकेका थिएनन् ।

भोलिपल्ट सबेरै कन्यालाई बिदा गरिने बेला थियो । यशोधरा धेरै चिन्तित थिइन् । रुँदारुँदा तिनको आँखा डम्म सुन्निएका थिए । रातमा तिनी धुम्धुम्ति होसै नभएसरी शयनकक्षमा पसिन् र थ्याच्च खाटमा बसिन् । तिनको हातमा पानीको करुवा थियो । तिनलाई त्यो कतै राख्ने होसै भएन । सिद्धार्थलाई थाहा थियो तिनमा के बितिरहेछ । एकपल्ट सबै स्थितिप्रति आफूमा उनले वैराग्यता जन्माए । अनि यशोधराप्रति संवेदनशील हुँदै करुवा आफूले लिन खोजे ।

यशोधरा झस्किइन् । मानौँ तिनी निन्द्रामै थिइन् । तिनलाई सान्त्वना दिन सिद्धार्थले सहानुभूतिपूर्ण चुम्मा निधारमा दिए । यशोधराले खप्नै सकिनन् र रोइन्- घुँक्क घुँक्क । अनि ढलिन् सिद्धार्थको कुममा । सिद्धार्थले करुवा हातमा लिए र राखे नगीचैको आँटीमा । उनले अँगालोमा हल्का कस्दै भने- ूके त जे गर्दा पनि मनमा दुःख नै ?ू

– ूविचरी त्यस्तो बालक छ अनि के त ?ू
– ूहाम्रो चाहना तिनलाई बिदा गर्नुमै छ होइन त ?ू
– ूहो नि त्यसरी कहाँ यतै राख्न मिल्छ त ?ू
– ूउसोभए रुनै किन पर् यो के दुःख छ यसमा ?ू
– ूमाया लाग्छ अनि के गर्ने ?ू
– ूउसोभए माया पनि दुःखकै कारण हो त ?ू
– ूहो नि यस्तै त भयो नि ।ू

सिद्धार्थ नै अब धंधुम्ति रहे । यशोधरा एकनास हिक्का छाड्दै रहिन् । आधाराततिर सिद्धार्थले सम्झाउन बुझाउन प्रयत्न गरे ।

– ूयसरी कतिसम्म चल्छ ?ू
– ूजबसम्म मन हल्का हुन्न !ू
– ूमन के गरे हल्का हुन्छ केही उपाय त होला नि ?ू
– ूछैन त्यसैले त दुःखी छु नि ।ू
– ूसबै दुःखका कारणहरु हुन्छन् । कारण थाहा भएपछि त्यसलाई मिटाउने बाटाहरु सु´ाउन सकिन्छ । के हो तपाईंका दुःखका कारण ?ू
– ूमलाई एउटै कुराले सताइ रहन्छ । त्यो सौता भएको घरमा एक्ली वालखीले के गर्न सक्ने हुन् ?ू
– ूउनलाई सहयोग पुर् याउन दाइजो को व्यवस्था गरिएको छ नि के चाहियो ?ू
– ूधन र दौलतले सुख हुन्छ र ?ू
– ूसहेलीहरु पनि पठाइने छन् नि ?ू
– ूत्यो ज्ञान न गुनका लठेप्रीहरुले हुन्छ र त्यस्तो दरबारमा ?ू
– ूको ज्ञानी जान्छ त दाइजोमा …। ू

सिद्धार्थ एकाएक रोकिए । यत्तिखेरै उनलाई सम्झना भयो मित्र पौष्करसातिको । वास्तवमा पौष्करसातिले कोसलदरबारमा जागीर पाइन्छ कि भनी धेरै कोशिस गर्दै थिए । उनलाई बासभखत्तियासँगै पठाइयो भने बासभखत्तियालाई पितासमान माइतीको संरक्षण त भइ नै रहने छ साथै कोसलसम्राट्मेतको छेऊमा पुगी प्रभावित गर्ने सुअबसर उनलाई प्राप्त हुने छ ।@साहित्य सङ्ग्रहालय डट कम

सिद्धार्थको बोली बन्द भएको देखी यशोधराले उनको मुखमा हेरिन् । सिद्धार्थ रहस्यमय ढङ्गमा मुस्काए अनि यशोधराको केश मुसार्दै बोले- ूबुझ्यौ गोपा ! अहिले मेरो मनमा ठुक्कै पौष्करसातिको सम्झना भयो । उनी जसरी पनि कोसलदरबारमा जागिर खान चाहन्छन् । उनलाई बासभखत्तियाको साथमा पठायौँ भने बासभखत्तियाको लागि विद्वत सम्रक्षण त प्राप्त हुने नै छ साथै उनको लागि पनि कोसलदरबारमा नजिक हुने नीहुँ हुनेछ । वास्तवमा योभन्दा उपयुक्त र सम्मानजनक मौका पौष्करसातिको लागि अर्को हुने नै छैन । मलाई विश्वास छ उनले हाम्रो प्रस्तावलाई अवश्यै स्वीकार्ने छन् ।ू

हे पाठकगण ! भोलिपल्ट मिर्मिरेमै यो प्रस्ताव पौष्करसातिलाई पठाइयो । नभन्दै पौष्करसातिले सिद्धार्थको प्रस्तावलाई सहर्ष स्वीकारे । घामको झुल्कासँगै प्रसेनजीत र बासभखत्तियालाई शाक्यहरुले पौष्करसातिसाथ सयौँ चाकरहरु असङ्ख्य धनमाल गाई घोडा र रथहरुका दाइजोसाथ धूमधामसँग बिदा गरे । सिद्धार्थ र यशोधराको खुशीको ठेगानै थिएन ।
—-

४५. सिद्धार्थको संस्थागरमा सदस्यता,

हे पाठकगण ! समय वित्दै गए । यता सिद्धार्थले अब २० वर्ष नाघि २१ वर्षको उमेरमा टेकिसकेथे । शाक्यगणको रीतिबमोजिम उनले अब यस सङ्घमा प्रवेश गर्नुपर्ने बेला भइसकेको थियो ।* सिद्धार्थका साथै अन्य त्यही उमेर समूहमा केही शाक्यकुमारहरु पनि थिए जसलाई सङ्घमा प्रवेश गराउनु पर्ने थियो । उनीहरु थिए- भद्दीय भग्ग नन्द किम्बिल र अनुरुद्ध ।

संस्थागारको सभा कपिलवस्तुका शाक्य सभासदहरुले खचाखच थियो । पुरोहित उदायीले सभा साचालकको रुपमा उद्घोषण गरे- ूहे शाक्यसभासद ! शाक्य कुमारहरु सिद्धार्थ भद्दीय भग्ग किम्बिल नन्द र अनुरुद्ध उमेरले बीस वर्ष पूरा पुगी शस्त्र तथा शास्त्रसमेतमा पारङ्गत भई शाक्य सङ्घमा दीक्षित हुन योग्य भएका छन् । उनीहरुको लागि संस्थागरमा सदस्यता दिने समारोह साचालन हुन गइरहेको छ । यस प्रक्रियालाई पूरा गर्न म सेनापतिलाई आग्रह गर्दछु ।ू

शाक्य सेनापति आफ्नो स्थानबाट उठे र सङ्घलाई सम्बोधन गर्दै बोले- ूहे सभासद ! शाक्यकुलका सिद्धार्थ भद्दीय भग्ग किम्बिल नन्द र अनुरुद्ध यस सङ्घको सदस्य बन्न चाहन्छन् । उनीहरु सबै उमेर विद्या बुद्धि र शौर्यले यस सङ्घको सदस्य हुन लायक छन् । त्यसैले म यी छजनालाई सङ्घको सदस्यता प्रदान गर्न प्रस्ताव राख्दछु । यदि कसैलाई यिनीहरुमध्ये कोही पनि वा सबै नै सङ्घको सदस्य बन्न लायक छैनन् भन्ने लाग्दछ भने उठेर बोलिदिन हुन म आग्रह गर्दछु ।ू

सभासदहरु कोही बोलेनन् । सेनापतिले फेरि भने- ूहे सभासद ! सङ्घको नियम बमोजिम तपाईंहरुको मत लिन म तीनपल्ट सोध्दछु । यदि तीनैपल्ट केही प्रतिवाद आएन भने मेरो प्रस्ताव स्वीकृति भएको मानिने छ । हे सभासद ! यी छजनालाई सङ्घको सदस्याता प्रदान गर्न म प्रस्ताव राख्दैछु- के यी सबै वा कसैलाई सङ्घको सदस्यता दिनमा केही आपत्ति छ कोही यस प्रस्तावको विरुद्धमा हुनुहुन्छ ?ू

यसरी तीन पल्टसम्म सेनापतिले सभासदहरुलाई प्रश्न राखे । तीनैपल्ट कतैबाट पनि केही आपत्ती आएन । सेनापतिले घोषणा गरे- ूहे सभासद ! यी छजनालाई सदस्यता दिन केही कसैबाट आपत्ती नभएकोले उनीहरु सबै यसै क्षणदेखि शाक्यसङ्घको सदस्य भएको घोषणा गर्दछु ।ू

यसपछि उदायीले ती नवसदस्यहरुलाई सभाको अग्रभागमा राखेर भने- ूहे नवसभासद हो ! सङ्घको सदस्यको हैसियतमा तपाईंहरुका काम र कर्तव्यहरु म बताउँछु सुन्नुहोस् : १, तपाईंहरुले तनमन र धनले शाक्यहरुको स्वार्थको रक्षा गर्नुपर्दछ । २, तपाईंहरु सङ्घको हरेक सभामा उपस्थित हुनुपर्छ । ३, सभामा तपाईंहरुले सदा डर वा धकमा नपरी पक्षपातरहित मत दिनुपर्दछ । ४, तपाईंहरुमाथि कुनै पनि दोषारोपण भएमा नरिसाइकन स्पष्टीकरण दिनुपर्ने छ । दोषी भएको ठहरिए स्वीकार गर्नुपर्ने छ ।ू

नवसदस्यहरु सबैले यसलाई शीरोपर गरे । सेनापतिको उद्घोष अझै सकिएको थिएन- ूयस सदस्यपदबाट च्यूत हुनसक्ने अवस्थाहरु जम्मा ४ वटा छन् । जस्तै : १. व्यभिचार गरेमा, २. ज्यान मारेमा, ३. चोरी गरेमा र ४. झूठो साक्षी दिएमा । हे नवसभासदहरु ! अब शपथ लिनुहोस् कि तपाईंहरु यी नियमहरुको अक्षरशः पालन गर्नुहुनेछ ।ू

सबैले एकस्वरमा भने- ूहामी यी सबै नियमहरुलाई अक्षरशः पालना गर्ने छौँ ।ू

साँझ यशोधराले सिद्धार्थलाई ढोकाबाट छिर्नेवित्तिक्कै ग्वाम्म अँगालोमा कसिन् र लाडे पारामा बोलिन्- ूहजूर अब त शाक्यगणको मान्य बन्नुभयो । हजूरको खुबीको मलाई राम्रै ज्ञान छ । हेर्दाहेर्दै हजूर पनि गणको राजा चुनिइनु हुनेछ । म त आज धेरै खुशी छु । त्यही खुशियालीमा मैले नेपालदेशको अलैँचीसमेत राखी खीर बनाएकी थिएँ । बुबामुमालाई मैले पहिले नै खुवाइसकेँ । हजूरको लागि यतै कोठामै ल्याएकी छु । आज त म आफैँले हजूरलाई कुपुकुपु खुवाउने हो ।ू

सिद्धार्थ मख्ख भएर बोले – ूहो र ?ू

यशोधराले सिद्धार्थको हात समाएर एउटा कुर्सीमा राख्दै बोलिन्- ूके ठट्टा सम्झनुभाको त लौ आँ गर्नुहोस् ।ू

सिद्धार्थले मुख बाउन नपाउँदै यशोधराले एकगाँस खीर मुखतिर लपक्क बढाइदिइन् । खीर त गाला नाक कहाँकहाँ लाग्यो लाग्यो । दुबै मरीमरी हाँसे । हाँस्दा हाँस्दै दुबैले एकाअर्कालाई अँगालोमा कसे । खीर बटुकोको बटुकोमै रह्यो । दुबैजना ओछयानमा ढल्न पुगे ।
—-

४६. वैरागी सिद्धार्थ मायाको पाशोमा

हे पाठकगण ! वैरागी सिद्धार्थलाई यशोधराले आफ्नै अग्रसरतामा धेरै वर सांसारिक प्रपाचमा तानिन् । तर सायद सिद्धार्थ तन्कने रबर थिए । तन्काउँदा जत्तिपनि तन्कने अनि छोडिदियो आफ्नै ठाउँमा  फर्कने । यशोधराले तानेसम्म उनी तन्कन्थे अनि छाड्नेबित्तिकै यथास्थानमा फर्किसकेका हुन्थे । अर्थात् यशोधराबाट फुस्रद पाउनासाथ सिद्धार्थ आफ्नै आत्मचिन्तनको गहिर् याइमा हराइ हाल्थे । जे होस् यशोधराको समयभरी सिद्धार्थ इमानसाथ राम्रै प्रणयबन्धनमा गाँसिएका हुन्थे र इमानसाथ गाँसिन्थे । यशोधराको प्रणयले पनि उनलाई यस्तो अनुभूति प्रदान गर्दथ्यो जो अन्य कुनै सन्सर्गबाट हुँदैनथ्यो । उनी पूर्णतः त्यसैमा हराउँथे । संसार कता छ यसको गति के छ उनलाई मतलबै हुन्नथ्यो ।

माता प्रजापतिले सिद्धार्थलाई बाल्यकालमा एउटा कथा भनेकी थिइन् । कतै एउटी जादुगरनी थिइन् रे जसले युवा राजकुमारहरुलाई अनेक प्रपञ्चमा फसाएर भेँडा बनाएर राख्थिन् । त्यसको अर्थ के हो उनी त्यसबेला बुझ्दैनथॆ । तर अब लाग्दैछ आफू त्यही प्रपाचको भेँडा बनिरहेछन् । जबजब यशोधरा छेउमा हुन्छिन् उनका सबै विद्वता दर्शन चिन्तन वैराग्य हावा हुन्थे । यशोधरा छिन् कि ऊनी- उनलाई त्यो भन्दा परका कुरामा होसहवासै हुन्नथ्यो । बस् । अनि बेलाबेलामा उनी सोच्दथे- के भेँडा उनीमात्र बनेका हुन् यो मायाजालमा यशोधराचाहिँ परेकी छैनन् त के तिनीचाहिँ सिद्धार्थको मायामा भेँडी बनेकी छैनन् ?

सिद्धार्थलाई यशोधराको माया यत्ति निश्छल लाग्दथ्यो कि उनी सोच्दथे तिनी पागल नै बनेकी छिन् । तिनको पागलपनबाट उनलाई लाग्थ्यो जति उनी तिनको मोहमा सम्मोहित थिए त्योभन्दा बढी तिनी नै उनको मोहमा सम्मोहित छन् । अर्थात् तिनी पूरै भेँडी बन्न पुगॆकी छिन् । तिनको त्यही पागलपना तथा निश्छल समर्पणले सिद्धार्थ खुत्रुक्कै हुन्थे । त्यसैले यशोधरासामू पर्दा सिद्धार्थका दिमागले कामै गर्दैनथ्यो । उनी अरु संसारै देख्दैनथे । उनि पनि पूरै भेँडा बन्दथे । दुबै एकाअर्काका सम्मोहनमा स्वतः थिए । सायद माताको त्यो कथाको आशय पनि त्यही थियो कि माया निष्ठा र त्यागले कसैले कसैलाई पनि सम्मोहित गर्दछन् वा भेँडा बनाउँदछन् । तर सायद स्त्रीजातिलाई मात्र कारकतत्व मान्ने कुनै पुरुषप्रधान मूल्य त्यस कथामा आरोपित थियो । सिद्धार्थले घत मानीमानी त्यस्तै अर्थ लाए ।
—-

४७. कोसलकन्याको बिहेमा निम्तो र कोसेली विवाद

हे पाठकगण ! एकपल्टको कुरा हो महाराजा शुद्धोदनलाई कोसलसम्राट् महाकोसलका एउटा निम्तो आयॊ । कोसलकन्या अर्थात बासभखत्तियाको नन्द कोसलदेवीसँग मगधका राजा बिम्बिसारले बिहे गर्ने कुरो छिनेछ । त्यसैले त्यस विवाहोत्सवमा आउन भनी कोसलसम्राट्ले उनका साम्राज्यमा परेका सबै सामन्तहरु र उनका अन्तर्गतका समस्त गणराजा र महाराजाहरुलाई ससम्मान निम्तो पठाएका थिए ।

निम्तो दिन श्रावस्तिबाट आएका थिए पौष्करसाति । पौष्करसाति बासभखत्तियाको साथ लागेर श्रावस्ति गएपछि प्रसेनजीतको राम्रै संरक्षण हुँदाहुँदै पनि उनले आफ्ना ज्ञान तथा चातुर्यलाई कोसल दरबारमा अजमाउन पाएका थिएनन् । दरबारमा अनेकन केश फुलेका महारथीहरु थिए र उनीहरुको दाँजोमा उनी फुच्चे गनिन्थे । तथापि उचित मौकाको खोजीमा उनी कोसलमै रहँदै आएका थिए । जब कोसलसम्राट्को निम्तो शाक्यगणलाई पठाइँदै थियो त्यसलाई लिएर प्रसेनजीत आफैँले पौष्करसातिलाई कपिलवस्तुसम्म जान आग्रह गरेका थिए ।

निम्तोसाथै विवाह उत्सवकॊ खर्चको लागि गाई भैँसी घोडा भेँडा बाख्रा आदि पनि स्वेच्छाको सङ्ख्यामा मगाइएको थियो । यस मागलाई लिएर शाक्यहरुबीच एक किसिमको हल्लीखल्ली मच्चियो । विवाहको निम्तोमा गरगहना लत्ताकपडा र खाद्य सामग्रीहरुको उपहार लिएर जान शाक्यहरुलाई कुनै आपत्ति थिएन । तर पशुहरुको उपहार त्यो पनि यज्ञको लागि उनीहरुलाई पच्ने कुरा थिएन । शुद्धॊदनले यस विषयमा छलफल गर्न आफ्नै दरबारमा भाइभारदारहरुलाई बोलाए । पशु यदि खाद्यपदार्थको रुपमा लगिन्थ्यो भने त धेरैलाई स्वीकृति थियो । तर यज्ञमै बलि दिनको लागि लाने कुरामा भने धेरैको मत नकारात्क थियो । अमितोदन भद्दीय देवदत्त र सिद्धार्थ कदाचित टाउको ननिहुराउने पक्षमा थिए । पुरोहित उदायी र शुद्धोदनले बीचको बाटो खोजिरहेथे ।

सिद्धार्थले भने- ूउपहारमा जे लगे पनि भयो । तर यज्ञमा वधको लागि पशुउपहार यो हामीलाई मान्य छैन ।ू

सेनापतिले सिद्धार्थलाई कुरा बुझाउने हिसाबमा भने- ूहे सिद्धार्थ ! तपाईंका मत सँधै मननयोग्य हुने गर्छन् । तर यसमा तपाईंले पुनः सोच्नुपर्ने वाध्यता म देख्दछु । यी दुईदुईवटा महाजनपदहरु जो ठूलै साम्राज्यको रुपमा तीब्रगतिमा विकसित भइरहेछन् त्यसै एकत्रित हुँदै छैनन् । यिनीहरुका विवाहबन्धन एउटा साम्राज्यवादी खेल मात्र हो । दुई महाशक्तिहरु मिलेर सारा जम्बूद्वीप खाने दाउमा यिनीहरु   छन् । हामी कुनै हालतमा कहीँ पनि चुक्न हुन्न । यी दुईमा कुनैलाई पनि क्रुद्ध बनाइयो भने हामी कहीँका रहने छैनौँ ।ू

यस सभामामा कोलिय देवदत्त पनि उपस्थिति थिए । भन्जा भएका कारणले उनलाई शुद्धोदनको दरबारमा परिवारका सदस्यसरहनै आवत जावत वा बैठकहरुमा आमन्तित्र उपस्थितिको लागि पूर्ण छुट थियो । उनी क्षुाव्ध भएर बोले- ूजुन यज्ञसंस्कृतिले हामी जनजातिहरुलाई तुच्छजनको रुपमा परिभाषित गर्दछ जुन यज्ञसंस्कृतिविरुद्ध हामीले सदा विद्रोहको आगो दन्कायौँ जसमा हामी धेरै हदमा विजयी बनेका छौँ र जसको विषयमा इतिहासले हाम्रा भूमिकालाई स्वर्णअक्षरले लेख्न गइरहेको छ आज ती सबैलाई बीरसेर हामीले आफ्नै आस्थालाई मार्ने हिसाबमा उपहार लाने हो भने हामीलाई धिक्कार छ । विशेष गणका सेनापतिबाटै यस्तो कायरता प्रष्फुटित हुन्छ भने योभन्दा दुःखको विषय के होला ू

सेनापति केही क्रुद्ध भएर बोले- ूहे देवदत्त ! ठिटौले जोशका कुरा नगर्नुहोस् । व्यावहारिक कुरा गर्नुहोस् । के हामी कोसलसम्राट्लाई यसरी चिढाउन सक्छौँ अझ सोच्नुभएको छ कि यस्ता चिढाउने कदमले कोसलसम्राट् मात्र होइन मगधसम्राट्सँग पनि हामीले शत्रुता कायम गर्नुपर्ने हुन्छ ?ू

भद्दीय पनि प्रतिजोशमा उत्रिए- ूत के हुन्छ आफ्नो अस्तित्व गुमाएर बाँच्नु पनि बाँच्नु हो ?ू

केही नबोली बसिरहेका पौष्करसाति बोले- ूहे मान्यजन ! सानो मुखले ठूलो कुरा गर् यो भन्ने हुन्न भने म यो कुरा भन्न चाहन्छु कि दुबै पक्ष यत्ति चरममा नगइकनै कुरा मिल्न सक्छ । कोसलहरु हाम्रा कुटुम्ब हुन् । उनीहरुले हाम्रा संस्कृतिलाई इज्जत नगर्ने भए हामीसँग वैवाहिक सम्बन्ध गाँस्ने नै थिएनन् । म समस्त मान्यजनलाई यो कुरा स्मरण गराउन चाहन्छु कि कोसलसम्राट्ले बासभखत्तियालाई यज्ञमा बलि दिएको हेर्न नसक्ने मानी यज्ञकुण्डमा सिर्फ धान तील आदिको मात्र हवन गराई घर भित्राउने रीति पूरा गरेका थिए । अतः यसमा धेरै उग्र भएर चिन्तन गर्नु कदाचित आवश्यक छैन । मलाई लागेसम्म यदि साँच्चै कोसलसम्राट्ले हामी यज्ञसंस्कृतिका विरोधी हौँ भनेर जान्दाजान्दै पनि पशुधन मगाएकै हुन् भने हामीले बुझ्नुपर्छ त्यो बलिको लागि नभएर खाद्यको लागि हो । होइन भनेपनि हामीले त्यसरी बुझेर र घुमाई फिराई कोसलसम्राट्लाई पनि बुझाएर यताबाट लगिएका पशुहरुलाई मासुको लागि मात्र उपयोग गर्न मनाउनुपर्छ ।ू

अमितोदन- ूहे सभासद ! आफ्नो रीतिरिवाज मान्न हामी कुनै पनि खाले जनजाति स्वतन्त्र छौँ र जबजब हाम्रा स्वतन्त्रतामा आँच आए तबतब हामीले त्यसको रक्षा गर्न ज्यानै दिएका छौँ । यो कुरा आर्यावर्तभरिका हरसाम्राज्यवादी शासकहरुलाई थाहा छ । थपमा मलाई लाग्छ कोसलसम्राट् महाकोसल र मगधसम्राट् बिम्बिसारसमेत यस कुरामा उदार छन् । हाम्रा रीतिथिति र मान्यताहरुलाई उनले नमान्ने भए हाम्रै कन्या बासभखत्तियालाई वधूको रुपमा पक्कै घर भित्रयाउने थिएनन् । त्यस्तै मगधसम्राट बिम्बिसारले पनि बृज्जीसङ्घका ज्ञातृक गणराजा र लिच्छवि गणराजकुमारीका सन्तानसँग योभन्दा पहिले पहिलो बिहे गरेका हुन् । यज्ञसंस्कृतिलाई गणराज्यहरुले मान्दैनन् भन्ने जान्दाजान्दै नाता गाँस्छन् भने बुझ्नुपर्छ यी दुबै सम्राट्हरु गणराज्य संस्कृतिप्रति उदार छन् । थपमा म यो पनि जोड्न चाहन्छु कि धेरै वर्ष यता कोसलसम्राट् स्वयंले हामीसँग यज्ञको लागि पशुकर लिन बन्द गरेका हुन् । यस निम्तोमा पनि उनले हामीसँग पशु माग्नुको अर्थ भनेको खाद्यकै लागि हो भन्ने कुरामा म विश्वस्त छु । तथापि त्यहाँ पुगेपछि पशुहरु छयासमिस हुन गई यज्ञमा ती लगिँदैनन् भन्ने पनि पक्का हुन्न नै । अतः मलाई लाग्छ हामीले पशुधन नलानु नै उचित हुन्छ । जसरी कोसलसम्राट्ले खाद्यको लागि हामीसँग आह्वान गरेका छन् त्यसलाई मध्यनजर गरी अन्य भरपूर खाद्य सामग्री लिएर जाँदा हामीलाई कुनै आपत्ती होला भन्ने मलाई लाग्दैन । अतः हे उपस्थित मान्यजन ! मेरो प्रस्ताव छ हामी एउटै पशु पनि यस विवाहोत्सवमा लाने छैनौँ । तर दिल खोलेर थरीथरीका उपहार लाने छौँ । आखिर उनीहरु हाम्रा कुटुम्ब हुँदै हुन् ।ू

हे पाठकगण ! अमितोदनको तर्कलाई सम्पूर्ण भाईभारदारले माने । निधो भयो कोसलदेवीको बिहेमा पशुधन नलाने । तर सक्दो आकर्षक उपहारहरु भने लाने । विग्रह हुनसक्ने संभावनालाई दृष्टिगत गरी उपहार लिएर महाराज शुद्धोदन र पुरोहित उदायी केही सहायक युवकहरुसाथ श्रावस्ति जाने प्रस्तावहरु आए । तर बूढयौलीको कारणले शुद्धोदन लामो यात्रा गर्न असमर्थ थिए । त्यसैले शुद्धोदनकै प्रस्तावमा सङ्घले अमितोदनलाई राज्यको तर्फबाट प्रतिनिधि पठाउने र पुरोहित उदायीको ठाउँमा उनैका पुत्र विद्वान् कालुदायी पठाउने निर्णय भयो । महानाम त कोसलसम्राट्का सम्धी नै भएका हुनाले उनलाई छुट्टै निम्तो छँदैनै थियो । थपमा आकर्षक व्यक्तित्वका धनी भद्दीयलाई पनि पठाउने निधो भयो । अनि पौष्करसाति त उताकै दरबन्दीमा छँदै थिए ।
—-

४८. कोसलदरबारमा िहंस्रक यज्ञबारे पौष्करसातिको शास्त्रार्थ

केही दिनमै धेरै आकर्षक उपहारहरु लिएर शाक्य प्रतिनिधिमण्डल श्रावस्ति पुगे । श्रावस्तिमा शाक्यहरुको टोलीलाई ठूलो स्वागत भयो । पशुधन नलगेकामा कुनै असन्तुष्टि राजपरिवारबाट आएन । तर दरबारमा भएका ब्राह्मणहरुले भने शाक्यहरुका शाकाहारी उपहारलाई उडाउनसम्म उडाए । अझ कत्तिले त यो उपहार भनेको कोसलकै एउटा अपमान हो भन्ने समेत अर्थ लाए । तर शाक्यहरुका जुवाई भइखाएका युवराज प्रसेनजीतले यस्ता कुरालाई हावा लाग्नै दिएनन् ।

विवाहका सबै कामहरु सिद्धिएपछि अन्तिम रातमा दुबै देशका सम्राट्हरु र अन्य पाहुनागण एकसाथ बसेर रमाइलो गर्ने कार्यक्रम थियो । संगीत र नाचगानका साथै चौरासी व्याजनका भोजभतेरको पनि आयोजना थियो ।

भोजमा अमितोदनलॆ बँदेलका मासु निक्कै चाहसाथ लुछिरहेका थिए । एकजना ब्राह्मण पुरोहितले हँस्यौली पारामा कटाक्ष गरॆ- ूमासुचाहिँ खान हुने । यज्ञमा बलि दिनचाहिँ किन नहुने यो कस्तो दोधारे मान्यता हो शाक्यहरुका ?ू

अमितोदनले उस्तै हँसिलो गर्दै भने- ूदोधारे होइन । मासु खानकै लागि वलीको निहुँलाई मात्र अस्वीकार गरेको हो पूरा एकधारे नीति छ शाक्यहरुका ।ू

सबै हाँसे । बिम्बिसारले ता अमितोदनको उक्ति मन पराएर हँस्यौली पारामै भने- ूहे महामहिम अमितोदन ! मासु त हामी पनि यज्ञमा वली नचढाइकनै पनि भकुर्छौं । कहाँ यज्ञलाई पर्खिबस्छौँ र ?ू

हाँस्दै महाकोसलले पनि थपे- ूयज्ञ गरेर हामीले एउटा बढी फाइदा उठाउँदै रहेछौँ । मासु पनि हुने धर्म पनि हुने ।ू

उही ब्राह्मण पुरोहित बोले- ूआफूचाहिँ मस्तिले भुँडी भर्ने देउतालाई चढाउनचाहिँ काजुस्याईं गर्ने । मैले त बुझिन शाक्यहरुको तालामाला । होइन मासु खानै छ भने पहिला देउतालाई किन नचढाउने धर्म पनि भो धार्मिक प्रसाद पनि भो ।ू

पौष्करसातिलाई बोल्न उखरमाउलो भयो । उनले नम्रतासाथ भने- ूधर्मको दोधारे नीति त यहाँ पो म देख्दैछु । ूहे सम्राट्द्वय ! यो छूद्र गणतन्त्रीय बाहुनलाई पनि केही बोल्ने अनुमति हुन्छ भने यसबारेमा एउटा कुरा विन्ति गर्ने थिएँ ।ू

महाकोसल बिम्बिसार र अमितोदनले उनका कुरा सहर्ष सुन्न चाहे । प्रसेनजीतले त भने नै- ूभन्नुहोस् बाजे हामी सुन्न चाहन्छौँ ।ू

पौष्करसाति- ूहे सम्राट्द्वय तथा युवराज ! मासु त शाक्यगण खान्छन् । तर धर्मको आडमा खाँदैनन् । आफ्नो स्वार्थको लागि धर्मको दुरुपयोग गर्दैनन् । शाक्यहरु ‘धर्मको नाममा हुने िहंसा आफैँमा एउटा अधर्म हो’ भन्ने मान्दछन् ।ू

कोशलका ब्राह्मण पुरोहितलाई पौष्करसातिको कथन कत्ति पचेन । एउटा सामान्य गणतन्त्रबाट दाइजोमा आएका बाहुन ठिटोलाई एउटा बल्दो साम्राज्यका पुरोहितले के खप्न सक्थे तत्काल प्रतिकारमा बोले- ूयो त यज्ञविरोधी कुरा भयो तिमी हिजोका चल्ला आजका बच्चालाई के थाहा छ धर्मकर्मका कुरा ?ू

पौष्करसाति किन पछि पर्थे उनी विवादमा उत्रिए ।

– ूयज्ञकै महिमा गाँउदै छु । कसरी यज्ञविरोधी कुरा भयो यज्ञ त्यो हो जो समस्त चराचरको हितमा हुन्छ । चराचरकै िहंसाबाट हुने कुनै पनि अनुष्ठान कसरी धर्मसम्मत यज्ञ हुन सक्छ ?ू

– ूवेद वेदाङ्गादि शास्त्रले जे भन्छन् यज्ञ त्यसरी गरिन्छ ।ू

– ूशास्त्र त हामी मान्छेले जसरी रचेका हुन्छौँ त्यसरी नै बोल्छन् । अिहंसाबाट यज्ञ हुन्छ भन्ने शास्त्र पनि रचिएको छ । जस्तै ‘अथ यज्ञपो दानमार्जवमिहंसा सत्यवचनमिति ता अस्य दक्षिणः’ भनेर तपश्चर्या दान सीधापन अिहंसा र सत्य वचन यज्ञको दक्षिणा हुन् भनेर छान्दोग्य उपनिषदमै आंगिरस् ऋषिले भनिदिएका छन् । त्यही मान्यता समस्त आर्यावर्तमा छाइरहेछ ।’ *

* “छान्दोग्य उपनिषद ३।१७।४-६।” -भगवान् बुद्ध पृ. ३२ ।

– ूए वेदलाई मान्छेहरुको रचना भन्ने अपौरुषेय वेदको कत्रो अवज्ञा कलियुगको अधर्मी सोच हो यो । पूरै आसुरी प्रवृत्ति ।ू

– ूअिहंसावादी सात्विक प्रवृत्तिलाई आसुरी मानिन्छ भने समस्त निष्ठावान् धर्मात्माहरु असुर नै बन्नेछन् । पहिला त िहंसावादी यज्ञका विरोधी श्रीकृष्ण नै असुर बन्नेछन् । यज्ञको नाममा आमासमानको गाईलाई गोमेध भन्दै काटयो खायो, सहकर्मी घोडालाई अश्वमेध भन्दै काटयो खायो, अझ अरु त अरु नरमेध भन्दै मान्छेलाई नै काटयो खायो ।** यज्ञमा जे काटे पनि भयो । अनि भक्ष अभक्ष जे भए पनि प्रसाद भन्दै खायो । यस्तो जघन्य िहंसात्मक तामसिक महापापी प्रवृतिको त्याग नै आसुरी प्रवृत्ति हो भने समस्त आर्यावर्त असुरमयी बनून् । यस्तै कलियुगको राज बनून् सन्तहरुको चाहना यही हुनेछ ।ू

– ूहे स्वघोषित सन्त महाप्राणी ! कहाँसम्मको अधर्मी कुरा गर्दैछौ ? कुनै पनि प्राणीलाई यसै मारेर खानु िहंसा होला तर देउताहरुलाई चढाएर खानु कसरी िहंसा हुन्छ । जसले सृष्टि गर् यो उसैलाई अर्पण गर्नु कसरी िहंसा हुन्छ ? वली दिइने पशुहरु सबै उनै ईश्वरका सृष्टि हुन् । हामीले उपभोग गर्नुअघि उनैलाई अर्पण गर्नु कसरी अधर्म हुन्छ ? कसरी महापाप हुन्छ ?ू- ूप्राण सबैको एकै हो । कुनै पनि निहुँमा होस् अर्काको प्राण हरण अधर्मै हो । आफ्नो स्वार्थको लागि अरुको प्राण लिइन्छ भने त्यो भन्दा महापाप अरु कुनै हुनै सक्दैन ।ू

– ूयज्ञमा दिइएका वलीलाई िहंसा मानिन्न । सनातनी मान्यता यही हो ।ू

– ूकसरी िहंसा मानिन्न । के ती मारिएका पशुहरु जीवितै रहेका हुन्छन् । तपाईंका पेटमा पुगेर पचाइसकेपछि पनि ती जीवितै रहेका हुन्छन् ? सनातनी मान्यताले यही भन्दछ ?ू

– ूयसरी उत्ताउलो पारामा नबोल ठिटा । सम्राट्हरुको छेउमा महापुरोहितसँग बोल्ने तरिका त्यही हो ? के यो साम्राज्यलाई पनि एउटा अधर्मी गणतन्त्र नै ठानेका छौ कि कसो ?ू

– ूयसरी बलकै प्रयोग गर्नुहुन्छ भने त के शास्त्रार्थ गराइ भो र ? म र मेरा विचार पनि तपाईंहरुकै यज्ञमा उनै नीरिह प्राणीसरह वली हुनेछन् ।ू

हे पाठकगण ! त्यस सङ्क्रमणकालीन युगमा यस्ता वादविवादले धेरै प्रश्रय पाइरहेका थिए । विशेषगरी उपनिषद्हरुको बोलवाला चरम सीमामा पुगेकाले यस्ता विवादलाई विद्वत्सम्मत मान्ने चलन थियो त्यसवेला । त्यसमा पनि साङ्ख्यमतको पुरा डङ्का पिषजिइरहेको त्यसबेला आचार्य पूर्ण कश्यप, मक्खली गोसाल, अजित केस कम्बल, पकुध कात्यायन, संजय वेलठ्ठिपुत्र र निगण्ठनाथपुत्र महाबीरले आर्यावर्तलाई पूरै हल्लाएका थिए । सनातन धर्मको नाममा हुने अचाक्लीहरु अब धर्मरमा थिए नै । यस्ता विवाद सर्वसाधरणको लागि सामान्य त थियो नै । राजामहाराजाहरु समेत यस्तै विवादको खोजीमा हुने गर्दथे ।*+ उनीहरुमा पनि आफूहरुले युगौँदेखि गर्दै आएका निरर्थक कर्मकाण्डको सार्थकता खोज्ने भोक जागिसकेको थियो । दुबै ब्राह्मणहरुबीचको यो चर्काचर्कीमा महाकोसल र बिम्बिसार दुबैले चाखकासाथ सुनिरहेकै थिए । तर त्यसले अब सीमा नाघ्ने हो कि भन्ने स्थिति हुन लाग्यो र बिम्बिसार बीचमा पसे ।

*+ “लगता है मगध उस समय कट्टरता से विशेष रुप से मुक्त था । वहाँ विभिन्न संस्कृतियों के वीच वैर नहीं मित्रता के भाव थे ।” -संस्कृति के चार अध्याय, पृ. १२७ ।

– ूहे विद्वान् पौष्करसाति ! मलाई भन्नुहोस् । तपाईं मासु खानुहुन्छ कि खानुहुन्न ।ू
– ूखान्छु ।ू
– ूत्यहाँ िहंसा भएन र ?ू
– ूहुन्छ ।ू
– ूपाप त्यहाँ पनि भएन र ?ू
– ूहुन्छ ।ू
– ूत्यसरी तपाईं पनि िहंसावादी र पापी हुनुभएन र ?ू
– ूभएँ ।ू
– ूउसोभए यो केको विवाद ?ू
– ूविवाद सिर्फ यसमा छ कि त्यो िहंसा र पापलाई आडम्बरी धर्मले नछोपौँ । त्यसरी इमान भएन । त्यसो गर्दा महाढोँगी बनिन्छ, महाअधर्मी बनिन्छ, महापापी बनिन्छ ।ू
– ूभनिन्छ यज्ञमा बलि दिइएका पशुहरु सिधै स्वर्ग सिधार्छन् । अरु बेला मारिएसरह हुन्न । यसरी त ती पशुहरुकै उपकार गरिएन त ?ू
– ूत्यसै हो भने त हे सम्राट् ! यी पशुपाछीलाई त्यो अवसर किन दिइराख्ने यज्ञमा आफैँ काटिए भइगयो नि स्वर्ग जानकै लागि यत्रो चलखेल गरिएको होइन र ?ू

प्रसेनजीत ठूलै स्वरमा हाँस्दै बोले- ूवाह कस्तो गुह्यकुरा बोलिदिए । अब त यजमानहरु स्वर्ग जान यज्ञ गर्दै भकाभक मर्ने भए । संसारै खालि हुने भयो ।ू

पौष्करसातिले फेरि पछाडि पर्न चहेनन् । कटाक्ष गर्दै बोले – ूडर मान्नै पर्दैन युवराज ! यस दौडमा पनि पुरोहितहरु नै अगाडि पर्नेछन् । उनीहरु सिद्धिएपछि कसले यज्ञ गरिदिने र अरुले स्वर्ग जान पाउने । संसार खालि हुने छैन । म त संसार पूरै सुरक्षित देख्छु ।ू

पौष्करसातिको यो वाक्पटुता बिम्बिसारलाई धेरै घत पर् यो । बिम्बिसारले तत्काल उनलाई मगधको दरबारमै आफ्ना गुरु पुरोहितसँग शास्त्राथ गर्न निम्तो दिए- ूहे विद्वान् पौष्करसाति ! तपाईंका तर्कहरु निक्कै घतलाग्दा र अकाटय  छन् । कृपया कुनै समय मगधको दरबारमा पनि पाउकष्ट गर्नुहोला ।ू

प्रसेनजीतले तत्काल रमाइलो गर्दै भनॆ- ूहाम्रा जनपदका निधिमा यसरी आँखा लाउन पाइँदैन है भिनाजु ।ू

बिम्बिसार- ूयी हजूरहरुका निधि हुन् र ?  मैले बाटाबाटैका फुलिरहेका पुष्प देखेँ र शिर चढाउन खोजेको हुँ ।ू

अमितोदन- ूशाक्यजनपदका मणी हुन् विद्वान् पौष्करसाति । यता हाम्री नाबालक पुत्री बासभखत्तियाका लागि पितृत्व प्रदान गराउन खटाएका थियौँ ।ू

महाकोसल- ूयहाँ सम्धीमहाराज शुद्धोदनका राजदूतसरह उहाँकै नासो हुनुहुन्छ । त्यसैले हामीले उहाँलाई दरबारमा उचित दायित्व दिन सकिरहेका छैनौँ ।ू

अमितोदन- ूयसमा अपठयरो के थियो र पौष्करसातिलाई हामी शाक्यगणले यता अर्पण गरेकै हौँ । यी मणिले कोसलदरवारमा कदर पाउँछन् भने हामी गर्वान्वित नै हुन्छौँ ।ू

महाकोसल- ूउसोभए विद्वान् पौष्करसाति आजैदेखि कोसलदरबारका रत्न भए । दरबारका राजपुरोहित सरहको पदमा आसीन गराउँदछौँ । कृपया महाराज शुद्धोदनकोमा यो कुरा जाहेर होस् ।ू

अमितोदन- ूतथास्तु सम्राट् ! सम्राट्को जय होस् !ू

पौष्करसाति अवसरको खोजीमा थिए । उनको अभिलाषा पूर्ण भयो । उनी हर्षित भएर बोले- ूसम्राट्को जय होस् !ू

प्रसेनजीत आसनबाट जुरुक्क उठे र हर्षले ताली बजाए । त्यसपछि समस्त दरबार ताली नै तालीले गुाजयमान भयो ।

—

४९. प्रसेनजीतको राज्यभिशेष र राज्यविस्तारको तयारी,

हे पाठकगण ! केही वर्षपछि कोसल महाजनपदका सम्राट् महाकोसलको कालगतिले मृत्यु भयो । अब युवराज अग्निदत्त प्रसेनजीत कोसलका सम्राट् बने । शाक्यकुलकी वधू बासभखत्तिया पनि जेठीबधू मल्लिकासँगै साम्राज्ञी बन्न पुगिन् । बासभखत्तियाबाट एउटा पुत्र पनि भइसकेको थियो । नाम राखिएको थियो विरुद्धक । उनी ६ वर्षका भइसकेका थिए ।

हे पाठकगण ! प्रसेनजीत अति महŒवाकाङ्क्षी थिए । उनी जुटे आफ्ना राज्यबिस्तारमा ।

त्यसबखत आर्यावर्तमा देखिइने प्रमुख महाजनपदहरु भनेका जम्मा १६ वटा थिए । जसमा अङ्ग (हालको पूर्वी बिहार) मगध (हालको दक्षिणी बिहारक्षेत्र) काशी (हालको बनारसक्षेत्र) कोसल (हालको अवधक्षेत्र­) बृज्जी (हालको उत्तरी बिहारक्षेत्र) मल्ल (हालको गोरखपुरक्षेत्र) चेदि (हालको यमुना र नर्मदाबीचको क्षेत्र) वत्स (हालको इलाहावादक्षेत्र) कुरु (हालको दिल्ली र मेरठक्षेत्र) पाञ्चाल (हालको बरेली र बदायूँक्षेत्र) मत्स्य (हालको जयपुरक्षेत्र) शूरसेन (हालको मथुराक्षेत्र) अश्मक (हालको गोदाबरी नदीक्षेत्र) अवन्ति (हालको मालवाक्षेत्र) गंधार (हालको पेशावर र रावलिपंडीक्षेत्र) कंबोज (हालको दक्षिण पश्चिम काश्मिर र अफ्गानिस्तानका केही क्षेत्र) थिए ।

यीमध्ये बृज्जी, शूरसेन र मल्ल गरी तीनवटा महाजनपदहरुमा गणका नेताहरुद्वारा सामूहिक नेतृत्व हुन्थे भने बाँकी १३ वटामा एकएक राजाद्वारा शासन हुन्थे । यिनमा कुरु र पाञ्चाल, ती महाजनपदहरु हुन् जसले महाभारतकालीन गौरवपूर्ण इतिहास बोकेका थिए । अब आएर ब्राह्मणवादको अवसान हुँदै गरेको स्थितिमा यिनका शानसौकात पूर्णतः गुमिसकेको स्थितिमा थियो । यसबखत गणराज्यहरुमा नयाँ वैचारिक जागरण शुरु भइसकेका थिए र यिनै कारणले पूर्वी आर्यावर्तमा नयाँयुगको सांस्कृतिक नेतृत्व स्थापित हुँदै गइरहेको थियो । आत्मचिन्तननै गणराज्यहरुका मूल अभीष्ट भइरहेको हुँदा राजनीतिक तथा सामरिक दृष्टिकोणले यिनीहरु धेरै कमजोर थिए । गणराज्यहरुका यस्तै चिन्तनबाट एकसतात्मक महाजनपदको साम्राज्यवादी नीतिले फाइदा उठाइरहेथे । मगध, कोसल, अवन्ति र वत्स साम्राज्यहरु त्यसबखत अति बलिया थिए र यिनीहरुले आफ्ना वरपरका सम्सुमारगिरीका भर्ग, पिप्पलिवनको मौर्य, अल्लाकप्पाका बुली, रामगढका कोलिय, केसपुत्ताका कलाम, आदि गणराज्यहरुलाई एकएक गरी हडपे । कपिलवस्तुका हाम्रा शाक्यगण त पहिले नै कोसलको ग्रासमा परेकै थिए । अब प्रसेनजीतले आँखा गाडे नजिकका अति सम्वृद्धिशाली महाजनपद काशीमा । घनघोर युद्ध हुने अवश्यम्भावी थियो र प्रसेनजीतलाई आफ्ना पूर्ण समय युद्धको तयारीमा लगाउनु परिरहेको थियो ।

राज्यबिस्तारमा लागिरहेका प्रसेनजीतले आफ्ना परिवारमा कत्ति पनि ध्यान दिन सकिरहेका थिएनन् । त्यसैले बसभखत्तियालाई यो बेलामा माइतमा गएर बिताउन पाए हुन्थ्यो भन्ने लाग्यो । तिनी छोरोसाथ आइन् माइत कपिलवस्तु । साथैमा पुर् याउन आए पौष्करसाति पनि ।@साहित्य सङ्ग्रहालय डट कम
—

५०. प्रसेनजीतपुत्रको उग्रस्वभावमा सिद्धार्थको साम्यिकरण

हे पाठकगण ! कोसलजस्तो साम्राज्यको साम्राज्ञी बनेकी बासभखत्तियाको स्वागत शाक्यहरुले दिल खोलेरै गरे । पिता महानाम शाक्यको घर सानो भएको र कोसलसाम्राज्ञी सुहाउँदो नभएको हुँदा बासभखत्तियालाई शुद्धोदनकै अतिथिगृहमा राखियो । शुद्धोदनको दरबारमा अब नाचगान संगीत के भएन बासभखत्तिया स्वयं नृत्यको अति सौखिन भएकीले हरेक रात नाचगानले शुद्धोदनको दरबार घन्किन्थ्यो ।

विरुद्धक सानै भए पनि अति मूर्ख थिए । प्रसेनजीतले मत्याएर उनलाई टुप्पीमै चढाएर राखेका थिए । त्यसैले ऊनी धेरै साँढे बनेका थिए । कोसलदरबारमा उनले जे चाहे त्यही हुने गरेको थियो । त्यसैले उनी पूरै मैमत्त थिए । उनले त्यही व्यहोरा यहाँ पनि देखाए । एकदिन नाचगान भइरहेको ठाउँमा उनले मुख्य ढोल आफूले बजाउन चाहे । उनको चाहनालाई कसैले रोक्न सकेनन् । आमा बासभखत्तियाले माइतको यो रमझममा त्यस्तो व्यवधान चाहिनन् र बच्चा बोकेर एकातिर गइन् । तर विरुद्धकले अचाक्ली गरेर देखाए । दरबारै थर्कने गरी चिच्याए अनि आमाबाट छुट्न लछारपछार गर्दै आमाको लुगा च्यात्ने कपाल भुत्ल्याउने जेजे गर्न सके सबै गरे । सारा रमाइलो फासफुस्स भयो ।

साम्राज्ञी बासभखत्तियाको छोरो पागल बन्दैछ । त्यसमाथि ऊनी महाराज शुद्धोदनका नाति हुन्- अनि राज्यकै पाहुना । उनलाई वास्तै नगरी को रङ्गमा जम्ने सबैको ध्यान त्यता आकर्षित भइनै रह्यो । बच्चा लछारपछार गरेर रङ्गमाचमा आउन चाहिरहेका थिए । बासभखत्तियाले बच्चालाई सम्हाल्नै सकिनन् र दिइन् एक थप्पड गालामा । बच्चा झन् उग्र भए । दरबारै उनले चिच्याउँदै रोएर उचालिदिए । अब शुद्धोदन स्वयं गए नाति फुल्याउन । बासभखत्तियालाई थाहा थियो यस्तो अवस्थामा त प्रसेनजीतसमेतले केही गर्न सक्दैन । शुद्धोदनको के कुरा तथापि बुबाको मन राख्न दिइन् तिनले बच्चा हातमा । शुद्धोदनले बच्चालाई अब ढोल भएको ठाउँमा पुर् याए ।

विरुद्धक अब रुन छाडे । मानौँ एकछिन अघि केही भएकै थिएन । तर उनले सबैभन्दा ठूलो ढोल रोजे । शुद्धोदनले उनलाई सानो खेलाउना सरहको ढोल हातमा दिए । उनले त्यसलाई स्वीकारेनन् । बूढो शुद्धोदनले उनलाई मनाउन हजार कोशिश गरे । तर बच्चा अरु भड्किए र यत्ति रिसाए कि उनले यत्रतत्र गएर जेजे भेटे तीती सामान तोडफोड गर्न लागे । शुद्धोदनले नातिलाई फुस्लाउन अर्को कोशिस गरे । तर विरुद्धकलाई उनको मुख हेर्नै मन थिएन । उनले एउटा चुच्चो परेको वस्तु उठाएर शुद्धोदनलाई हाने । टाउकैमा लाग्यो । टाउको फुटेर बग्यो रगत तररर । सबै उपस्थित शाक्यहरु हतप्रभ भए । राजा एकातिर टाउको समाएर रहे भने बसभखत्तियाले छोरोलाई ठ्याका ठ्याम गलामा बजाइन् । बच्चा झन् भडकिए । उनले आमासमेतको जगल्टा तान्न लागे । एकदुईतीन गर्दै शाक्य महिलाहरु छोरोलाई आमासँग छुटाउन गए । तर अब त छुटयाउन आउनेहरुलाई समेत उनले जथाभावि हातखुट्टा चलाउन लागे । यसक्रममा यशोधरा समेत घाइते हुन पुगिन् ।

अन्त्यतः सिद्धार्थ आफ्नो थलोबाट उठे । बालक आफ्नै पारामा आमा बज्यैहरुलाई पिट्दै थिए । सिद्धार्थ आएपछि सबै महिलाहरु पछाडि हटे । सिद्धार्थले विरुद्धकको टाउकोमा हलुका हात राखे । विरुद्धक केही शान्त भए । उनले टक्क सिद्धार्थको आँखामा आँखा मिलाए । यी शान्त अग्लो बाक्लो जीउडालको मान्छेले अरुले झैँ ऊमाथि बल प्रयोग गर्दै थिएनन् । विरुद्धक सिद्धार्थको व्यक्तित्वबाट पूरै प्रभावित भए । अनि भए चूप । सिद्धार्थले उनलाई औँला दिए । उनले केही अप्ठेरो मानीमानी औँला पकि्रए । सिद्धार्थले बालकलाई कतै एकान्ततिर डोर् याएर लगे । बासभखत्तिया रोइरहेकी थिइन् । आइन् पछिपछि ।

त्यस दिनको रङ्गमाच पूरै विथोलिएको थियो । सबै अमिलो मनसाथ घरघर गए ।
—-

 ५९. नयाँ तालको उद्विकास र सहमतिको श्रृंखला

हे पाठकगण ! भद्दीय राजा बनेकै उलक्षमा रातमा धूमधामको हर्ष बडाइँ भयो । तर त्यो हर्ष सिद्धार्थलाई वास्तविकतामा छँदै थिएन । पि्रय मित्र भद्दीय अति खुशी देखिन्थे । तर सिद्धार्थ देख्दथे उनी जुन प्रपाचलाई खाँदैछु भनी मस्त छन् त्योभन्दा ठूलो प्रपाचले उनलाई आधा निलिसकेको छ । सिद्धार्थलाई लागिरहेथ्यो कि पि्रय मित्रको अवसानको खुशी मनाउन उनलाई पनि त्यही प्रपञ्चले वाध्य गराइरहेको छ । सिद्धार्थलाई लागिरहेथ्यो उनी आफू त्यही प्रपाचको विवश ग्रासमा परेका छन् र उम्कन गाह्रो परिरहेको छ । त्यसैले खुशी वेखुशी जे भए पनि समाजमा तानिएर उनले विवश भाग लिनै पर् यो ।

सिद्धार्थलाई समुदायले ढोल बजाउन आग्रह गरे । मन लागी नलागी उनले ढोल बजाए । तर उनको ढोलको ताल फरक हुन गयो । मान्छेको नाच के हुने हो । मान्छेको नाचको सुर र ताल के हो के चाहनासँग मान्छे नाच्न चाहन्छन् उनलाई कत्ति मतलव भएन । मानौँ त्यहाँ कोही थिएनन् सिद्धार्थ आफैँ मात्र छन् कि ढोल ।

यशोधरा छेउमै बसिन् र सम्हाल्न खोजीन् पतिलाई- ूअब मैले वीणा बजाउने हो । हामी दुई भएर चकित पार्नुपर्छ है सबैलाई ू

तर यशोधराको वीणाले पनि कुनै इच्छित ताल सिद्धार्थबाट पाएनन् । यशोधराले कानैमा पुगेर सानो स्वरमा केही झर्केरै बोलिन्- ूया त आफू एउटा सूरमा ताल दिनुहोस् म त्यसै सूरमा वीणा बजाउँछु या मेरो ताल पक्रनुहोस् । आज त गजबै गर्नुभो हजूरले । सबैलाई वाक्क पारिसक्नुभयो ।ू

सिद्धार्थले ढोल एकातिर पन्छाए र भने- ूमाफ गर्नुहोला भद्दीय ! यशोधरा अनि उपस्थितजन ! मेरा ताल र सुरले कुनै सुर पक्रन सकेन । म परम्परागत पुराना तालबाट वाक्क भइसकेको छु र नयाँ ताल मेरो हातमा आइरहेको छैन । उचित यही हुन्छ कि म ढोल नै नबजाउँ ।ू

आनन्द- ूहोइन दाज्यै ! आज हजूरकै सूरमा हामी नाच्ने हो ।ू

नन्द बोले- ूठीक भन्नुभो आनन्दले । हे गणराजन् भद्दीय ! कमसेकम हजूर राजा भएको दिनमा हामीले दाजु सिद्धार्थका तालमा नाच्न पाऔँ ।ू

त्यसै बेला ढोकामा पौष्करसाति टुप्लुक्कै देखिए । उनी चिच्याउँदै पसे- ूबधाई गणराजन् भद्दीय ! बधाई !ू

पौष्करसातिलाई देखेर सबै दङ्ग परे । उनलाई शुद्धोदन र भद्दीय दुबैको निम्तो थियो । उनी भद्दीए भएठाउँ पुगे र अङ्कमाल गर्दै बोले- ूबुझ्नुभो मित्र ! मलाई श्रावस्तिबाट यो ४५ कोसको बाटो एकदिनमै पार गर्न कत्ति साह्रो पर् यो । बिहान कुखुरा बासेदेखि एकनासले घोडाको घोडामै बड्किएर आको छु । यो कुप्रो शरीरमा कत्ति दखल परेको होला । घोडा त मर्छ नै होला । छन्दकले बाहिरै हेरविचार गर्दैछन् । यत्तिखेरै केही खानपिउँन पाइँन भनेँ मेरो पनि हालत त्यही हुनेछ । खाको केही होइन । बाहुनीले तीनमुठी सातु हालिदिएकी थिई त्यही घोडाको घोडामै खाको हुँ बस् ।ू

भद्दीय खुशी हुँदै बोले- ूहे मित्र ! तपाईंबेगर त म यो उत्सव मनाउनै सक्दिनथेँ । आइपुग्नुभयो म साह्रै खुशी छु । आउनुहोस् यतै । सिद्धार्थ ढोल बजाउँदैछन् नाचौँ ।ू

पौष्करसातिले झर्किएको स्वरमा भने- ूमार्ने विचार छ कि के हो यो शाक्यको । झन् भन्यो झन् । खानुपर्छ भनेको क्या म भोकै छु ।ू

सबै हाँसे । त्यसपछि उनले सबै उपस्थितजनलाई त्यहाँबाटै सामूहिक अभिवादन गरे- ूसबैलाई मेरो नमस्कार ।ू

शुद्धोदन उनीसामू आए अनि अङ्कमाल गर्दै भने- ूआउनुहोस् पहिले केही खाइहालौँ ।ू

त्यसपछि शुद्धोदनले उनलाई खुवाउनको लागि एकातिर लगे ।

भद्दीय सिद्धार्थतिर फर्किएर बोले- ूहे सिद्धार्थ ! कृपया बजाउनुहोस् ढोल । हामीले तपाईंलाई हाम्रा तालमा वादन गर्न जोर गर् यौँ अनि तपाईंमा भने आफ्नै तालको सुर थियो जसलाई हामीले जान्नै सकेनौँ । त्यसैले यहाँ अन्यौल सिर्जना भएको हो । म बुझ्दैछु तपाईंका तालमा नयाँ थरकन छ । त्यसमा नयाँ सुर छ र नयाँ जीवन्तता छ । हे सिद्धार्थ ! सिर्फ एकैपल्ट कसैको पुरातन ताललाई ध्यान नदिई आफ्नै तालमा बजाउनुहोस् । हामी त्यसमा रम्न चाहन्छौँ । हामीलाई कृतकृतार्थ बनाउनुहोस् ।ू

सिद्धार्थ- ूतर मेरा यी तालले अझै पूर्णता पाएको छैन ।ू

भद्दीय- ूसामान्य छनक मात्रले पनि त्यो स्वाभाविक रसास्वाद दिइरहेछ । हे सिद्धार्थ ! नाच्न मिले नाचौँला नमिले सुनेरै रसास्वादन गरौँला । कृपया बजाउनुहोस् ।ू

आनन्द देवदत्त कूटओष्ठ अनुरुद्ध नन्द र भद्दीयसमेत नाच्न तयार भए । सिद्धार्थलाई ढोल बजाउन करै लाग्यो । उनले ढोल बजाउँदै गए । आफ्ना ढोल अनुसारका साथीसंगीहरुका नाचलाई पनि उनले हेर्दै गए । कोही के पारामा नाचे कोही के पारामा । नयाँ हिसाबमा रमाइलै भइरहेथ्यो ।

केही बेरमै पौष्करसाति पनि आइपुगे । खाना खाएर चुठेको चिसै हातमा उनी पनि मज्जाले नाच्न लागे । कुप्रो ढाड र एउटा खुट्टा छोटो भएको पौष्करसातिको नाँच अनौठै देखिन्थ्यो । सकिनसकी ऊ ताललाई पछयउँथे र लड्दैपड्दै पनि नाचेरै छाड्थे । थाकेको सुरमा त्यस्तो शरीरले कसरी सिद्धार्थको नवतालमा समायोजित नाच पौष्करसाति नाच्दै थियो सिद्धार्थ दंग परे । सिद्धार्थको ध्यान त्यता पूरै आकृष्ट भयो र त्यही सुरमा भुलेर उनले ताल र सुर नै एकाधपल्ट खुस्काए ।

के हो यो व्यवधान कसरी ताल खुस्कियो के पौष्करसातिको समायोजित नृत्य एउटा व्यवधान हो के उनको सङ्घर्षमा यो बाङखुरे नाच एउटा ‘मार’अर्थात् मनको क्लेश नै हो सिद्धार्थले आफूलाई पूर्ण एकाग्र गर्न आँखै चिम्लिदिए । को कसरी नाच्दैछन् उनले कुनै आग्रह राखेनन् । आफ्नै सुरमा उनी एकछत्त बजाउन लागे । अब कुनै ‘मार’ बाट उनलाई व्यवधान भएन । उनका वादनले एउटा सुर पक्रियो । ननाच्नेहरुलाई समेत सबैलाई नाँचुनाँचु बनायो । यसमा साँच्चै एउटा अनुपम ताल थियो सुर थियो र मोहकता थियो ।

यशोधरा यसै रहन सकिनन् । उनका औँला एकाएक वीणामा थर्कन लागे । वीणाको मधुर रङ्गले वातावरणलाई झनै अर्को बनायो । ननाचिरहेका मान्छेका शरीरमा पनि थर्कन शुरु भयो । रङ्गकर्मीहरुले ताली दिन लागे । केही क्षणमै समस्त उपस्थित जन जानीनजानी सकीनसकी नाच्न लागे । बूढो शुद्धोदन उदायी र दण्डपाणी पनि नाचे । बूढी प्रजापति पनि नाचे । अरुहरुको त झन् कुरै भएन । सबै निकैबेर नाचे । कसैमा थकानको होसै भएन । विशेष पौष्करसातिलाई त्यो परिस्थिति कसोकसो असहज जस्तो हुन लाग्यो । पौष्करसाति चिच्याए- ूअब त भयो सिद्धार्थ हामी सबैलाई थकायौ ।ू

सिद्धार्थ एकाग्रताबाट बिउँझिए । उनका हात ढोलमा यसै रोकिए । आँखा खोले । यशोधराका औँलाहरु वीणामा लीन थिए । सबैसबै उपस्थित शाक्यहरु आँगनमा आफ्ना नाच रोकेर उभिएका थिए ।

पसिनाले तरतर पौष्करसाति बोले- ूनाच शाक्यगण नाच ! खुब नाच सिद्धार्थका तालमा ! आफू त यस तालमा नाच्न पनि नसक्ने रहेछु यी लङ्गडिएको खुट्टा र कुप्रिएका ढाडसाथ । यहाँभन्दा मलाई उतै ठीक छ । यहाँ म आफू नाच्नुपर्छ उता श्रावस्तिमा म नचाउँछु ।ू

सबै पौष्करसातिका अभिव्यक्तिमा गलल हाँसे ।

रात निक्कै छिप्पिएको थियो । त्यो रङ्ग त्यहाँ नै बिसर्जित भयो । सबै आआफ्ना घरतिर लागे । सिद्धार्थ र यशोधरा पनि चूपचाप आफ्ना खोपीतिर लागे । बाटैमा यशोधराले भनिन्- ूहे कुमार ! म पनि हजूरको ढोलमा मस्त भएँ । मैले पनि आफूलाई त्यसमा पूरै हराएँ ।ू

– ूधन्यवाद यशोधरा !
– ूहे कुमार ! अज्ञानताबश मैले हजूरको आलोचना गरेँ । आखिर हजूरकै ताल सही रहेछ । सबै मुग्ध भएर नाचे नि । म लज्जित छु मैले हजूरको वाद्यविधिमा अड्चन दिएँ थेँ ।ू
– ूतपाईं लज्जित हुनुपर्ने कुनै कारण छैन । तपाईंले त्यही ताल खोज्नुभयो जसमा तपाईं आदि हुनुहुन्थ्यो । तर जब मेरो ताल तपाईंलाई सुझ्यो त्यसमा पनि झुम्नुभयो नि होइन ?ू
– ूहो झुमेँ ।ू
– ूत्यसोभा कुरा सक्किहाल्यो । किन पश्चाताप ?ू
– ूहे कुमार ! म कसम खान्छु । म हजूरका कुनै पनि ताल र सुरमा वाधा दिने छैन । मेरा वीणाले सदा हजूरकै ताल र सुर पछुउने छ ।ू
– ूधन्यवाद यशोधरा ।ू

सिद्धार्थ र यशोधरा दुबैजना खोपीमा पसे ।
—

६०. तृष्णा र दुःखबारे सम्बाद

हे पाठकगण ! रात निक्कै गइसकेको थियो । तरपनि निन्द्रा भने दुबैलाई कत्ति थिएन । यत्तिकै खुला हावा खान सिद्धार्थ झ्यालमा गए । बाहिर शुक्लपक्षको जुनले वातावरणलाई पूरै झलमल्ल बनाएको थियो । शीतल हावाले त्यो मनोरम जुनेली रातलाई अर्कै उन्माद दिइरहेथ्यो ।

त्यहीँ केही पर शमीको रुख थियो जसमा ढुङ्गाको चौतारी बनाइएको थियो । देखिन्थ्यो भद्दीय पौष्करसाति र देवदत्त त्यहाँ बसेर गफसफ गर्दै थिए । उनीहरुका अनुचरहरु केही पर चौरमा युवायुवतीहरुको नाच र रमझम हेर्न मस्त थिए ।

सिद्धार्थ बोले- ूउनीहरु अझै घर गएका रहेनछन् । क्या रमाइरहेछन् यो जुनेली रातमा ।ू

यशोधराले आँकिन् सिद्धार्थ त्यता आकर्षित छन् । तिनको मन सदा सिद्धार्थलाई जसरी हुन्छ खुशी पार्नमा केन्द्रित हुन्थ्यो । तिनी बोलिहालिन्- ूहे कुमार ! हजूरका मित्रहरु यो जुनेली रात्रिमा साँच्चै मस्त छन् । के हजूरलाई पनि उनीहरुसँग जान इच्छा जागेको हो ?ू

सिद्धार्थको आँखामा चमक अयो र बोले- ूहे यशोधरा ! तपाईंलाई थाहै भएको कुरा हो मलाई दरबारको त्यो औपचारिक भीडभाड र थरीथरीका सामाजिक जाजालभन्दा यस्तै सुनसान र आफूलाई बुझ्ने कम्तिमात्र साथीसंगी वा अनुचर वा जनावरहरुको साथ मन पर्छ । यी सबै मेरा बालसखा हुन् । धेरै कुरा हामीले साथसाथ बु् यौं भोग्यौँ र पढयौं। संसारभरमै उनीहरु मेरा अभिन्न मित्रहरु हुन् । आफ्ना कामधन्दाले गर्दा हामीहरु धेरै छारष्ट भएका छौँ । भेटघाट हुनै पाइन्न । जब भेटिन्छ त्यहाँ निश्चितरुपमा भीडभाड नै हुने गर्दछ र साथीसाथी बीच मन खोलेर बोल्नसम्म पाउँदैनौँ । त्यसैले हे प्री प्रिय यशोधरा ! यो एकान्तमा उनीहरुलाई यसरी मन खेलेर बसेका देख्दा मलाई पनि त्यस्तै गर्ने लोभ जागेको छ । यदि मान्नुहुन्छ भने तपाईं पनि हिँड्नुहोस् न । साथीहरुसँग मन खोलेर गफसफ गरौँ ।ू

यशोधराले तत्काल सिद्धार्थलाई हात समात्दै त्यतै लागिन् । भनिन्- ूम त हजूरकै अर्धांगिनी हुँ । हजूरलाई जेमा खुशी हुन्छ मलाई त्यसैमा खुशी हुन्छ । मलाई सोधिराख्न जरुरी नै छैन ।ू

सिद्धार्थ मुस्काउँदै बोले- ूकिन सोधिराख्न जरुरी छैन मेरो आधा अङ्ग नै तपाईं भएपछि म बाँकी आधा अङ्गले जथाभवी मनोमानी गर्न मिल्छ र ?ू

धेरैपछिको यो सिद्धार्थको रमाइलो वार्ता हो । धेरैपछि उनले दिल खोलेर बोलिरहेको क्षण हो । धेरैपछि सिद्धार्थले मुस्कान छोडेको समय हो यो । यशोधरा दङ्ग परिन् र सोचिन्- सिद्धार्थको यो क्षण आफू एक्लैले भोग्न पाए कस्तो हुन्थ्यो तिनीसँग वैरागी भएर बस्ने सिद्धार्थ यतिखेर साथीसँगी भनेपछि फुरुङ्ग थिए । तिनलाई एक किसिमले सिद्धार्थका साथीहरुप्रति आरिश नै उत्पन्न भयो ।

पर थिए आनन्द देवदत्त कूटओष्ठ पौष्करसाति कालुदायी अनुरुद्ध नन्द र भद्दीय । सिद्धार्थ र यशोधरा त्यतै आएको देख्नासाथ आनन्द र नन्द उनीहरुलाई लिन केही वरसम्म आए ।

राजा भद्दीय बोले- ूस्वागत छ सिद्धार्थ ! तपाईंहरु आउनुभयो यो जमघटको रङ्ग नै अर्को हुनेछ ।ू
देवदत्तले कुरा काटे- ूहुन त हो तर कहिलेकाहीँ सिद्धार्थ आफ्ना सुरका रङ्गले अरुका रङ्गलाई भङ्ग पनि गर्नुहुन्छ र पो मार् यो ।ू

कूटओष्ठ केही प्रतिवादको स्वरमा- ूनयाँ आयाम नयाँ विचारको रङ्ग त्यस्तै हुन्छ । पुरानो रंङ्गलाई त्यो मिल्दैन र भङ्गको स्थिति हुने गर्छन् ।ू

पौष्करसाति तात्तातै हाँस्दै बोले- ूठीक भने कूटओष्ठले । मान्छेमामा उदारता हुनुपर्छ कुनै नयाँ रङ्गले पुराना रङ्गलाई भङ्ग गर्दैन । परिवर्तनको सम्मोहनमा लंगडो खुट्टालेसमेत साथ दिन्छ…।ू

कूटओष्ठले तत्काल थपे- ू…। ठीक मैले त्यही भनेको । नयाँ विचारको रङ्गमा निश्चय नै हुन्छ सतसङ्ग ।ू

देवदत्तले तत्काल कुरा काटे- ूहो त्यस्तो सतसङ्गको लागि हुनुपर् यो नि त ढङ्ग ।ू

भद्दीयले पनि थपे- ूढङ्ग छन् र त हामी सबै छौँ सिद्धार्थको उपस्थितिमा दङ्ग ।ू

यशेाधराले बीचैमा बोलिन्- ूतपाईंहरुका यस्ता कुरा सुन्दा मेरो मन हुन्छ झसङ्ग ।ू

आनन्द किन पछि पर्थे- ूकिन हुनुपर् यो भाउज्यू झसङ्ग म छँदैछु नि हजूरहरुको अन्तरङ्ग ।ू

कालुदायी- ूतपाईंहरु जे भन्नुहोस् आफूलाई त पूरै छ रङ्गको तरङ्ग ।ू

नन्द- ूतर भाउजुचाहिँ हुने झसङ्ग आफ्नो त मनै हुन्छ खङ्गरङ्ग ।ू

सबै हाँस्न लागे । अनुरुद्ध आफ्नो पालो किन छाडथे । सिद्धार्थलाई चूपचाप देखेर कोटुउँदै बोले- ूअनि हजूरचाहिँ किन नि भरङ्ग ू

सबैले आफ्नो पालो सिध्याए अब सिद्धार्थको पालो हुन गयो । सबैले उनको मुख हाँस्दै हेर्न लागे । सिद्धार्थ बोले- ूकहाँ छु म भरङ्ग साथीहरुको यो सतसङ्ग । अलङ्कारको रमाइलॊ यो जङ्ग । आफूमा त थपिरहेछ नयाँ नौलो उमङ्ग ।ू

सबै गलल हाँसे । हाँस्दा हाँस्दै भद्दीय एकै छिन रोकिए । कूटओष्ठ बोले- ूके भो राजन् ! किन एकाएक गम्भीर ?ू

भद्दीय- ूमित्र ! म त हाम्रो बाल्यकाल सम्´ेर रोकिएको हुँ । कति रमाइला थिए ती दिन । केही जिम्मेवारी थिएनन् । आज कत्ति फरक छन् दिनहरु । तपाईंहरुलाई थाहा छैन अहिले म यहाँ यसरी हाँसिरहेछु । तर मेरो मन त कताकता छ छ । धेरै जिम्मेवारीहरु छन् । भोलि अनेकै गर्नुपर्ने छ । ती सब सम्झेर  यो रमझममा पनि रमाउन सकिरहेकॊ छैन ।ू

पौष्करसाति- ूहो मित्र ! म पनि त श्रावस्तिमा गधासरह थिएँ । दुई दिन भए पनि यहाँ साथीसँगी र बाआमासँग बिताएर त्यो थकाइ मेटाउँछु भनेको मनले त मानेकै छैन । उताकै ध्यान छ ममा । प्रसेनजीत खाँदा बस्दा जे गर्दा पनि मलाई खोज्दछन् । दरबारमा धेरै थरी मन्त्री र ब्राह्मणहरु छन् जो म हिजोको चल्ला आजको बच्चाको बढ्दो फूर्ति देखेर खोइरो खन्न पछि लागिपरेका छन् । एकएक पाइला होश गरीगरी चाल्नुपरिरहेछ । तपाईंहरुले देख्नुभएको छ म प्रसेनजीतको दरबारमा नवरत्नमा एक रत्न छु । तर म त प्रसेनजीतको यज्ञको बलि दिइने पशु हुं । कुनबेला तपाईंहरुले सुन्नुहुनेछ मेरो बलि चढयो  भनेर । म त यहाँ नाचेँ रमाएँ र यत्तिका हाँसेँ । तर मेरो मन हर्दम डरले थर्कि नै रहेको छ ।ू

देवदत्त- ूकसैलाई केको धन्दा कसैलाई केको । मलाईचाहिँ अर्कै धन्दाले पिरोलिरहेछ । मलाई केले नपुग्दो छ खेती ठूलै छ । आम्दानी मनग्गे छ । काम आफूले गर्नुपर्दैन । रमाईरमाई शिकार खेल्दै म दिन बिताउँछु । तथापि म किंचित सुखी छैन । हेर्दा हेर्दैका सँगी साथीहरु कोही कता कोही कता उँभोउँभो सिँढी उक्लिरहेछन् । भद्दीय राजा बने पौष्करसाति ठूलै साम्राज्यको रत्न बने । कालुदायी गणराज्यकै अमात्य बने । सिद्धार्थ सर्वमान्य ज्ञानी बने । अनि देख्छु कूटओष्ठ सर्वतोमुखी सुखी । यी सबैको उन्नति र चयन देख्दा मलाई अति जलन हुन्छ । उनीहरुका मलाई इष्र्या होइन । तर आफ्नै उन्नति त्यसरी नै नभएकोमा म सँधै दुःखी हुन्छु दुःखी छु ।ू

यशोधरा- ूहे विद्वत्जन ! मलाई सँधै लाग्थ्यो ठूलाठूला पदमा बस्नेहरुलाई के छ र अह्राए पुगिहाल्छ । गर्नेहरु भइहाल्छन् । तर त्यो दायित्वबोध कतिसम्म बोझिलो हुन्छ भन्ने कुरा अहिले तपाईंहरुका कुरा सुनेर मैले बुझेँ । हे मान्यजन ! मलाई पनि एउटा दुःखले हर्दम खाइरहेछ । त्यो हो मेरो गर्भको बच्चा । पहिले गर्भ नहोन्जेल गर्भ नभएको दुःख थियो । अब गर्भ रहेपछि यो छोरा हुन्छ कि छोरी हुन्छ भन्ने चिन्ता छ । समाज र वंशलाई छोरा चाहिएको छ । त्यसैले मैले मेरो हातमा नभएको कुरो छोरा नै दिन परिरहेछ । चिन्ता यही छ कि छोरी भयो भने के हुने हो ?ू

कूटओष्ठ- ूसुन्नुहोस् साथीहरु म जान्ने बनेर बोलिरहेको छैन । मान्छेको अर्को नाम नै दुःख हो । तपाईं मान्छे नभइदिएको भए दुःख हुने नै थिएन । पशु भएको भए तपाईं कत्ति सुखी हुनुहुन्थ्यो । त्यो किनभने मान्छे भन्ने जन्तु सोच्न जान्दछ । अनि दुःख सोचमा चिन्तनमा हुन्छ । तपाईंहरु सोच्नुहुन्छ । त्यसकारण तपाईंहरुमा दुःख छ । यदि तपाईंहरुमा त्यो सोच थिएन भने दुःखको अनुभव अवश्यै हुने थिएन । के कुकुरहरु हामी भन्दा सुखी छैनन् तिनलाई सुख यसकारणले छ कि ती दुःखलाई जान्दै जान्दैन । किन जान्दैनभने त्यसले त्यो सोच्नै जान्दैन । त्यसैले साथी हो । मान्छेमात्र दुःखी छ । मान्छे भन्नु नै दुःखको घर हो । म भन्छु एकदिन त मर्नै पर्छ । त्यसैले बाँचुन्जेल त्यही दुःख अनुभूत गराउने सोचको बलमा प्रयत्न गर्नुहोस् किन दुःखी भएर बाँच्ने अबः समस्त दुःखलाई सही मानेमा दुःखै नमान्नुहोस् । जसरी शरीरलाई सुख र मनलाई शान्ति हुन्छ त्यो मात्र गर्नुहोस् । घुर् यानमै परुन् सबैसबै मान्छे जातिलाई कज्याउने वा दवाउने वा नियन्त्रण गर्ने सामाजिक धर्म मूल्य अनि मान्यताहरु । मरेर लाने केही छैन त्यसैले बाँचुन्जेल घीउ नै खानुहोस् । बचतको सोचसम्म पनि राख्नु मूर्खता हो । मरेपछि त के भो र डुमै राजा होइन र?ू

आनन्द- ूआफू त नामैले आनन्द । आनन्दकै कुरामा व्यस्त हुने इच्छा रहन्छ । दुःखकै कुरा गर्ने हो भने कोसँग छैन दुःख तर दुःखलाई मिचेर हामीले बाँच्न जान्नुपर्छ । यस्तै निराश हुने हो भने संसार कसरी चल्छ ?ू

नन्द- ूक्या रमाइलो कुरा गर्दै थियौँ । हेर्दाहेर्दै पत्तै नपाई यो त दुःख सम्बन्धी विचारगोष्ठी हुन गयो । म स्पष्ट भन्छु अघिसम्म हसिँलो भएको यो जमघट अब नर्कमै डुबेसरी भयो । बिगार्नुभयो तपाईंहरुले यो यत्ति हँसिलो जमघट ।ू

सिद्धार्थ निक्कै गम्भीर थिए । बोल्न उनलाई पनि थियो । तर बोल्ने जाँगर गरेनन् । यशोधराले उनको मुखमा पुलुक्क हेरिन् । जूनको प्रकाशमा सिद्धार्थको त्यो अनुहार केही त बोल्लान् जस्तो टलक दिँदै थियो । यशोधराले प्रश्न गरिन्- ूहे कुमार ! कसरी सबै दुःखी भएका सोच मात्र राख्छन् मान्छेहरु ?ू

सिद्धार्थले दृढ तर मधुर स्वरमा भने- ूदुःखी भएका सोच मात्र राखेका होइनन् । वास्तवमा मान्छे भएर जन्मनु नै दुःखमा डुब्न आउनु हो ।ू

यशोधरा- ूउसो भए के मान्छेको जन्म नै दुःखको कारण हो ?ू

सिद्धार्थ- ूकम्तिमा म त्यसरी नै सोच्दछु ।ू

यशोधरा- ूउसोभए के दुःखबाट मुक्ति पाउने बाटो भनेको आत्महत्या हो ?ू

कुटओष्ठ- ूत्यो त नकारात्मक सोच भयो भाउजु । कायरता भयो । जन्मिहालियो सही ढंगमा यसलाई उपयोग गर्न पर् यो । भनिहालेँ – खाने रमाउने मोजमस्ति गर्ने ।ू

यशोधरा- ूत्यसो गर्दा पनि एउटा पशुजुनि व्यतित गरिएन र खाने रमाउने बच्चा काड्ने अनि मर्ने … ू

आनन्द- ूत्यसैले जन्मेपछि मान्छे भएको नातामा पशुजुनीसरह व्यतित नगरी सदाचारी ढंगमा जीवन यापन गर्ने ।ू

कालुदायी- ूअनि दुःखलाई आत्मसात गर्दै- सोचनशक्तिलाई उपयोग गर्दै – त्यसलाई त्यसरी नै जित्ने ।ू

यशोधरा- ूयी सबैको मजबुन हुन्छ- मान्छेको जुनी नै दुःखको घर हो । मान्छे भएर जन्मनु नै दुःख झेल्न आउनु हो । अर्थात् जन्म नै मान्छेको दुःखको कारण हो । उसोभए के मान्छे भएर जन्मन नआउनु नै यसको समाधान हो त्यही समाधान हो भने यसको उपाय के छ ?ू

देवदत्त- ूजन्म त भइहाल्छ । आफ्नो खुशीले हुने कुरै होइन । अरु मान्छे नजन्माउनलाई व्रह्मचर्य धारण गर्दा हुने कुरा हो । तर आफ्नै जन्मको निरोधको लागि कसैले केही गर्न सक्ने कुरै होइन । मान्छे यस हिसावमा नीरिह छ । असहाय छ ।ू

पौष्करसाति- ूअरुलाई जन्मन नदिन पनि एउटा सत्कार्यको उपाय हो । कमसेकम हामी अरुलाई यो दुःखसागरमा फस्नबाट रोक्न सक्छौँ ।ू

कुटओष्ठ- ूए मूर्ख नजानिएको िपंढीको लागि किन यो गंभीरता पहिले आफूलाई त सोच अफू यस भवसागरबाट निस्क मनुवा । जन्म त भइहाल्यो । अब आमाको गर्भमा फर्कन सकिन्न । अब आफ्नो लागि के गर्न सक्छौ आफैँ भुँवरीमा फसेका छौँ । यस्ता निसहाय व्यक्तिले नजानिएको भोलीका िपंढीको उद्धारको लागि सोच्नु मूर्खता होइन हास्यास्पद होइन गजब छ बा ।ू

यशोधरा- ूम रणभूल्लमा छु । बाटो के हुनसक्छ ?ू

कुटओष्ठ- ूत्यसैले त भन्दै छु । बाटो केही छैन । भइराख्न पनि परेन । मरेपछि डुमै राजा । आफ्नालागि प्राप्त यस अभूतपूर्व जुनीलाई सकारात्मक ढंगमा लिनुहोस् । निराश हुनुपर्ने कुरै छैन । नहुनुको जिन्दगी काकतालीले पाइएको छ । यसलाई सदुपयोग गर्नोस् । जीन्दगी भनेको बाँच्नु हो । सोचनशक्तिसम्पन्न सामाजिक प्राणी भएको नातामा अरुलाई पनि बाँच्न दिने सतधर्ममा अनुरक्त हुन सकिन्छ । त्यसरी समुदायमा सहभोगको धारणसाथ जीन्दगीलाई मस्तिसाथ भोग गर्नोस् । आफ्नो त कुरै त्यही हो – खाउ मोज गर र बिर्स सबैसबै दायित्वहरु-दुःखका घर भएका कारणहरु । स्वाभाविक नियमले देखाएको बाटो नै त्यही हो ।ू

सिद्धार्थले यसमा कुनै भाग लिएनन् । अवाक रहे । सबैका कुरा सुनिरहे अनि आफैँमा हराईरहे । भद्दीय भने यस विवादलाई छिट्टै सल्टाउन खोजिरहेका थिए । बोले- ूहे मित्रगण ! के गर्ने तपाईंहरुसँग यसरी रातभर बसेर कुरा गर्नु पाए कस्तो हुन्थ्यो जस्तो लाग्छ । तर भोलि धेरै काम छ । त्यसैले म त आज यसरी धेरैबेर बस्नै सक्दिन्न । आजलाई छुटौँ ।ू

भद्दीय नै उपस्थित नरहने हो भनॆ उनैको लागि भएको यो जमघटको रौनक नै के हुन्थ्यो त्यसपछि छुटे सबैजना र गए आआफ्ना घर ।
—

७१. महाभिनष्क्रमणका अस्वीकृत पाइला

हे पाठकगण ! यशोधरा पनि यतिखेरसम्म निदाएकी थिइनन् । पतिको महान् अभिनिष्क्रमण कुनै पनि बेलामा हुन सक्छ भन्ने तिनले लख काटिसकेकी थिइन् । तिनलाई थाहा थियो पिताका कुनै पनि अडचनको व्यवस्थापनले सिद्धार्थलाई विचलित बनाउन सक्ने छैन । बरु भड्काउने छ । तिनको हिसाबमा सिद्धार्थ दृढताका पहाड हुन् र उनी किंचित टसमस हुन्नन् । त्यसैले बरु तिनले सिद्धार्थको लागि सुगम हुने व्यवस्था कसैले थाहै नदिई गरिसकेकी थिइन् । तिनले अघि नै छन्दकलाई बोलाएर ‘आज कुनै पनि बेला सिद्धार्थले तपाईंको सेवा लिन सक्नेछन्’ भनी ढोकै अगाडि सुत्ने व्यवस्था मिलाएकी थिइन् ।* सिद्धार्थको भेट छन्दकसँग ढोकामै भयो ।
* ‘… छन्दकलाई त्यो रात दरवारमै सुत्न लगाइन् ।’ -समय वैशाख ३१, २०६१ ।

छन्दक- ूसेवक सेवा प्रदानार्थ हाजिर छ ।ू

सिद्धार्थ- ूमित्र राम्रो गर्नुभो । कसरी थाहा पाउनुभो कि आज यतिखेर तपाईंको सहयोग मलाई चाहिन्छ । घोडा ठीक पारेर आउनुहोस् म छिट्टै हिँडिहाल्ने तरखरमा छु ।ू

यशोधरा खोपीमा निदाएको अभिनयसाथ पतिको प्रतीक्षामा थिइन् ।** पति आएका आहट सुन्नासाथ तिनले आफू र शिशु समेतको अनुहारलाई पातलो कपडाले ढाकी दिइन् । त्यो यसकारणले कि उनीहरुका अनुहार देखेर सिद्धार्थलाई पीडा अनुभूत नहोस् अपठुरो अनुभूत नहोस् तथा उनमा विचलन नआवस् । तिनले पातलो कपडामुनि परेलाहरुका बीचबाट पतिका गतिविधिलाई हेरिरहिन् ।
** ‘ओशो र थिक्न्यात हन्हको भनाइ छ वास्तवमा यशोधरा जागेकै थिइन् ।* -ऐ. ।

खोपीभित्र आएका सिद्धार्थ अन्यमनस्क उभिए । एकछिन यशोधरालाई ट्वाल्ल परेर हेरे । त्यसपछि दृष्टि सारे नवजात पुत्रतर्फ । सिद्धार्थको अनुहारमा एक किसिमको पीडा थियो ।

सिद्धार्थका मनमा पीडायुक्त द्विविधा भयो । उनले आफैँलाई सोधे- ूके म सही कार्य गरिरहेछु के म विवशतामा मात्र त यसो गरिरहेको छैन यत्तिका सम्पति यस्ती स्वास्नी नवजात शिशु अनि वृद्ध मातापिता के मैले यतिका कुराहरु त्यागेर ठीक गरिरहेको छु के मैले कुनै किसिमको आवेशमा आएर गलत निर्णय त लिइरहेको छैन ?ू

अर्को मनले भन्यो- ूयस्तो सोच्न पनि ढिला भइसक्यो । अब कदाचित पाइला फर्काउन मिल्दैन । मातापिता तथा कुलकै प्रतिष्ठा अब यस निर्णयमा गाँसिइसकेको छ ।ू

यशोधरातर्फ दृष्टी दिँदै मनमनै भने- ूम दुःखी छु यशोधरा । तपाईंलाई एउटा दुःखको भुमरीमा छोडेर जाँदैछु । पुत्र पाल्ने तथा मातापिताको स्याहार गर्ने दायित्वसमेत सुम्पेर जाँदैछु । हे यशोधरा के म स्वार्थी त भएको छैन के मलाई दुनियाले स्वार्थी त भन्ने छैनन् उफ कसरी म तपाईंलाई छाडेर जान सक्छु कसरी यो एकैपल्ट पनि नछोएको नवजात पुत्र छोडेर म जान सक्छु । कसरी वृद्ध भइसकेका मातापितालाई यत्तिकै निःसहाय छाडेर जान सक्छु के म मेरो यो संन्यासको निर्णयलाई बदर गर्न सक्छु के बुबाले भन्नुभए झैँ केही दिन पर्खेर निर्णय बदल्ने उचित अवसरको दाउमा बस्न सक्छु ?ू

यशोधराले सिद्धार्थमा अब विचलन शुरु भयो भन्ने बुझिन् । तथापि अघिदेखि निदाएको अभिनयमा भएकीले अब ब्यूँझेकी नक्कल गर्नु पनि तिनले सकिनन् । अझ अनुहार देख्दामा सिद्धार्थ झनै विचलित हुने हुन् कि भनी डराईन् र मन मिचेर त्यत्तिकै रहिन् । मन तिनको पनि त गाँठो परिरहेथ्यो । सहनै नसक्ने भइरहेथ्यो । तथापि मनमनै सोचिन्- ुसिद्धार्थलाई सहयोग गर्नुपर्ने अवस्था नै यही हो । यो विन्दुबाट सिद्धार्थ विचलित भए भने उनी कहीँका रहने छैनन् । यसको जिम्मेवार अन्तत्वोगत्वा म स्वयं हुनेछु र म आफैँ आफूलाई कदाचित माफ गर्न सक्ने छुइँन ।ु

तिनले आफूलाई दृढ पारिन् ।

सिद्धार्थ भने भावविह्वल थिए । सन्तप्त थिए । कुनै पनि क्षण उनका पाइला उल्टो फर्कने अवस्थामा पुग्यो । त्यसै बेला ढोकामा आहट आयो-टक् टक् टक्…. । बाहिरबाट छन्दकले यो आहट दिएका थिए । सिद्धार्थ ´स्किए । उनलाई ज्ञान भयो- उनी विचलित भइसकेका थिए । दह्रो मन पारेर सोचे- ुमलाई के भइरहेथ्यो कसरी म विचलित भएँ । के मलाई मेरा मनका क्लेशले मार बनेर विचलित बनाउन खोजेको त होइन ?ु

उनैभित्र अर्को मन बोल्यो- ूहो मार हो । ‘मार’ भनेको स्वाभिमान हो । ‘मार’ भनेको स्व-अर्थ हो । ‘मार’ भनेको कण्टकमय जीवनमा जसरी पनि आफूसम्मत बाटो निकाल्ने दम हो । तिमीलाई सुखचैन र रम्यता दिनखोज्ने एउटा आफूसम्मत सोच हो । सदा आफ्नै भलो चिताउने एउटा मन हो । मान्छेलाई आफ्नो हकमा लड्न भिडन उर्जा दिने सोच हो मनोबल हो मानसिक चालक हो । आफ्नो लागि विचार गर सिद्धार्थ ! यत्रो सम्पतिका मालिक छौ । चाहेको खण्डमा राजा हुन सक्ने क्षमता र जनसमर्थन छ तिम्रो लागि । अनि यस्ति सुशील पत्नी छिन् । छोरो भर्खरै जन्मेको छ । छुनसम्म पाएका छैनौ । बाबु आमा वृद्ध छन् । के उनीहरुलाई हेर्नुपर्दैन के भन्लान् लोकले आफ्नै लागिमात्र सोच्यो सिद्धार्थले भनेर थुक्दैनन् ?ू

छन्दकको ढोकामा दस्तक फेरि बढयो । टक् टक् टक् टक् … ।

सिद्धार्थले आफूभित्रको मारलाई सम्बोधन गरे- ूहे मार ! अनेकन प्रपाच सम्झाएर मेरो मनोबललाई मार्न सक्दैनौ । तिमीले मेरो भलो चाहेका हौ भने बुझ्नुपर्छ कि त्यसरी गलेँ भने म आफैँबाट सदाको लागि मरिसकेको हुन्छु । त्यसरी आफैँभित्र मरेर बाँचेको पनि बाँचेको हुन्छ र त्यसकारण हे मार ! तिमीलाई मेरो मनोबलबाट यहाँ नै दमन गर्छु । तिमी फेरि मलाई विचलित गर्न आउनसक्ने छैनौ ।ू

मारले सावधान गर्दै भने- ूठीकै छ । म पूर्णरुपले दमित भएर बस्छु । तर हेर तिम्रो हृदयमा फेरि पनि कामवितर्क वा िहंसावितर्क वा व्यापादिवितर्क आएछन् भने नहुनुको परिणाम तिमीले भोग्नुपर्नेछ । त्यसरी त्यति टाढा गएर विचलित हुनु छ भने अहिले नै तिमीले सोच्नुपर्छ । एकपल्ट सोच । के तिमीले यो अभिनिष्क्रमण लिने नै हो ू***

*** ‘राजकुमार बोधिसत्वबाट यस्तो उत्तर पाएपछि मारदेवले भने-हुन्छ त लौ । तर आजदेखि तिम्रो हृदयमा कामवितर्क िहंसावितर्क व्यापादिवितर्क उत्पन्न भयो भने मैले तिमीलाई गर्न जानेको छु ।’ -संक्षिप्त बुद्ध बुद्धजीवनी पृ. २४ ।

उनले दृढ अठोट लिएर भने- ूहो लिने नै हो । महाभिनिष्क्रमण मैले लिने नै हो । मेरा खुट्टामा नेल लाग्ने सम्पूर्ण आशक्ति र अनासक्तिहरुलाई त्याग्दै अस्वीकार गर्दै यो अस्वीकारजन्य पाइला चाल्ने नै हो । स्थापित तर अनुचित र अनुपयोगी जीर्ण अन्धमान्यताहरुलाई अस्वीकार गर्दै प्रगतिशील स्वाभाविक मानवीय धर्मको खोजी र प्रतिस्थापनाको लागि यो महाभिनिष्क्रमणका अस्वीकृत पाइला चाल्ने नै हो ।ू

त्यसपछि हे पाठकगण ! उनले ढोकातर्फ आँखा लगाए र अघि बढे । फर्केर हेर्दा पनि हेरेनन् । उनी ढोकाबाट सर्लक्कै बाहिरिए । यशोधरालाई खपिसक्नु भएन । मुखमा ढाकेको कपडा स्वात्त फालिन् र आवाजहीन डाको छाडेर झ्यालमा गइन् सिद्धार्थका गमनलाई हेर्न ।

बाहिर आषाढपूर्णिमाको जुन झलमल्ल थियो । सिद्धार्थ र छन्दक भर्खरै मूलढोकाबाट निस्कदै थिए । सिद्धार्थ आँगनमा पुगेर टक्क अडिए र फर्केर हेरे आफ्नो दरबारतिर । यशोधराले मन कत्ति पनि सम्हाल्न सकिनन् । आफ्नो गुन्यूको सप्को कोचिन् मुखमा र डाकोलाई बन्द गरिन् । सिद्धार्थले दरबारलाई एकपल्ट नमस्कार गरे र बढे अघिल्तिर । हेर्दाहेर्दै सिद्धार्थ दरबारको परिसरबाट बाहिरिए । यशोधराले आफैँलाई थाम्न सकिनन् । ढलिन् डङ्ग्रङ्ग भुईंमा र मूर्छा परिन् ।
—

७२. औपचारिक संन्यास ग्रहणको तयारी

हे पाठकगण ! पर शमीको रुखमुनि सिद्धार्थको प्यारो घोडा कन्थक बाँधिएको थियो । सिद्धार्थलाई देख्नेबित्तिकै त्यसलॆ एकपल्ट हिनहिनायो । सिद्धार्थ र छन्दक दुबै घोडातिर गए ।

छन्दकले प्रश्न राखे- ूहे कुमार ! अब हाम्रो गन्तव्य कता हुने हो ?ू

सिद्धार्थ- ूहामी गुरु भारद्वाजका आश्रममा जाँदैछौँ । त्यहाँ नै उहाँको हातबाट म संन्यास संस्कार ग्रहण गर्दछु ।ू

हे पाठकगण ! केही छिनमै घोडामा सिद्धार्थ अघिअघि र पछिपछि थिए छन्दक । हतार केही थिएन । न यो यात्रा कुनै मनोरानात्मक थियो न कुनै नयाँ उत्साहको । न कुनै कुरा हत्याउनु थियो न कुनै छोप्नु थियो । भारी मन थिए दुबैका । घोडा त्यसैले सामान्य हिसाब हाँकिएका थिए- टुकुटुकु ।

रात निकै बितिसकेको थियो । बिहान हुने बेला आउँदै थियो । कुखुरा नबासी गुरुको आश्रममा पुग्नु पनि सिद्धार्थलाई उचित लागेन । त्यसैले उनले गति  किंचित  बढाएनन् । नानाभाँति कुराहरु मनमा खेलिरहेका थिए । मन त्यसै उराठलाग्दो थियो । सिद्धार्थ स्वयंले शान्तिलाई भङ्ग गरे ।

– ूमित्र छन्दक ! तपाईंलाई मेरो कार्यक्रम के छ भन्ने सोध्ने इच्छा छैन ?ू
– ूथियो तर चिन्ताले मलाई त्यस कुरामा बढै उत्साहित गराइरहेको छैन ।ू
– ूतर मित्र ! मलाईचाहिँ केही भन्न मन लागिरहेको छ । त्यो यसकारणले कि अ´ै मेरो मनमा के गर्ने र हाँ जाने भन्ने सम्बन्धमा द्विविधा छ । मात्र मलाई थाहा छ कि संन्यास लिनासाथ म हाम्रो देशको सरहदबाट बाहिर हुन्छु तर थाहा छैन- कता कुन देशतिर ।ू
– ूत्यसो त पहिले के गर्ने हो त्यसैको आधारमा कता जाने निर्णय लिने होला नि ू
– ूमित्र ! मलाई त्यो पनि केही थाहा छैन । गुरु भारद्वाजबाट धेरै वर्ष पहिले ध्यानरत हुने विद्या सिकेको थिएँ । घरगृहस्थीको अलमल र सङ्घको कामले मैले त्यता बढी अभ्यास गर्नै पाइँन । त्यसैलाई पहिले पूरा गर्ने अभिलाषा थियो । तर अब संन्यास लिनासाथ म यो सरहद छाडिहाल्छु । त्यसले गर्दा गुरुबाट त्यो ज्ञान नपाइने स्थितिमा छु ।ू
– ूत्यो विद्या सिकाउने गुरुहरु अरु पनि त होलान् नि बाहिरतिर ।ू
– ूहाम्रा गुरुका गुरु आलारकलाम हुनुहुन्छ । उहाँ केसपुत्ताका कलामगणका योगी हुनुहुन्छ । तर उहाँ हिजोआज कहाँ हुनुहुन्छ थाहा पाउन धेरै गाह्रो छ । ठाउँठाउँमा शिबिर खडा गर्दै शिक्षा दिँदै हिँडनुहुन्छ । ू
– ूहजूरकै गुरुका गुरु हुन् भने उहाँलाई त पक्कै थाहा होला नि त ू
– ूठीकै भन्नुभो मित्र ! म उहाँलाई नै सोध्छु । पक्कै पत्ता लाग्ने छ ।ू

कुरा गर्दागर्दै सिद्धार्थ र छन्दक भारद्वाजमुनिको आश्रम नजिक आइपुगे । बनकुखुराले पनि पहिलो डाक दियो । अब त गुरु अवश्यै उठेका होलान् भनेर उनीहरु आश्रमको परिसरमा प्रवेश गरे । तर यो के त्यहाँ आश्रमको आगनमा बीसौँ मान्छेहरु पराल ओछुएर सुतिरहेका रहेछन् । बुझिएन यो के भएको हो । दुबै हतप्रभ भए ।

—

७३. गुरुआश्रममा प्रब्राज्य*

* गौतमले सुटुक्क भागेर गई संन्यास लिएको मान्यतालाई मैले प्रयोग गरेको छुइन । अम्बेडकरले पनि भारद्वाजमुनिको आश्रममा सिद्धार्थले मातापिता सहित धेरै परिवारजनको सामू प्राब्रज्य लिएको देखाउनुभएको छ- लेखक । भगवान् बुद्ध और उनका धर्म पृ. ३१ । साथै कोसम्बी ‘अरियपरिये सनसुत्त’ मा दिइएको बुद्ध स्वयमको उक्ति ‘सो खो अहं भिख्खवे अपरेन समयेन दहरो व …’ का साथै ‘महासच्चकसुत्त’ का स्पष्ट उल्लेखसाथ भन्नुहुन्छ ‘यह कहना बिलकुल गलत दिखाइ देता है कि बोधिसत्व घर के लोगोंको खबर किये बिना छन्नके साथ कंथक पर बैठकर भाग गए ।’ -भगवान् बुद्ध पृ.८३ ।

सिद्धार्थका घोडाले घुरर्र॥ नाक थर्कायो । आश्रमको परिसरमा अरु पनि घोडाहरु रहेछन् । एकदुईवटा घोडा त हिनहिनायो नै । सिद्धार्थ र छन्दक परिस्थितिलाई बुझ्न आँगनभन्दा बाहिर उभिएका थिए । गुरुआमा आश्रमको ढोका खोलेर बाहिर आइन् । तिनले देखिन् जूनको टहकमा सिद्धार्थ र छन्दकलाई अनि नचिनेर सोधिन्- ूको होला यतै आए भयो नि ।ू

सिद्धार्थले केही बोल्नै पाएका थिएनन् कि भित्रबाट गुरु नै बाहिर आए । बूढोले केही टाढा उभिएका सिद्धार्थलाई चिने अनि बोले- ूअहो सिद्धार्थ यत्ति छिट्टै ?ू

गुरु भारद्वाजको आवाजले सुतिरहेका केही व्यक्तिहरुको निन्द्रा भङ्ग भयो र साथीहरुलाई उठाए- ूए उठ हो । सिद्धार्थ आए ।ू

सिद्धार्थले अ´ै केही बुझेनन् । यत्तिका मान्छे त्यस दिन किन उनी गुरुको नजिकै आए अनि अभिवादन गर्दै बोले- ूप्रणाम गुरु ।ू

गुरुले ुआयुष्मान भवु भन्दै पाखुरा समाएर पिँढीको गुन्द्रीमा बस्न ताने । अब त आँगनमा सुत्नेहरु सबैजसो जर् याकजुरुक उठे । सिद्धार्थले देखे ती ता उनकै साथीभाइहरु रहेछन् उनैलाई पर्खेर सुतिरहेका ।

राजा भद्दीय अगाडि आएर बोले- ूमित्र तपाईं यहीँ आएर प्रब्रज्या ग्रहण गर्दै हुनुहुन्छ भनेर हामीलाई थाहा थियो । त्यसैले यहाँ आएर पर्खिरहेका थियौँ ।ू

देवदत्त- ूहिजो साँ´मै तपाईं यता आउनुहुन्छ भन्ने हामीलाई लागेको थियो । त्यसैले हिजैदेखि नै यहाँ छौँ ।ू

आनन्द- ूवास्तवमा त्यहाँ दरबारमा हिजो साँ´ धेरै गणिकाहरु ल्याइएका थिए । त्यसैले हामी त्यता जान सकेनौँ । आखिर हजूर यहाँ नै आउनुहुने त हो नि भनेर यतै आएका हौँ ।ू

कूटओष्ठ- ूजे भए नि हामीलाई थाहा थियो मित्र तपाईंले प्रवज्या लिने ठाउँ यहाँभन्दा अन्यत्र हुनै सक्दैन ।ू

धेरै अरु पनि थिए जो सिद्धार्थलाई भावविह्वल भएर हात जोर्दै श्रद्धापूर्वक उभिइरहेका थिए । उनीहरु सबै संस्थागारको सभामा सिद्धार्थका पक्षधर रहेका युवाहरु थिए । साथमा थिए पैँतालिस पुगेका दाजु महानाम । उनी केही बोलेनन् । भाइ सिद्धार्थलाई आफूतिर ताने र अँगालोमा बाँधे । परिस्थति बढी नै भावविह्वल हुन थाल्यो ।

कूटओष्ठले दुबैलाई एकसाथ तानेर गुरुसामू पारे ।

गुरुले सबैलाई आज्ञा दिए- ूल सबैजना नदीमा गएर चोखो भई आउनू । सिद्धार्थको प्रब्रज्याको संस्कार आजै सूर्य झुल्कने साइतमा गर्नुपर्छ ।ू

अन्दाजी तीसपैँतीस जनाको भीड थियो । कोही कता कोही कता नदी किनारतिर गए । उज्यालो छुङ्ग भइसक्ने बेलासम्ममा सबै आश्रममा फर्किए । गुरुले छूरा हातमा लिएर बोले- ूल कोही आऊ सिद्धार्थका कपाल खौरिदेऊ । कपाल खौरन मामा भए राम्रो । नभए कोही पनि कुटुम्बेली भए राम्रो । ती पनि भएनन् भने कुनै पनि नातेदारबाट गरेपनि हुन्छ ।ू

मान्छे धेरै थिए । त्यसैले कोही निस्किहाल्छ भनी सबैजना पछाडि परिरहे । कुटुम्बेली नाता भनेका त्यहाँ देवदत्त र उनैका भाई तिष्य मात्र थिए । ती दुवै मामा शुद्धोदन र माइज्यू प्रजापतिलाई के जवाफ दिने भनी अगाडि सर्न सकेनन् । दाजुभाइहरुमा महानाम र आनन्द थिए । उनीहरु त ´नै कुटुम्बेली नातेदार हुँदै होइनन् किन अगाडि सर्ने भनी कोही पनि अगाडि सरेनन् ।

विद्वान्् कूटओष्ठ बोले- ूहे गुरु ! यहाँ कोही पनि श्वेच्छाले सिद्धार्थका केश काट्न अगि सरिरहेका छैनन् र कसैलाई दवाद दिएको खण्डमा पनि उनीहरुको मन उद्वेलित भएर यो कार्य गर्न सकिरहेका हुने छैनन् । यदि आज्ञाहुन्छ भने मलाई यो कार्य गर्न आज्ञा होस् । जातले म बाहुन भए पनि यिनको म गुरुभाइ हुँ । के यो नाताले सहयोग पुग्दैन ?ू

सिद्धार्थ अगाडि सरे र बोले- ूहे मेरा भातृगण तथा शुभेच्छुकगण ! मेरो प्रब्रज्या कुनै सजाय होइन । मलाई गर्व छ म यो काम गर्दैछु । अतः कसैले पनि यसमा हात दिँदा तपाईंहरुलाई दोष हुने छैन । तपाईंहरु सद्भावले यहाँसम्म आउनु भएको हो । मलाई लखेट्न होइन । अतः यसमा हिच्किचाउनु पर्दैन । तथापि यो केशमा हात लगाउन तपाईंहरुलाई मानसिक रुपले गाह्रो हुन्छ भने म आफैँ पहिलो बार गर्दछु ।ू

त्यसपछि उनले आफ्नो केशको एक लोला आफ्नै तरवारले काटे । अनि बोले – ूमित्रहरु मैले यो कार्य कुनै आवेश वा नकारात्मक भावबाट गरेको छैन । तपाईंहरु जसले बाँकी केश काट्नुहुन्छ त्यसको दोषबाट मुक्त गर्न यो कार्य गरेको हुँ ।ू

त्यसपछि कूटओष्ठले उनको हातबाट तरबार लिएर छन्दकलाई राख्न दिए । अनि उनलाई एउटा डोकोमाथि बसाएर कपाल भिजाई छुरा लगाउन लागे । हेर्दाहेर्दै सिद्धार्थको लामालामा सुन्दर काला घना कपाल सफाचट भए । महानामको भक्कानो फुटेर आयो । उनलाई सम्हाल्नेहरु कोही पनि डाको नछोडी बस्नै सकेनन् । अनुरुद्ध आनन्द र बाँकी नगरबासीहरु क्वाँक्वाँ रुनै लागे । कडा मन भएका कूटओष्ठसमेतको आँखा पनि रसाउन लागे । भित्रभित्रै भक्कानो फुटेर एकछिन् उनले बिसाउनै पर् यो । दायित्वले पनि कडा मनको हुनुपर्ने राजा भद्दीय आँखाको आँसु छल्न आश्रम पछाडितिर गए । अरुको त कुरै अलग भयो सिद्धार्थकै द्वेष राख्ने देवदत्तलाई समेत यसै रहन मुश्किल भयो र आँखाबाट बलिन्द्र धारा आँशु बगाउन लागे ।

हे पाठकगण ! गुरु भारद्वाजले सिद्धार्थका पोशाक तरवार र घोडा छन्दकलाई जिम्मा लगाए । अनि आफ्ना शिष्यहरुको सहयोगमा भनेकै साइतमा सिद्धार्थलाई प्रब्रज्याको दीक्षा दिए । अब सिद्धार्थको शरीरमा गेरु बस्त्र थियो हातमा भिक्षापात्र ।

गुरुले घोषणा गरे- ूअब सिद्धार्थ प्रब्राजक भए । भिक्ष्ा भए । उनी अब सम्पूर्ण सांसारिक बन्धनबाट मुक्त छन् । उनका अब परिवार छैन नाता कुटुम्ब छैन । सम्पति छैन । देश छैन । राजा छैन । उनका आफ्नो भन्ने अभिलाषा छैन र छैन उनका पूर्ववत् नाम रुप र पैह्रन । अब उपरान्त उनी ‘गौतम’ भनी कहलाइने छन्- ‘भिक्षु गौतम’।ू

यो सुनेर महानामको फेरि पनि भक्कानो फुटयो । संासारिक बन्धनबाट मुक्त भएका सिद्धार्थ अर्थात् अबका गौतमलाई प्रथम परीक्षाको घडी यही थियो । उनलाई अब त्यो माया मोह र सम्पूर्ण तृष्णा उनका खौरिएका कपालसँगै र भरखरै फुकालेर छोडेका परिधानसँगै विसर्जन गर्नु थियो । तृष्णाको क्लेशले दबोच्नु अघि नै उनले यो मोहलाई त्याग गर्नुपर्छ ।

अनि शान्त भिक्ष्ा गौतमले गुरुलाई प्रणाम गर्दै बिदा मागे ।
– ूआज्ञा होस् गुरुवर अब म जान्छु ।ू
– ूकता जाने कार्यक्रम छ ?ू
– ूध्यानयोगको बारेमा अरु धेरै सिक्न चाहन्छु । हजूरका गुरु अलारकलाम यतिखेर जता हुनुहुन्छ म त्यतै जान्छु ।ू
– ूराम्रो । तर मेरा गुरु अलारकलाम यतिखेर कहाँ हुनुहुन्छ भन्ने कुरा अलि स्पष्ट छैन । पोहोरसाल उहाँ यतिखेर बर्षाबासको तयारीमा राजगृहमा हुनुहुन्थ्यो । तर यस वर्ष सुन्दैछु वैशालीमा स्थायी शिविर खोल्ने तयारीमा हुनुहुन्छ रे । जे होस् राजगृहमै नगई उहाँको कार्यक्रमबारे थाहा हुन्न । त्यसैले राजगृह नै जानु ठीक हुन्छ । त्यतै जानु ।ू
– ूधन्यवाद गुरुज्यू । अब आज्ञा होस् ।ू

गुरुले शुभकामना सहित गौतमलाई बिदा गरे । त्यसपछि उनी सरासर मगधको राजधानी राजगृहतिर प्रस्थान गरे ।* गौतमले पछाडि फर्केर पनि हेरेनन् । हे पाठकगण ! गौतमको उमेर यस बखत २९ वर्ष पुगेको थियो ।
**

—

७४. विछोडको वियोग

हे पाठकगण ! सिद्धार्थ गौतमको प्रब्रज्या निसन्देह असामान्य थियो । जनताले बुझेका थिए- उनले सामान्य कारणबाट प्रब्रज्या लिएका थिएनन् । त्यसैले उनीप्रति स्वाभाविकरुपले सहानुभूति राख्नेहरु धेरै थिए । धेरै चाहन्थे कि उनको प्रब्रज्या हुँदै नहोस् । तर सिद्धार्थ थिए कि अति दृढ स्वभावका । नागरिकहरुका सहानुभूति रुवाई आदि केहीले पनि उनलाई प्रभाव पारिरहेका थिएनन् । गौतमका पछाडि तीसपैँतीसजना भाइबन्धु तथा नगरबासीहरु कोही पैदल त कोही घोडामा ग्वारग्वारति पछुएर आइरहेका थिए । तर गौतम भने पछाडि हेर्दै नहेरी अघाडि बढ्दै गएका थिए । शाक्य गणराज्यको सिमाना अनोमानदी आएपछि मात्र उनलाई थाहा भयो कि त्यतिका मान्छेहरु उनलाई पछयाउँदै आएका थिए ।

अब नदी तर्नुपर्ने बेला आएको थियो । यहाँबाटै उनीहरु सिद्धार्थसँग सँधै वा अन्जान कालको लागि छुट्नु पर्थ्यो। कमलो हृदय भएका सबैजना फेरि रुन लागे । भद्दीय कूटओष्ठ र देवदत्तले सबैलाई सम्हाले ।

गौतम बोले- ूहे स्नेहीगण ! अब त मैले पारि तर्नु छ । तपाईंहरुको यो स्नेह म सदाको लागि भुल्ने छैन । यसरी तपाईंहरु आइराख्नुपर्ने थिएन । तथापि स्नेहले तपाईंहरुलाई डोर् याएको मैले बुझेको छु । अब तपाईंहरु यहाँबाट फर्कनुहोस् । मैले एउटा सही कारणको लागि संस्थागारमा प्रतिवाद गरेको थिएँ । तर तपाईंहरुको सहमति हुँदाहुँदै पनि यो युद्धलाई टार्न सकिएन । अहिले केही समयको लागि यो युद्ध विराम भएको कारणले म बुझ्दछु केही बिगि्रहालेको छैन । समय अझै   बाँकी छ । म चाहन्छु तपाईंहरु शाक्यगण माझ गएर जनतालाई सम्झाउनुहोस् र युद्ध रोक्नुको लागि जनमत तयार गर्नुहोस् । कोलिय र शाक्यहरु एकाअर्काका कुटुम्ब भएका कारणले तपाईंहरुको प्रभाव उता कोलियहरुमा पर्ने पक्कै छ । अतः उता गएर पनि सम्झौताका वातावरण बनाउनुहोस् । विद्वता शौर्य कुल र पदासीनताका कारणले दुबै गणमाझ तपाईंहरु प्रभावशाली हुनुहुन्छ । तपाईंहरुको छवि दुबै गणमा´ अतिनै मान्य छ । मलाई यहाँसम्म साथ दिनुभएकोमा म ठान्दछु त्यो हाम्रो साझा मतको हौसला अझै  मरेको छैन । यो युद्ध रोक्न सक्नुभयो भने म मान्दछु मेरो प्रब्रज्या खेर गएन । मलाई यसरी जुन स्नेह दिनुभएको छ त्यसको सही अर्थ लाग्ने छ ।ू

त्यसपछि गौतमले अनोमानदी तरे । पारी पुगेर पनि उनले यसतर्फ फर्केरै हेरेनन् । शुभचिन्तकहरु भने उनैलाई हेरेका हेर् यै भए । गौतम क्षितिजमा पुगेर बिलाए । अनिमात्र ती दुःखी समुदाय कपिलवस्तुतिर आफ्नै पारामा आफ्नै सुरमा फर्कन लागे । कोही कता लागे कोही कता सबै बेसुरमा ।

छन्दकको वियोग खपिनसक्नु थियो । उनी आफूलाई सिद्धार्थ गौतमका अन्यन्य अङ्ग मान्दथे । यस वियोगमा छन्दक पागलै बने । कसरी कपिलवस्तु पुग्ने अनि कसरी यी हृदयविदारक कुरा शाक्यजनमा बताउने उनलाई गहिरो सन्ताप भयो ।

हे पाठकगण ! अनोमानदीबाट कपिलवस्तु १६ कोस पर थियो । यो दुरी सिद्धार्थको साथ हुँदा उनलाई पत्तै भएन- कसरी नाघियो । अब त उनलाई यो पूरै दुर्लंङ्घ्य हुन गयो । ठाउँठाउँमा बिसाउँदै चिन्ताले लडिबुडी गर्दै रुँदै कराउँदै छाती पिट्दै उनी पागलसरी बनेर कपिलवस्तुतर्फ फर्किरहेथे । उनले झण्डै दुई दिनदेखि केही खाएका थिएनन् । पानीसम्म पनि पिएका थिएनन् र आरामको ता कुरै भएन ।

सिद्धार्थको प्रिय घोडा कन्थकको हालत झनै नाजुक थियो । त्यसले चार दिनदेखि न खाना न आराम केही पाइरहेको थिएन । छन्दक सदा उसलाई दरबारकै नजिक छाँदेर राख्दथे । तबेलामा हुन्थ्यो भने उसले अन्य सइसद्वारा स्याहार पाउँथ्यो । तर आफैँ होस हराएका छन्दकबाट उसमाथि कत्ति ध्यान भएन । अनि यो निर्वोध पशु रातदिन पूरै समय भोको तिर्खाएको र आरामहीन थियो । कन्थकमा हिँडने ताकत सकिइ नै सकेको थियो । पाइला घिसार्दै पागलसरीका छन्दकसाथ उ हिँडिरहेको थियो । एक ठाउँ जहाँ छन्दक टाउको ठोक्दै विलाप गर्न लागे त्यहाँ नै कन्थक ढल्यो र फेरि उठ्नै सकेन । त्यहाँ नै त्यसले त्यत्तिकै प्राण छाडयो  ।
—

७५. संन्यासपछिको पहिलो बास, ७६. पाप धुने गङ्गास्तुतिप्रति व्यंग्य 

हे पाठकगण ! गौतम अगाडि बढिरहेथे । तर उनलाई थाहा थिएन कुन बाटो कता पुग्छ । राजगृह जाने त हो तर जताबाट गए पनि उनलाई फरकै पर्ने के थियो र जति दिन लाएर पुगे पनि फरकै के पथ्र्यो र बित्ने कुरो केही थिएन । उनको लागि खोज्ने र रुने कोही थिएनन् । जोगी न हुन् उनी । हिँडे उनी जुन बाटो उनलाई मन लाग्छ त्यसैमा । उनी मुसुक्क मनैमन हाँसे अनि मनमनै भने- ुचलजोगी फट्कार छाला जहाँ जाला त्यहीँ खाला ।ु उनले मनैमन हाँस्दै सच्याए- ुजहाँ पुग्ला त्यहीँ खाला ।ु

हिँडदा हिँड्दै साँ´ ´मक्कै भयो । अघि एउटा गाउँ छोडियो । अब अर्को गाउँ कता हो केही भेउ भएन । पूर्णिमाको भोलिपल्ट भएको हुँदा जुन छिट्टै झुल्कियो । केही समय त उनी हिँडे । तर गाउँको पत्तो अत्तो भएन । एउटा शमीको रुख बाटैमा भेटियो । उनले यहाँ नै रात बिताउने सुर लिए । त्यसमा चौतारी पनि बनाइएको रहेछ । बसे उनी पलेँटी कसेर । हातमा भिक्षापात्र थियो । बिसाए त्यसलाई भुईंमा । एकनासले बोकीराख्न पर्दा उनको हात निक्कै गलेको थियो । नयाँ जोगी न हो कहाँ एकै दिनमा बानी पर्ने बिचरोलाई भोक पनि लाग्यो । उनलाई अघि गाउँमा दिन छँदै भिक्षा लिने सुरै आएन । नयाँ जोगी भएको हुँदा एक त अपठुरो छँदै थियो अर्को होस पनि भएन । पछि अर्को गाउँ भेटिन्छ नै भन्ने पनि थियो उनलाई ।

त्यतैबाट केही गोठालाहरु आउँदै रहेछन् । एउटा भिक्षुलाई गाउँ बाहिर भोकै बास बस्न आँटेका देखी एकजना गोठालो आएर बोले- ूहे स्वामीजी ! किन गाउँबाहिर बास बस्नुभएको तपाईंको लिवासले अघोरी बाबा होइन भन्ने लाग्दछ । किन यो श्मशान नजिक बास बस्नुभएको के तपाईंलाई डर लाग्दैन ?ू

गौतम- ूहे भद्रपुरुष ! म यता नयाँ छु । मलाई बाटो पनि थाहा छैन र गाउँ पनि कता हो थाहा भएन । त्यसैले यहाँ बास बसेको हुँ ।ू

गोठालो- ूहाम्रा गाउँ यहाँबाट धेरै टाढा छैन । हिँड्नुहोस् हामीसँगै ।ू

त्यसपछि गौतम गोठालोहरुसँगै गाउँतिर गए । गोठालोहरु रित्ता थिएनन् । आङमा केही न केही बोकेका थिए । साथमा चौपाया पनि थिए अनि समूह पनि ठूलै । यी सबै कारणहरुले गौतमको यात्रा निक्कै मन्द गतिको थियो । भोक निक्कै बढिरहेको थियो तिर्खा उत्तिकै र आरामको उत्तिकै आवश्यकता थियो । अघिल्लोरातिदेखि नै उनले केही पनि खाएका थिएनन् तथा सुत्न पनि पाएका थिएनन् । छिट्टै गाउँ पुग्ने हतार उनको तीब्र थियो । कतै खान नपाए पनि निन्द्राको लागि ढलिहाल्नुपर्ने उनको आवश्यकता थियो । जे होस् ढिलो चाँडो उनीहरु गोठालोहरु को गाउँमा पुगे । गाउँ आएपछि उनले गाउँको मुखैमा भएको एउटा घरमा उनले बास बास बस्ने नीधो गरे ।

यो घर साकी नाम गरेकी ब्राह्मणीको थियो ।ज्ञ भित्रबाट साकी ब्राह्मणी आइन् र गौतमलाई देखी बोलिन्- ूहे  भिक्षु  ! साँझको पाहुना हुनुहुन्छ हजूरलाई हार्दिक स्वागत छ । यहाँ पिँढीमा बास बस्नुहोला ।ू

त्यसपछि तिनले त्यहीँ छेउको एउटा सुक्कुल बिछयाइ दिइन् र सरक्क भित्र पसिन् । गौतमलाई भिक्षा माग्ने आँट भएन । सोचे कि परिवारले खाना खाइसकेका होलान् । भिक्षा मागेमा परिवारलाई दुःख हुने छ । उनी नखाइकनै सुत्ने तरखरमा गए । गुन्द्रीमा उनी चाक्रीमाक्री कसेर बसे र भिक्षापात्रलाई ठीक अगाडि भुइर्ँमा राखे । दिनभरि यसलाई बोक्दा कम सास्ति पाएका थिएनन् । नयाँ थिए उनी यसरी बोक्नुपर्ने भूमिकामा । सबै अरुले उत्तानो पारेर बोकेका देखेकाले उनले यसमा केही नभए पनि दिनभरि उत्तानै बोके । त्यसरी एकनासले उठाएर हिँड्न परेको हुँदा उनका दुबै हात फत्रक्कै गलेका थिए र अहिले त दुबै हातमा एक किसिमको पीडा पनि भइरहेको थियो ।

पात्रलाई उनले हेरे । टहटह जूनको प्रकाशमा देखियो यो कालो रङ्गको थियो । गुरुबाट प्राप्त भएपछि यसलाई हेरेका पनि थिएनन् । बाटोभरि मनमा अनेक कुरा खेलाउँदैमा उनी मस्त थिए र गौर गरेर हेर्नुपर्ने कुरा पनि त के थियो र यसमा तर अब उनले हेर्न लागे । धातुको यो थिएन । नरिवल वा चिण्डोका खबटा हुनुपथ्र्यो । पहिले कहिले यस्ता कुरामा वास्ता गर्नु परेको थियो र उनलाई यो के हो थाहा हुनु । आजको त स्थिति नै फरक । नचिने पनि उनले यसलाई स्वीकार्नु परिरहेथ्यो । अबलाई यो बाहेक उनको अरु सम्पति नै के थियो र सम्पति यही । जिन्दगीभरको अभिन्न साथी यही । उनी मुसुक्क मनैमन हाँसे अनि मनमनै सम्बोधन गर्न लागे- ूत्वमेव माता च पिता त्वमेव त्वमेव वन्धु च सखा त्वमेव ।ू

यत्ति उनले के सोचेका थिए त्यसमा एकाएक एउटा हत्केलाभरिको गहुँको बाक्लो रोटी टप्लक्क पर्न गयो । गौतम ´स्किए । घरपट्टी ब्राह्मणी साकीले राखिदिएकी रहिछन् । तिनले भनिन्- ूहे योगी महाराज ! मेरोमा जे खाना छ हजूरलाई टक्राएको छु । खानुहोस् ।ू

अगाडि ब्राह्मणी साकी हात जोडेर खडा थिए । सबै कुरा उनलाई नौलो थियो । यो भिक्षापात्र यो भिक्षा यो भिक्षुको लिवास यो भिक्षु  हुनुको आभास । अनि अझ बढीमा यो योगी महाराज भन्ने सम्बोधन ।

कसोकसो अप्ठेरो जसो आभास भइरह्यो । कुमार भनिएको सम्बोधनमा उनको बानी थियो । सिद्धार्थ भनिएकोमा बानी थियो । तर योगी महाराज सबै सबै उनलाई यो नौलोपनको स्वीकृति त थियो अपठुरो महसुस पनि उत्तिकै थियो ।

गौतमले खानामा हात नबढाएको देखेपछि ब्राह्मणी साकी बोलिन्- ूस्वामी महाराज ! हामी जातले ब्राह्मण भए पनि कर्मले किसान हौँ । गरिब किसानहरुका खाना यस्तै छ के गर्ने ?ू

हे पाठकगण ! खानालाई उनले हेरे । उनको लागि खाना खाना नै हुन्थ्यो । खानाको स्वाद वा तिनका गरिष्ठतालाई उनले कहिल्यै महŒव दिएनन् । मिठो नमिठो बासी सासी जे भेटुे त्यो कपाकप खान्थे । तर यो खानाको महŒव अर्कै छ । सदाको हिसाबले यसलाई लिन कदाचित मिल्दैनथ्यो । यो उनको प्रब्रज्या पछिको पहिलो खाना थियो र भिक्षाबाट प्राप्त । खानालाई उनले ट्वाल्ल परेर हेरे ।

ब्राह्मणी साकीले कुरा थपिन्- ूमहाराज ! दिनभरको मेहनत पछि त हामीलाई यो राजामहाराजाको खानाभन्दा कमको लाग्दैन । सुनिन्छ राजामहाराजालाई कस्तै खाना पनि पच्दैन रे । मेहनत छैन बसीबसी जनताको पसिना खान्छन् अनि कसरी पचोस् होइन त ?ू

गौतम अब आए वास्तविक धरातलमा । उनलाई अर्को अप्ठेरो महसुस भयो । उनले झट्टै भिक्षापात्र आफूतर्फ ताने । अनि बोले उत्सुकतासाथ- ूहामी श्रमणहरुले पनि अर्काका पसिना खाइरहेका तपाईंहरुलाई लाग्दैन ू

ब्राह्मणी साकी दुबै हातले कान समात्दै बोलिन्- ूआम्मै कसरी लाग्छ स्वामी महाराज तपाईंहरुले हामी साधारण मान्छेलाई ज्ञान दिनुहुन्छ बुद्धि दिनुहुन्छ त्यसको बदलामा तपाईंहरु केही लिनुहुन्न । जे लिनुहुन्छ त्यही पात्रभरिको एकछाक खाना । त्यो पनि पाइएन भने भोकै सुत्नुहुन्छ ।ू

गौतमले आफ्नो रोटीमा नियाँले । जूनको टहक पात्रभित्र पनि परेको थियो । त्यसलाई राम्रैसँग देख्न सकिन्थ्यो । सोच्न लागे- ूपहिलो यो प्रब्रज्या पछिको गाँस । पहिलो यो भिक्षाबाट प्राप्त गाँस । जनताको पसिनाबाट उत्पादित यो खाना मलाई जनताको यो रिण ।ू

उनले खानालाई नमस्कार गरे । खाना प्रदान गर्ने परिवारलाई नमस्कार गरे । उठाए दुबैहातले त्यो सुख्खा रोटी र हात पसारेर देखाए त्यो जगलाई अनि बोले मनैमन- ूनयाँ जगमा पाइला चाल्दैछु । समस्त बन्धन तोडेर नदी पार भएको छु वाह्ँ परिवर्तन थियो केश काट्नुमा अनि गेरुवा बस्त्र धारणमा । भित्रैबाट अब हुने छ परिवर्तन उर्जा पाएर यो भिक्षाको । धन्य हो यो पहिलो कपास यो पिहलो बास अनि यो पहिलो गाँस । नमस्कार ती पुराना मेरा जगत्लाई जसले यो हुनुसम्मको अवस्थालाई सृजना गर् यो अनि नमस्कार ती आउने जगत्लाई जसले मलाई आत्मसात गर्न गइरहेछ । नस्कार सबैसबै आकस्मिकताहरुलाई जसले म हुनुको परिघटनाहरुलाई सृजना गरिरहेछ ।ू

– ूखान अघि मन्त्र पढ्नु भएको हो गुरु के हुन्छ ती मन्त्रमा ।ू
– ूधन्यवाद दिइन्छ त्यो स्रोतलाई जहाँबाट खाना उपलव्ध हुन्छ ।ू
– ूए त्यसो त हामी पनि गर्छौं । तर हरेक छाकमा खाना पनि केही चढाउँछौँ । अझ पूजा नै गर्छौं बेलाबेलामा हलो कोदालो गोरु र भूमि सबैलाई ।ू

गौतमले गाँसलाई पहिले ढोगे अनि हाले मुखमा । स्वादको कुरा छाडौँ । स्वाद उनको चासोको विषय कहिल्यै थिएन । अनि किन होस् यसको पनि । त्यो खानाको रुप रङ्ग वा स्वादसंग  उनको कुनै मतलब थिएन । यतिखेर खाना होइन कि नयाँ जीवनको नयाँ चरणका नयाँ अनुभूतिहरु खाँदै थिए उनी । रङ्ग रुप वा स्वादसँग उनी थिएनन् । त्यसबाट प्रस्फुटित दिव्यानुभूतिहरु उनी ग्रहण गर्दै थिए । मानौँ खानु एउटा साधन मात्र हो स्वरुपमा । सारमा उनी थिए एउटा अभ्यासमा । शरीरका अङ्गहरुमा गति थियो । काम उनीहरुले बन्द गरेका थिएनन् । कानले सुन्दै थिए । दाँतले चपाउँदै थिए । आँखाले हेर्दै थिए । तरपनि गौतम एउटा अनुभवातितमा थिए- एक हिसाबले ध्यानस्थ । सामान्य भाषामा भन्ने हो भने उनी सोचमै मस्तसँग हराएका थिए ।

ब्राह्मणी साकी आफ्नै सूरमा केही न केही भन्दै नै थिइन् । गौतम आफ्नै सूरमा हराइ नै रहेका थिए । कुनबेला ब्राह्मणी साकी आफ्नै कुराले थाकिन् कुनबेला तिनी घरभित्र गइन् कुनबेला सिद्धार्थको खाना खाने विधान टुटुयो – गौतम आफैँलाई पत्तै भएन । उनी सुतेछन् त्यो पनि पत्तै भएन । बिहान एक्कैचोटि कुखुरा बासेर हल्लीखल्ली भएपछि उनको निन्द्रा टुटयो  । त्यतिबेला उनको चेतना व्यूँझ्यो ।

उनी उठे । आश्रय दिने घरलाई आगनमा उभिएर नमस्कार गरे । अनि लागे राजगृहको दिशातर्फ ।
—–

७६. पाप धुने गङ्गास्तुतिप्रति व्यंग्य 

हे पाठकगण ! गौतमलाई राजगृह जाने बाटो थाहा थिएन । तथापि जोगीलाई के थियो हराउने डर थिएन । बित्ने केही थिएन । हराउने डर त घरबार ठरठेगाना भएकाहरुलाई न हो । न घरबार न दायित्व । मात्र उनलाई राजगृह जानु थियो । त्यो दक्षिणतिर छ भन्ने उनलाई थाहा थियो । उनलाई उतै सिधै लागे भइहाल्यो । जताबाट जुन बाटो गए पनि मतलब के भो र न नरनाता न कोही निम्तो त्यहाँ । जहिले जसरी पुगे पनि हुने भइहाल्यो । अनि त के भो र उनी लगातार दक्षिणतिरै जाँदै थिए । जताबाट गए पनि उनी त्यहाँ पुग्थे नै ढिला होस् वा चाँडो । पीर अन्य थिएन । ‘चल जोगी फट्कार छाला जहाँ पुग्ला त्यहीँ खाला’ छैँदै थियो ।

बाटोमा उनले धेरै बासहरु बसे । दोस्रो बास पद्मा* नामकी ब्राह्मणीकोमा पर् यो । तेस्रो रैवत** नामका ब्राह्मण ऋषिको आश्रममै बस्न पुगे । बाँकी सामान्य जन थिए । सबै ठाउँमा उनले आतिथ्य पाए । ती पनि सामान्य कहिल्यै थिएन । उनको व्यक्तित्व नै यस्तो थियो कि जो कोही प्रभावित नभई रहनै सक्तैनथे ।
* ए.
** ए.

उनले यता र उति गर्दै झण्डै १०० कोस बाटो १० दिन लगाएर हिँडे । थरीथरीका अनुभव भयो नवभिक्षुका हैसियतमा । अन्ततः उनी गङ्गानदी किनार पुगे ।

आर्यवर्तमा प्राण निःसृत गर्ने गङ्गा नदी । कति काचन अनि कत्ति रमणीय यसको आरपार अनि यो कत्ति ठूलो यत्ति ठूलो नदी पनि हुन्छ भने उनलाई कल्पनासम्म थिएन । उनले पहिले यो सम्मानित नदीलाई हृदयैदेखि प्रणाम गरे । अनि खाए पानी उँटले जस्तै- घटघट ।

नजिकै एउटा ब्राह्मण पनि आए र नुहाउन लागे । तीर्थ आएका रहेछन् उनी । नुहाउँदा ‘हरगङ्गे’  भन्दै धेरै मन्त्रहरु उच्चारण गरिरहेका थिए । एउटा प्रब्राजकले गङ्गाको स्तुतिगान नगरी सामान्य ढङ्गमा पानी पिइरहेका देखी उनी वाल्ल परेर हेरिरहे । यसरी हेरिरहँदा गौतमलाई केही अपठुरो अनुभव भयो र सोधे- ूहे ब्राह्मण ! तपाईं मलाई बडो अचम्म मान्दै हेर्दै हुनुहुन्छ ? के त्यस्तो पर् यो ?ू

ब्राह्मण- ूतपाईं संन्यासीको लिबासमा हुनुहुन्छ । तर गङ्गानदीमा आइपुगेर पनि गङ्गास्तुति गर्नुभएन । तपाईं कुन सम्प्रदायको हुनुहुन्छ भनेर सॊँच्दै थिएँ । च्याउ उम्रेसरी अनेक श्रमणसंस्था छन् नि त्यसैले अन्यौल भयो ।ू

गौतम- ूस्तुतिमा के भनिएको हुन्छ ?ू

ब्राह्मण- ूहे गङ्गामैया ! मेरा पापहरु पखालिदेऊ भन्ने स्तुति हुन्छन् ।ू

गौतम- ूपापै नगरे पखालीदेऊ भनीराख्न पर्दैन नि होइन र ?ू

ब्राह्मण- ूहुन त हो तर अनजानमा पनि पाप हुन सक्छ नि त्यही पाप पखाल्ने हो ।ू

गौतम- ूयसरी गङ्गाले पाप पखालिदिने भए त पापीहरुले पाप गरेको गर् यै गर्ने भए नि होइन र यस्तो पवीत्र नदीले पनि पाप गर्न त्यत्ति साह्रो उक्साइ राख्लान् र ?ू

ब्राह्मणले घत मानेर हाँस्दै भने- ूलौ तपाईं भने यो रुढिबाट मुक्त हुनुहुँदो रहेछ । मानेँ बा मैले ।ू

गौतम- ूआफ्नो छातिमा हात राखेर भन्नुहोस् त । के गङ्गाले साँच्चै नै पाप पखालिनै हाल्छन् भन्ने कुरामा तपाईँलाई विश्वास छ ?ू

ब्राह्मण- ूयो सबै बकबास हो नि । तर नुहाउन लाग्दा त्यो भन्ने चलन छ अनि भनेँ । भनिनँ भने मैले तपाईंलाई वाल्ल परेर हेरेजस्तै अरुले मलाई पनि अनौठो पाराले हेर्छन् नि त । अन्धाको देशमा एक आँखा चिम्लनु रे खोरण्डोको देशमा एउटा खुट्टा खोच्याउँदै हिँड्नु रे क्या । त्यो गरेको मैले ।ू

गौतम- ूलौ मचाहिँ त्यो गर्ने पक्षमा भइनँ । छँदाछँदैका आँखा चिम्लेर किन अन्धो बन्नु । अनि खुट्टा हुँदाहुँदै किन लङ्गडो बन्नु । जान्दा जान्दै किन मूर्खता गर्नु ?ू

ब्राह्मण- ूहो भन्या । सोच्न त तपाईंले जस्तै पर्ने हो तर गाह्रो परिरहेछ ।ू

त्यसपछि ब्राह्मण बिदा भए । आषाढको पोल्दो घाम शरीरलाई शीतलता दिन सिद्धार्थलाई पनि नुहाउन मन लाग्यो । मान्छेहरु नभएको ठाउँ छान्दै उनी घाटबाट केही उँधो लागे । केही तल एउटा एकान्तको रम्य ठाउँ फेला पर् यो । उनले त्यहाँ नै जलविहार गर्न लागे । खेदाखेल्दै समय बितेको पत्तै भएन । घाम डुबि नै सकेछ । बास बस्नको लागि यता गाउँ थिएन र त्यसको लागि पारि तर्नै पर्ने थियो । यतै समय बितेछ । तै पनि के भो त आखिर जोगी न हो बितेको केही थिएन । बस्ने हो बास यसै किनारमा । उनी त्यतै बस्ने हिसाबमा माथि घाटतिर आए ।
—

७७. संसारभरीका गंगाप्रति नयाँ हिसाबको स्तुतिगान  

हे पाठकगण ! माथि घाटमा म झीहरुले डुङ्गा किनारामा बाँधिसेकेका थिए । गौतम चुपचाप त्यही किनारमा रात बिताउने सुरमा ध्यानस्थ भए । आश्रय र खानाको चिन्ता कत्ति गरेनन् । गौतमको यस चालाबाट माझीहरु अति प्रभावित भए । उनीहरुले गौतमलाई डुङ्गामा सवार हुन आग्रह गरे । सौम्य गौतम डुङ्गामा चढे । माझीहरुले डुङ्गा फुकाए र लगे पारितिर ।

जलविहार पछि सिद्धार्थको शरीरमा अर्कै स्फूर्ति थियो । पसीनाले हुप्प परिरहेको शरीरमा शीतल वायुको स्पर्शले हुनसम्मको आनन्द दिइरहेथ्यो । नदी हुनु र नहुनुमा कत्रो अन्तर यो थिएन भने यसको वातावरण के हुन्थ्यो उता नदी नभएको रुखो भूमिमा दिनभर हिँडदा नै थाहा भएको थियो उनलाई ।

भावविभोर भएर उनी मनैमन भन्न लागे- ुगङ्गा ! तिमीले शीतलता मात्र प्रदान गर्दै छैनौ । प्राणीमात्रलाई प्राण नै दिएका छौ । पानी नै नहुने हो भने प्राणीको प्राणनै कहाँ रहन्थ्यो पानी तिमी पिउन दिन्छौ । पानी िसंचनको लागि दिन्छौ । मान्छे तिमीसँग प्रत्यक्ष वा परोक्ष दुबै हिसाबमा कति निर्भर छन् । गङ्गे तिमी यसरी माता मात्र होइनौ साक्षात प्राणदाता नै हौ । म तिमीलाई कोटीकोटी नमस्कार गर्छु ।ु

अनि बोले- ूधन्य हो गङ्गे ! धन्य हो संसारभरिका गङ्गा ।ू

गौतमले बन्द आँखासँगै नमस्कार गरे । एउटा माझीले सम्बोधन गर्दै बोले- ूबडो ढिला गरेर नमस्कार गर्नुभो महाराज । अनि तपाईंका गंगास्तुति फरक छन् ?ू

गौतमले आँखा खोलेर उत्तर दिए- ूमलाई अलि ढिला यसको अन्तरज्ञान भयो । त्यो पनि फरक हिसाबले । त्यसैले स्तुति फरक भयो ।ू

माझी- ूकसरी फरक भयो ?ू

गौतम- ूमैले पाप पखाल्ने गङ्गा भनेर होइन प्राणदाता गङ्गाको स्तुति गरेको हुँ ।ू

माझी- ूहो नि हुनुपर्ने त्यही हो । पापीहरुले गङ्गालाई त्यसरी बिटुलो बनाएका हुन् । हेर्नुहोस् महाराज ! हामी त त्यत्ति जान्ने होइनौँ । तर पापीमान्छे प्रायचिश्तको लागि गङ्गास्नान गर्न आउँछन् । त्यस्ता पापी आएर बोझै भयो नि गङ्गामाइलाई !ू

गङ्गा नदी पार भइएछ । गौतमलाई पत्तै भएन । माझीहरुले गौतमलाई ओराले ।

गौतम बोले- ूम त भिक्षाटनमा आश्रित प्रब्राजक हुँ । मैले दिन सक्ने केही मसँग छैन । अतः यो सेवा पनि मैले भिक्षाकै स्वरुपमा माग्नुपर्ने हुन्छ ।ू

माझीले पनि भने- ूत्यसो कहाँ हो र हजूरहरु लोककल्याणको लागि तपस्या गर्नुहुन्छ । घरबार छोड्नुहुन्छ र अनेक दुःख कष्ट गर्नुहुन्छ । हामी त प्रब्राजकहरुका सदा रिणी छौँ । हामीलाई त यस्तो सेवा गर्ने भाग्य कहाँ सँधै मिल्छ पछि फर्कंदा पनि यो सेवा गर्ने मौका हामीलाई मिलोस् । भगवान्सँग यही प्रार्थना छ ।ू

– ूतपाईंलाई यो हाम्रो भेट भाग्यले नियत गरेको भन्ने लाग्छ त ू
– ूहो भाग्यमा नभई यो हुने कुरै थिएन ।ू
– ूउसोभए फेरि भेटको लागि तपाईंले किन भाग्यकै भरोसामा छोड्नुभएन । किन भगवान् संग प्रर्थना गर्नुभयो ू
– ूभगवान्ले त्यस्तो भाग्यको बरदान दिऊन् भनेर ।ू

गौतम चूप भए अनि आफ्नो बाटो लाग्न बिदा मागे । मा´ीको मनमा एउटा प्रश्न उब्जियो । नसोधी रहनै सकेनन् । हात जोर्दै बोले- ूहे श्रमण ! तपाईं जडवादी हुनुहुन्छ वा उच्छेदवादी वा नियतिवादी वा अन्य के हुनुहुन्छ ?ू

गौतम- ूतपाईंलाई त धेरै वादको बारेमा थाहा छजस्तो लाग्यो ।ू

माझी- ूनदी हो र सबैलाई यो तर्नै पर्छ । नास्तिक वा आस्तिक यो यथार्थ कसैले मेटाउन सक्दैन । हे श्रमण ! हामी हरदिन नयाँनयाँ अनुहारहरु भेट्छौँ । उनीहरुबाट धेरै कुरा सुन्छौँ । बुझेपनि नबुझेपनि सुन्ने बानी छ । सुन्छौँ । धेरै कुरा बुझेका पनि छैनौँ । तपाईंका कुरा सुन्दा झट्ट लाग्यो तपाईं भाग्य वा भगवान्मा शङ्काको दृष्टि राख्नुहुन्छ । त्यसैले सामान्य कौतूहलताबस् सोधेको हुँ ।ू

गौतम- ूहे माझीदाइ ! मलाई आजसम्म थाहा छैन म के हुँ । त्यही सत्यको खोजीमा म छु । अहिलेसम्म भाग्य र भगवानसंग  मेरो प्रत्यक्षीकरण भइसकेको छैन । अतः मैले मेरो खोजकै प्रक्रियामा तपाईंलाई सोधेको हुँ । म कुन वादको हुँ वा मेरो कुन वाद हो म आफैँ स्पष्ट छुइँन । अतः मसँग तपाईंको लागि स्पष्ट जवाफ छैन ।ू

माझी- ूहे महापुरुष ! अहिलेसम्म मैले जो भेटेँ ती सब सिकारु नै किन नहोउन् हामीजस्ता अज्ञानी भेटेपछि आफूलाई सर्वज्ञाताकै रुपमा प्रस्तुत गरेर अनेक दर्शनहरुका बारेमा मनलागी बक्ने भेटेँ । तपाईंमात्र यस्तो व्यक्ति भेटियो जो इमानसाथ आफ्ना अज्ञानतालाई लुकाउन चाहनुहुन्न । हे श्रमण ! तपाईंमा अहम छैन झूठ छैन िहंसा छैन । तपाईंको मुहारमा शान्ति छ । मनमा इमान छ । तपाईं महान् हुनुहुन्छ । तपाईंलाई तपाईंको खोजको ज्ञान अवश्यै प्राप्त हुनेछ । हामी आशा राख्छौँ तपाईले प्राप्त गर्नुभएको ज्ञानामृत पिउने अवसर हामीलाई पनि मिल्ने छ । हे महापुरुष ! नदी तर्ने घाटहरु धेरै छन् । तथापि हामी आशा राख्दछौँ त्यो अवसर दिन यतैबाट आउनुहुनेछ । हाम्रो यही विनम्र प्रर्थना छ ।ू

गौतमलाई यी माझीसँगको सान्निध्यता कम उत्साहप्रद लागेन । उनले ज्ञान पाए पनि नपाए पनि नदी तर्नुपरेमा यही घाटमा आउने वचन पोखे र लागे त्यसपछि बाटो सोध्दै राजगृहतिर ।
—

७८. राजगगृह नगरमा प्रवेश 

हे पाठकगण ! सिद्धार्थ गङ्गानदी पार गरेपछि अन्दाजी ३५ कोस हिडेर चार दिनमा सुन्दर पहाडहरुले घेरिएका राजगृहमा पुगे । गौतमलाई थाहा थिएन यहाँ आइपुगेर पहिले के गर्ने केही समय प्रब्रज्याको अनुभव यसै स्वतन्त्ररुपमा गर्ने कि सोझै आलारकालाम काहाँ गएर शिष्यत्व ग्रहण गरिहाल्ने उनी द्वीविधामा थिए ।

उनी सोझै नगरको अगिल्लो हिस्सामा पुगेर रोकिए । यस्तो घना बस्तीमा कुनै ऋषिमुनि हुने कुरै थिएन । अतः उनले त्यस्तै कुनै भिक्षु देखिएमा आफू अनुकूलका प्रश्न राख्ने विचार रोखे । त्यहाँ उनी एकक्षण अल्मलिए । भिक्षाको लागि भिक्षु हरु बिहान वा साँझ मात्र आउने हुनाले त्यँहा कुनै भिक्षु देखिएनन् । बरु यो कुबेलाका भिक्षु देखिँदा गृहस्थहरुका ध्यानाकर्षणचाहिँ भयो नै ।

एउटा नयाँ भिक्षु देखिँदा सबैले बुझे उनी नवागन्तुक हुन् । उनको आगमन शान्त तलाउमा कुनै एक जीवको प्रवेश सरह हुन गयो । एक पछि अर्को गर्दै धेरै नगरबासीहरुको ध्यान त्यता आकर्षिंत हुन गयो । लगत्तै गृहिणीहरु उनको लागि भिक्षा दिन ढोका ढोकामा देखिए । दिनमा भिक्षा थाप्न उनी स्वयंको नियमविरुद्ध कार्य थियो । तथापि त्यो नस्वीकार्नु पनि गृहिणीहरुको सदाशयताको कदर नहुने उनले सोचे । अतः सबभन्दा नजिकको एक घरबाट उनले भिक्षा ग्रहण गरे र बाँकी सबैलाई प्रणाम गरी उनी नगरबाट बाहिर निस्किए ।

नगर बाहिर कुनै पनि दिशामा प्रब्राजकहरु भेटिने उनलाई विश्वास थियो । उनी एक दिशामा हिँडे र पाण्डव पर्वत पुगे । यो रम्य र शान्त थियो । उनले त्यहाँ रहेर आगामी कार्यक्रमको तर्जुमा गर्ने निधो गरे । र एउटा घना रुखमुनि उनले बास राखे ।

हे पाठकगण ! उता राजगृह नगरमा शान्त प्रकृतिका गौतमको प्रवेशले अनौठै कस्तो हलचल मच्चिन गयो । उनी त्यहाँबाट हिँडिसकेपछि उनको आकर्षक व्यक्तित्वका कारणले त्यताका धर्मभीरु जनसमुदायमा अनेक तर्कवितर्कहरु पैदा भयो । कसैले उनलाई पृथ्वीकै लौकिक महापुरुष माने भने कसैले अलौकिक शक्ति भएका देवपुरुष माने । टाढाटाढासम्म पुग्दा ती भनाइले अनेक रुप लिन पुगे । केही क्षणमा उनलाई हेर्न आउनेहरुको धुइरो नै भयो । तर गौतमलाई नेदेखेपछि भनाईहरुले भनै अनेक रुप लिन लागे । जसले आफ्नै आँखाले देखे उनीहरुका लागि गौतम सिर्फ आकर्षक व्यक्तित्वका धनी थिए । तर जो अनेक हल्ला सुनेर आएका थिए उनीहरुका लागि भने उनी एउटा आलैकिक पुरुषकैरुपमा मानिन पुगे । अन्ततः भनियो- ूएउटा अलौकिक पुरुष पृथ्वीको माझ निमेषभरको लागि अवतरित भएका थिए र एक सतगृहबाट भिक्षा लिएर त्यहाँ नै अन्तरध्यान भए ।ू

दरबारको पटाङ्गिनिबाट सम्राट् बिम्बिसारले नगरको माझ मान्छेहरुको यो चहलपहल देखे र अफ्ना अनुचरहरुलाई के भएको हो भनी बुझ्न पठाए । अनुचरहरु थरीथरीका हल्लाहरु बटुलेर फर्के । ती कुराहरु सुनेर सम्राट् बिम्बिसारले यी व्यक्तित्वको बारेमा बुझ्न थप अनुचरहरुलाई तैनाथ गरिपठाए ।

गौतम अति अल्पहारी व्यक्ति थिए । अघिल्लो दिन जुन भिक्षा उनको पात्रमा परेको थियो त्यो दुईदिनको लागि पर्याप्त थियो । दोस्रो दिन उनी भिक्षाको लागि निस्किएनन् । बिहानको सूचीकार्यबाट निवृत्त भएपछि एउटा वृक्षमुनि ध्यानस्थ रही भिक्षार्थीहरु फर्कने प्रतीक्षामा रहे ताकि आफूले चाहेका आचार्यको बारेमा जान्न पाइयोस् वा के गर्न सकिन्छ सही निर्णय लिन सकियोस् ।

उता नगरमाचाहिँ उनै गौतमको खोजी भइरहेको थियो । त्यहाँ जाने केही भिक्षु हरुले बताइदिए कि एउटा त्यस्तै आकर्षक व्यक्तित्व भएका भिक्षु पाण्डवपर्वतमा ध्यानस्थ बसिरहेका छन् ।
—

७९. मगधसम्राटसँग संवाद

हे पाठकगण ! बिम्बिसार आफ्ना केही अनुचरहरुसाथ पाण्डवपर्वतमा आए । गौतम ध्यानमै हराएका थिए । बिम्बिसार घोडाबाट ओर्लिए । बिम्बिसार र अनुचरहरुका आगमनले त्यहाँ केही हल्लीखल्ली भयो । गौतमको ध्यान भंग भयो । उनले आँखा खोले । बिम्बिसारले तुरुन्तै अभिवादन गर्दै सम्बोधन गरे ।

– ूहे श्रमण ! म मगधसम्राट् बिम्बिसार तपाईंलाई प्रणाम गर्दछु । ध्यान भङ्ग भएकोमा क्षमाप्रार्थी छु । तपाईंको उपस्थितिले मगध साम्राज्य अहोधन्य भएको छ । मगधको यो राजधानी तपाईंको पाइला पर्नासाथ कौतूहलताले व्याकुल छ तपाईंको परिचय पाउन लालायित छ । म समस्त मगधको जनता र मेरो तर्फबाट तपाईंलाई प्रश्न राख्दैछु । तपाईंको परिचय के हो र कसरी यो साम्राज्यले तपाईंको सेवा गर्न सक्तछ ?ू

– ूहे सम्राट् ! हिमालयको काखमा अवस्थित कोसल महाजनपद अन्तर्गत शाक्य जनपद रहेको छ म त्यसैगणबाट प्रब्रजित भई ज्ञानको खोजीमा तपास्यार्थ हिँडिरहेको एउटा ज्ञानार्थी हुँ । मेरो नाम हो गौतम । म आलारकालामका शिष्य मेरा पूज्य गुरु भारद्वाजबाट प्रब्रजित भएको हुँ र म उनै महान् आचार्य आलारकालामको खोजीमा यहाँ आइपुगेको हुँ ।ू

– ूहे श्रमण गौतम ! मुनिहरुमा श्रेष्ठ ऋषि आलारकालामको यश र कीर्ति सम्पूर्ण आर्यावर्तमा अरुको भन्दा धेरै उच्च छ । तर उहाँ यस बखत मगधमा हुनुहुन्न । यसै वर्षदेखि उहाँ वैशालीमा नै आफ्नै आश्रममा योगप्रशिक्षणका स्थायी शिबिर खडा गर्न लाग्नुभएको छ । एकै हप्ताअघि मात्र उहाँ त्यता जानुभयो । तथापि तपाईं यतै अन्य गुरुहरुबाट शिक्षा लिन चाहनुहुन्छ भने धेरै अरु ठूलाठूला आचार्यहरु पनि यता हुनुहुन्छ । कुनै एक आचार्यकोमा रही कमसेकम यो वर्षाबास यता कायम गर्नको लागि म तपाईंलाई हार्दिक आग्रह गर्दछु ।ू

– ूहे सम्राट् ! मलाई महान् गुरु आलारकालामसँगै सिक्ने उत्कट इच्छा छ । अतः म यथाशक्य छिट्टै वैशाली जान्छु । तपाईंहरुको आतिथ्य पाएर म अति हर्षित छु । प्रब्र्राजकको एक ठेगाना त हुन्न नै । त्यसकारण तपाईंलाई विश्वास दिलाउँछु म अवश्यै यस साम्राज्यमा फेरि पनि आउँछु नै ।ू

– ूहे श्रमण महाराज ! तपाईंको जो इच्छा । तपाईंको बाटो हामी सदा हेरिरहेकै हुनेछौँ । एउटा प्रश्न मनमा उठिरहेछ । तपाईंको जीउडालको बनौट शरीरका रङ्गरुपका साथै आचरण र बोलीवचनलाई समेत ध्यानमा राख्दा तपाईं सामान्य कुलका प्रब्रजित हुनुहुन्न । त्यसैले तपाईंको कुलको बारेमा जान्न हामी अति उत्सुक छौँ । हे श्रमण ! शाक्य गणराज्यका शाक्यहरु हाम्रा सबन्धी कोसलसम्राट्का सम्बन्धी भएका कारणले हाम्रा पनि सम्बन्धी हुन् । तपाईंको जन्म कुन कुलमा भयो बताइदिनुहुन्छ कि ?ू

– ूहे सम्राट् ! म कपिलवस्तुका शाक्यगणका महाराज शुद्धोदनको ज्येष्ठ पुत्र हुँ ।ू

– ूए हे ! तपाईं ता राजकुलकै हुनुहुँदोरहेछ । तपाईंकै परिवारसँग कोसलसम्राट्ले वैवाहिक सम्बन्ध गाँसेका र मेरो पनि कोसलसम्राट्सँग वैवाहिक सम्बन्ध रहेको हुँदा तपाईं मेरा पूरै सम्बन्धी हुनुहुन्छ । हे श्रमण ! तपाईंलाई हामी अतिथिगृहमा राखेर सत्कार गर्न चाहन्छोँ । कृपया हिँड्नुहोस् ।ू

– ूहे सम्राट् ! तपाईंको सदाशयताको लागि म धन्य छु । धन्यवाद । तर म त अब एउटा संन्यासी भइसकेको व्यक्ति हुँ । त्यो हिसाबले मेरो न कुनै नाता छ न कुनै कुटुम्ब नै । आफ्नै परिवारसमेत मेरालागि असम्बद्ध छन् । त्यसकारण म तपाईंको राजकीय वा व्यक्तिगत सत्कार पारिवारिक नाताको हैसियतमा लिन सक्तिन । रह्यो कुरा नाताहीन असम्बद्ध सत्कारको त्यो तपाईंले अहिले गरि नै रहनुभएको छ । म त्यसैबाट कृतज्ञ छु । म यसको लागि हार्दिक धन्यवाद दिन चाहन्छु ।ू

– ूहे श्रमण ! एउटा राजकुलका होनहार युवाले संन्यास लिनु भनेको अति असामान्य कुरा हो । त्यस्तो के पर्न गयो र यो उमेरमा संन्यास लिनुभयो ?ू

– ूहे सम्राट् ! प्राणीमात्र जरा व्याधि र मृत्युका शिकार छन् तथापि मान्छे भन्ने जाति यी भ्रमजालमा परी आफूआफूमा मारकाट लडाइ र     झगडामा जीवन बिताइरहेछन् । समाजका सदस्यको हैसियतमा मलाईसमेत शस्त्रधारण गर्नुपर्ने विवशताहरु आइपरे । यिनै कारणहरुले ममा वैराग उत्पन्न भयो* र त्यही दुःखको निवारण र शान्तिको उपायहरुको खोजीमा सांसारिक प्रपाच त्यागेर ज्ञानको खोजीमा भौँतारिरहेको छु ।ू

* ‘अत्तदण्डा भयं जातं जनंपस्सथ मेधकं । संवेगं कित्तयिस्सामि यथा संविजितं मया ॥ १ ॥ फन्दामानं पजं दिस्वा मच्छे अपोदके यथा । आजोहि व्यारुद्धे दिस्वा मं भयभाविसि ॥ २ ॥ समन्तमसरो लोको दिसा सब्बा समेरिता । इच्छं भवनमत्तनो नाद्दसािसं अनोसितं । ओसाने त्वेव व्यारुद्धे दिस्वा में अरती अह ॥ ३ ॥’
‘(१) शस्त्र धारण भयावह लाग्यो । जनताहरु कसरी एकाअर्कामा लड्दछन् हेर त । यसैले मलाई संवेग उत्पन्न भयो म भन्दैछु । (२) अपर्याप्त पानीमा जसरी माछाहरु छटपटाउँछन् त्यसरी एकाअर्कामा विरोध गर्दै छटपटाइरहेका छन् । यसले मलाई अन्तस्करणमा डर उत्पन्न भयो । (३) चारैतर्फ संसार असार देखेँ सबै दिशा कम्पयमान देखेँ कहीँ डर नभएको ठाउँ देखिनँ । सबै जनता एकाअर्कामा विरुद्ध देखेपछि मलाई वाक्क लाग्यो ॥३ ॥ ‘ अत्तदण्डसुत्त -भगवान् बुद्ध पृ. ८४ ।

– ूत्यो त के भो र कोसलसम्राट् र हामी सँगै बसेर पनि सहयोग पुर् याउन सक्थ्यौँ । त्यत्ति कुराको लागि गृहस्थ जीवन त्याग्न किन पर्थ्यो ? ू

– ूगृहस्थ जीवनमा धेरै जाजालहरु आइपर्छन् । त्यस जाजालमा बसेर मेरा अभीष्टहरु पूरा गर्न कदाचित सम्भव हुन्न ।ू **

**’संबाधोऽयं घराबासो रजस्सायतनं इति ॥ अब्भोकासो च पबज्जा इति दिस्वान पब्बजि ॥’
‘गृहस्थाश्रम त अडचनहरु र कुडाकरकटकै ठाउँ हो । तथा प्रवज्य भनेको खुला हावा हो । यही जानेरै म प्रब्राजक बनेको हुँ ।’  -ऐ. पृ. ८५ ।

ूहे श्रमण ! शासक कुलमा उत्पन्न भएर यसरी सोच्न म युक्तिसङ्गत देख्दिन । यदि तपाईं यो प्रब्रज्या छोड्न चाहनुहुन्छ भने र त्यता आफ्ना विरोधीहरुलाई दमन गर्न चाहनुहुन्छ भने म तपाईंलाई पुग्दो सैन्य दिन सक्छु । होइन त्यो पनि चाहनुहुन्न र अरु कुनै विवशता छ भने यतै राम्रो बन्दोबस्त गरिदिन्छु । स्वर्गसुखको लागि ठूलाठूला यज्ञ गर्न चाहनुहुन्छ भने पनि म व्यवस्था गरिदिन्छु । अरु त अरु राज्यकै हिस्सासम्म पनि दिन सक्छु । हे श्रमण ! यो मैले यसै कुनै अभिमानले भनिरहेको छैन । तपाईंको अवस्थाप्रति म अति संवेदनशील भएँ । तपाईंको यो उमेर कुनै प्रब्राजक हुनुपर्ने छैन ।ू

ूहे सम्राट् ! जसरी आगोमा इन्धन थप्दा प्रज्ज्वलन बढ्दछ तथा इन्धन थप्दा निभ्नुको सट्टा आगो ´नै बढ्द छ । त्यसरी विषयको कामनाबाट तृष्णा घट्दैन तर ´नै बढ्दछ । राजा होस् वा सामान्यजन कसैलाई पनि पेटभरिको खाना र आङ ढाक्ने सानो कपडामात्रको आवश्यकता हुन्छ । अरु सबै कुरा मदको लागि मात्र हुन् । तपाईंले देखाउनुभएको संवेदनशीलता र सहानुभूतिबाट म अति हर्षित छु । तर हे सम्राट् ! तपाईंले भिक्षाजीवीहरुलाई दया देखाई राख्नैपर्दैन किनभने उ सुखको लागि लागिपरेकै हुन्न । दया त ती व्यक्तिहरुलाई आवश्यक छ जो धनमा पूर्ण गाडिएर पनि न उनलाई सुख छ न शान्ति नै । तपाईंले जो मेरोलागि पि्रय वचन पोख्नुभयो ती सब तपाईंका शील कुल र जीवनचर्याको अनुरुप छन् । हे राजन् ! म संसारको झैझगडाबाट आहत छु । म शान्तिको खोजीमा छु । यो दुःखलाई अन्त्य गर्न सक्छु भने म संसारको कुनै पनि निधि त्याग्न तत्पर छु । राज्यको के कुरा हे सम्राट् ! आफ्नॊ सुखको लागि कुनै पनि िहंसा हुने यज्ञ गर्न म सक्तिँन । त्यस्तै यो जन्ममा नमिल्ने तर अर्को जन्ममा पाइन्छ भन्ने आशयसाथ कुनै पनि कार्य व्रत वा पूजापाठ वा िहंस्रक यज्ञ म गर्दिन । हे राजन् ! मेरो चाहना पृथ्वीका समस्त दुःखीहरुका लागि हो । म देख्दछु यसको बाटो पक्कै छ किनभने म मान्दछु हामीले भोग्ने दुःखहरुका कारक हाम्रै तृष्णाहरु हुन् । प्रत्यक्ष वा परोक्षमा हामी मान्छे स्वयं त्यसका कारक छौँ । अतः मेरो बुझाइ छ यसबाट त्राण पाउने उपायहरु पनि हामी मा´ नै छन् र त्यसलाई पत्ता लगाएरै छाड्छु । अतः हे राजन् ! म जुन उद्देश्यसाथ घर छाडेर संन्यासी बनेको छु त्यसै कारणको लागि मलाई बिदा दिनुहोस् ।ू

ूहे गौतम ! मैले बुझेँ तपाईंलेँ महान् कार्यको लागि संन्यास लिनुभएको छ । हामीजस्तो विषयसुखमा लागिपर्नेहरुलाई तपाईंका कुरा बुझझिसक्नु हुन्न नै । अतः मैले तपाईंलाई संन्यासबाट फिर्ता हुन जुन आग्रह गरेँ त्यो मेरो अज्ञानताको कारणले गरेँ । हे महापुरुष ! अब म पूर्ण विश्वस्त छु तपाईं अफ्नो उद्देश्यमा पूर्णरुपले सफल हुनुहुनेछ । कृपया सफलतापछि अवश्यै हामीलाई दर्शन दिन आउनुहोला ?ू

त्यसपछि राजा त्यहाँबाट सभक्ति अभिवादन गर्दै फर्के ।
—

८०. पाचभद्रीयसँग भेट र संन्यासबाट विचलित गर्न मारको प्रयत्न

हे पाठकगण ! वर्षा शुरु हुन लागॆको र राजगृहबाट वैशाली पुग्न कम्तिमा पनि ४ दिनको बाटो भएकाले उनी यथाशीघ्र हिँडिहाल्न चाहन्थॆ । त्यता जाने साथी पनि पाइन्छ कि भनी उनले खोजी गरे । तर अब धेरैको मनस्थिति वर्षाबासतिरै ठेगान लागिसकेका हुनाले उनले कोही साथी पाएनन् । केही दिनमै उनी एक्लै हिँड्न हिँडे ।

वैशाली ज्ञातृकगण र लिच्छविगणका बृज्जीसङ्घको राजधानी नगर हो । जहाँ पहिले गौतमले गङ्गा पार गरेका थिए त्यही ठाउँबाट पूर्वतिर गण्डक नदीपारि वैशाली नगर पर्दछ । राजगृहबाट उत्तरपूर्वतिर छड्कँदै ४ दिनमा वैशालीकै एउटा प्रान्तमा पुगे । यहाँ नै उनले कोसलतिरबाट आइरहेका ५ जना प्रब्राजकहरुलाई भेटे । भलाकुसारी गर्दा थाहा भयो ती ५ जना श्रमणहरु कौण्डन्य अस्सजि बप्प महानाम तथा भद्दीय थिए । अझ ४५ वर्षीय कौण्डन्य त उनकै न्वारनमा सिद्धार्थ भन्ने नाम जुराउने पण्डित थिए । उनीहरु उद्दक रामपुत्तका शिष्यत्व ग्रहण गर्न कोसल महाजनपदबाट आइरहेका रहेछन् ।

उनीहरुबाट थाहा भयो कपिलवस्तुमा अब कोलियबीचको युद्ध नहुने भएछ । देवदत्त तिष्य भद्दीय महानाम अनुरुद्ध छन्दक कालुदायी नन्द आनन्द र यशोधराले आआफ्ना गणमा गएर शान्तिको पक्षमा जोरदार आन्दोलन छेडेछन् । अझ भद्दीयको नेतृत्वले त तहल्कै मचाएछन् । सहस्र सामान्य नागरिकहरुले यसमा साथ दिएछन् । संस्थागारमै पूरै घेराउ गरेर सङ्घका सभासदहरुलाई युद्ध कार्यान्वयनको लागि पुनः सोच्न वाध्य गरिदिएछन् ।

उता कोलियगणमा पनि शाक्यहरुको यो आन्दोलनले ठूलो प्रभाव पारेछ । त्यसमाथि देवदत्त र तिष्यले पनि त्यहाँ गएर यसप्रति निकै ठूलो भूमिका खेलेछन् । त्यहाँ पनि नागरिकहरुले आन्दोलनमा उत्रिएर ‘शाक्य कोलिय सम्बन्धी हुन् वार्ताबाट समस्याको समाधान होस्’ भनेर त्यताकै सङ्घलाई जोरदारको दवाव दिएछन् । यसको सुइँको कोसलसम्राट् प्रसेनजीतसम्म पनि पुगेछ । अन्ततः युद्धको वातावरण त्यत्तिकै खत्तम भएछ । पानी बाँडफाँडको विषयलाई भने उनीहरुले दुबैतर्फबाट पाँचपाँच जना पाचहरुलाई निर्णय गर्न जिम्मा दिएछन् जसको कारण रोहणी नदीको पानीविवाद सदाको लागि अन्त्य भएछ ।

जुन कारणले प्रब्रज्या लिनुपरेको थियो त्यो कारण नै उल्टिसकेको हुँदा प्रब्रज्या फिर्ता लिन सकिने अवस्थाको ज्ञान उनीहरुले गौतमलाई दिए । युद्ध रोकिएकोमा गौतम अति नै खुशी भए । तर उनी यसै निहुँबाट आफ्नो प्रब्रज्यालाई त्याग्न चाहन्नथे । उनले जुन कारणले प्रब्रज्या लिएका थिए त्यो कारण सही मानेमा अझै सबल थियो । कुरा शाक्य र कोलियबीचको झगडामात्र होइन । समस्त मानवसमाज एकाअर्कामा त्यस्तै अक्रामक छन् । अशान्त छन् । त्यसको अन्त्य नभएसम्म र त्यसको निराकरणको लागि उपाय नपाएसम्म उनको प्रब्रज्या सार्थक हुनै सक्दैनथ्यो । उनी ती पाँचैजनालाई सविनय छाडेर आफ्नो बाटो लागे ।

केही टाढा पुगिसकेपछि एकाएक उनीभित्रको मार बोल्न लाग्यो- ूहे गौतम ! तिमी जे कुराको लागि प्रब्राजक भएथ्यौ त्यो कारण अब रहेकै छैन भने किन ढिड बन्दै छौ युद्ध रोक्नको लागि तिमीले विद्रोह गरेका थियौ । त्यो सफल भएको छ । तिम्रो मतको विजय भएको छ । त्यसकारण तिमी छाती फुकाएर गृहस्थीमै फर्क ।ू

हे पाठकगण ! गौतम साँच्चै नै विचलित भए । मनमा अब अनेकन खुल्दुली मच्चिन लाग्यो । तर एकै छिन्मा उनी सम्हालिए र मानसिक स्तरमै मारलाई उत्तर दिए- होइन । युद्ध समस्याको एउटा सानो अङ्ग मात्र थियो । पानीको त्यो निहुँ टरेको छ । तर वृहत्तररुपमा मान्छे मान्छेमा यसको वर्गवर्गमा हुने झगडाको बीउ मासिएको छैन । वर्गवर्ग बीचको त्यो विग्रह त्यो द्वेष जबसम्म सद्भावमा बद्लिन्न तबसम्म सही मानेमा त्यस्ता युद्धका संभावनाहरुले टाउको उठाइरहेकै हुनेछ । हे मार ! जबसम्म त्यो बीज नास हुन्न तबसम्म त्यो युद्ध टरेकै हुन्न । अतः जुन कारणले मैलॆ प्रब्रज्या लिएँ त्यो टरेको छैन । हे मार ! मैले प्रब्रज्या फिर्ता लिनै मिल्दैन । त्यसकारण म प्रब्राजक रहेरै आफ्नो अभीष्टमा सङ्कल्पित हुन्छु ।ू

मारको संवेग दमन भयो । गौतम जुरुक्क उठे र आलारकलामको आश्रमतिर हिँडे ।
—

८१. कृच्छ तपस्याको अध्ययन

हे पाठकगण ! बाटोमा एउटा घनघोर वन थियो त्यता थरीथरीका ऋषिहरुले थरीथरीका तपश्चर्या गरिरहेका थिए । कोही एक खुट्टामा एकचित्त भई उभिरहेका थिए । कोही उल्टा टाउकोले टेकेर रहने थिए । कोही सधैँ मुठी बाँधेर बस्ने थिए । कोही हात माथितिर उठाएर बस्ने थिए । कोही रुखमा झुण्डिएर बस्ने थिए । कोही पानीमा मात्र बस्ने थिए । कोही जुका र कीराहरुलाई आफ्नो शरीरको मासु र रगत खुवाएर बस्ने थिए । कोही फलामका काँडाहरुमा सुत्ने थिए । सबै नै कठोर विधिका साथ खानापिनासमेत छाडेर हाडछालाका मात्र भएका थिए ।

हे पाठकगण ! यस्तै योगलाई हठयोग भनिन्छ भनेर गौतमले गुरुहरुबाट सुनेका थिए । यस्तै यस्तै कठोर हठयोग भगवान् महाबीरले १३ वर्षसम्म गरेका थिए भन्ने पनि उनले जानेकै थिए । तर देख्न भने पाएका थिएनन् र उनको यो देखाइ पहिलो थियो ।

उनले गुरुहरुबाट सुनेका थिए- ‘योगःश्चित्तवृत्तिनिरोधः’ अर्थात् चित्तवृत्तिको निरोध नै योग हो । योगले शरीरको क्रियाबाट मनलाई नियन्त्रित गर्ने उपदेश दिन्छ । यो आत्माको गहिराइको संधान गर्ने विद्या हो । यो हलचल र प्रलोभनहरुका बीच मनलाई स्थिर राख्ने कला हो । यो अवचेतन मनसम्म पुग्ने मार्गको निर्धारक विज्ञान हो । यसबाट निसर्गोत्तर शक्तिहरु पनि जाग्रत हुन्छ । आदि आदि ।

यो पनि सुनेका थिए- हामी जे गर्छौं वा सोच्दछौँ त्यसको प्रभाव हाम्रा मानसिकतामा पर्दछ । त्यही प्रभाव संस्कार हो । यो संस्कार वैचारिक प्रक्रियाहरु र कर्मका क्षरणबाट बन्दछ । त्यस्तै यो इन्द्रियहरुका आशक्तिहरु र वासनाका तरङ्गहरुबाट उत्पन्न हुन्छ । संस्कारका नगन्य पत्रहरु हाम्रा आत्मामा जमेका हुन्छन् । यिनै पत्रहरुको जमोटको कारणले मान्छे अज्ञानी बन्दछ । योगले यी पत्रहरुलाई तोड्न मद्दत गर्दछ र योगी आफ्ना आत्मरुपको साक्षात्कार गर्दछ ।

यो पनि सुनेका थिए- मान्छे एउटा पशु नै हो । विचारशक्तिको कारणले ऊ अरु पशुभन्दा माथि उठेको हो । तर मान्छेभित्र त्यो पाशविकता सदा संस्कारको रुपमा दबिएर रहेको   हुन्छ । मान्छेहरुका असावधानीमा त्यो अचानक भड्कन्छ र असामाजिक कि्रयाकलापहरुमा त्यो प्रस्तुत हुनपुग्दछ । योगले त्यही असावधानीलाई नियन्त्रित गरी योगीलाई संस्कारबाट मुक्त गराउँदछ ।

हे पाठकगण ! योगाभ्यासको प्रचलन आर्यहरु यता सिन्ध र गंगामैदानी भूमीमा आउनपूर्व नै अनार्यहरुबीच निरन्तरित थियो । यसको दार्शनिक निरुपण मात्र महान् योगी पतंजलीले पछि         गरे ।*  उनको यो दर्शनलाई योगदर्शन भनिन्छ । पतंजलीका अनुसार सांसारिक वासनाहरुमाथि विजय नपाएसम्म चित्तवृत्तिहरुको निरोध हुन्न न त त्यहाँ योगकै स्थिति हुन्छ । अतएव योग वैराग्य साधनाको पन्थ हो र अत्यन्त कृच्छाचारको मार्ग हो ।

* ‘योग की परंपरा प्रागवैदिक है । आर्यों ने इस विद्या का ज्ञान भारत मे आकार प्राप्त किया । पीछे उन्होंने इस विद्या का वर्धन और विकास भी किया । … योगका निरुपण दर्शन के रुपमे पतंजलिने किया । ‘ -संस्कृति के चार अध्याय पृ. २२० ।

पताजलीको योग र कपिलको साङ्ख्य दर्शनका पद्धति एउटै छ । फरक यत्ति हो कि योगदर्शन ईश्वरवादी र साङ्ख्य अनीश्वरवादी छन् । पताजलीको अनुसार ईश्वर सर्वज्ञ गुरु हुन् । उनमा मानवीय आत्माका दोष र अपूर्णता रहेको हुन्न । यो क्लेश कर्मविपाक तथा मलिन संस्कारको स्पर्शबाट सर्वथा मुक्त रहेको हुन्छ । तर अनीश्वरवादी साङ्ख्यका आचार्य कपिलमुनि भन्दछन् ईश्वरको साधनाबेगर पनि योगसाधना गर्न सकिन्छ । पताजलीको योगलाई राजयोग भनिन्छ ।

सिद्धार्थ साङ्ख्यमताम्बलि थिए । त्यसैले पहिले त उनी अनीश्वरवादी योगकै अभ्यास गर्न चाहन्थे । उनमा पनि विश्वास थियो कि ईश्वरको साधनाबेगरै पताजलीले भनेजस्तो योगसाधना गर्न सकिन्छ । उनी त्यसैले राजयोग गर्न चाहन्नथे । यो हठयोगको विषय त ´नै उनको लागि परकै कुरा     भइहाल्यो ।

तथापि यहाँ हठयोगकै तपोभूमिमा आइपुगेपछि यसमा विशेष चाख त बढ्ने भइहाल्यो । उनले एकपछि अर्को गर्दै धेरै तपस्वीहरुका तपश्चर्यालाई हेरे । धेरैसँग उनले चिन्तनपूर्ण वार्ता पनि गरे । तर उनीहरुका चिन्तनशीलता धेरै कमजोर थियो । धेरैजसोले तपश्चर्याको हेतु स्वर्गप्राप्ति हो भन्ने मान्दथे । कोही मुक्तिका कुरा गर्दथे अनि कोही भने मोक्षका । सबैजसो अन्धआस्थामै रुमल्लिएका प्रतीत हुन्थे । कसैले कहिल्यै गौतमलाई बौद्धिक रुपमा सन्तुष्ट गरेनन् । तथापि गौतमले यसरी त्यस वर्षाबासभरी उनीहरुकै आश्रमहरुमा उनीहरुकै अध्ययन गर्दै सदाशयातापूर्ण समय बिताए । यसबीच उनले पचासौँ तपस्वीहरुको सङ्गत गरे तरपनि त्यस तपश्चर्याको सार्थकतालाई उनले स्वीकार्न सकेनन् ।

हे पाठकगण ! वर्षाको अन्त्य भइसकेको थियो । आश्विन शुक्लपक्ष शूरु हुनेसाथ उनले त्यो वर्षाबासलाई छाडे । बाटोमा पर्दथ्यो त्यसै हठयोगका सिद्ध आचार्य भृगुमुनिको आश्रम । साँ´ परिसकेको थियो । यिनै ऋषिको आश्रममा बास बस्ने हेतुसाथ गौतम आँगनमा पुगे ।

भृगुमुनिका कुटी अति सुन्दर ढङ्गमा बनेको थियो । यस्तो वनमा यत्ति सुन्दर कुटी देख्दा गौतम दङ्ग परे । उनी त्यहाँ कौतूहलतासाथ यता र उति अवलोकन गर्दै थिए कि भृगुमुनिले नजिकै आएर सम्बोधन गरे- ूहे भिक्षु ! भन्नुहोस् यो भृगुबूढोले के सेवा गर्नुपर् यो ?ू

गौतमले भृगुऋषिलाई अभिवादन गर्दै सविनय भने- ूहे मुनि ! म साङ्ख्यमताम्बलि आचार्य भारद्वाजबाट प्रब्रजित भिक्ष्ा गौतम हुँ । हे मुनिवर रात पर् यो र बास बस्ने हेतुसाथ म यहाँ पसेको हुँ ।ू

भृगुमुनि- ूहे गौतम ! मेरो आश्रममा तपाईंलाई स्वागत छ । हामी वनवासी तपस्वीहरु यदाकदा नुनको लागिमात्र गाउँमा भिक्षाटन गर्न जाने हुँदा हाम्रा कुटीमा प्रायः अन्न हुन्न । आज म तपाईंलाई वनकै कन्दमूलले मात्र स्वागत गर्नेछु । आउनुहोस् बस्नुहोस् ।ू

गौतम पिँढीतिर जाँदै थिए । भृगुमुनिले सोधे- ूअनि भन्नुहोस् कति कामले यो तपोवनमा आउनुभो ?ू

गौतम- ूहे आचार्य ! मेरो वर्षावास यसै वनमा तपस्वीहरुबीच भयो र अब म आचार्य आलारकालमकहाँ उनैको शिष्यत्व ग्रहण गर्न जानेक्रममा यहाँ आइपुगेको छु ।ू

भृगुमुनिले गौतमको लागि मृगचर्म पिँढीमा बिछाइदिए र अगाडि राखिदिए वनकेराको पातमा वन्य फलहरु ।

भृगु- ूहे गौतम ! तपाईंले त वर्षाबासै यसै तपोवनमा गर्नु भएछ । के तपाईंलाई यतै तपस्या गर्ने विचार आएन ?ू

गौतम- ूहे आचार्य ! हठयोगको बारेमा मैले पहिले सुनेको मात्र थिएँ र यहाँ आएर मात्र पहिलोपल्ट प्रत्यक्षीकरण भयो । त्यसपछि यसबारेमा मलाई केही कौतूहलता जाग्यो । त्यही कौतूहलताबस् केही अध्ययन गर्दागर्दै वर्षामास चर्कियो र मैले यतै वर्षाबास बस्नुपर्ने भयो । मेरो प्रमुख लक्ष भनेको साङ्ख्यका ध्यानविधि सिक्नु थियो । त्यसॊ हुँदा यो हठयोगका अभ्यास गरिहाल्ने विचार आएन । हे आचार्य ! ध्यानयोग तथा राजयोगबाट मानसिक क्रियाहरुलाई नियन्त्रित गरी चित्तवृत्तिको निरोध गर्ने विधिलाई म बुझ्दछु तर देहदण्डनको यो विधिबाट हासिल गर्ने कुरा के हो त्यो मलाई स्पष्ट    छैन ।ू

भृगु- ूहे गौतम ! शरीर भनेको मान्छेका दुःखका कारक तृष्णाको घर हो । जबसम्म शरीरको बोलवाला रहन्छ तबसम्म मान्छे त्यसै तृष्णाको दास भएर रहन्छ । तपाईंले भन्नुभएजस्तो मानसिक कि्रयाहरुलाई नियन्त्रित गर्न शरीरको बासनालण्ठताको कारणले असम्भव हुन जान्छ । त्यसैले दण्डनविधिबाट यसलाई ठेगान लगाइन्छ र त्यो चित्तवृत्तिको निरोध सम्भव हुन जान्छ । चित्तवृत्तिको पूर्णरुपले निरोध भएपछि मान्छे स्वयं मनुष्यताबाट उठेर ईश्वरकोटीमा पुग्दछ । हे गौतम ! साध्य त त्यही हो तर राजयोग वा ध्यान योगजस्ता सरल साधनाबाट शरीर तहलाग्ने वाला छैन तथा सुपुष्ट रहेको शरीर कुनै पनि बेला प्रतिगामी हुन सक्छ र यसलाई सदाकालागि दमन गर्न यो हठको कृच्छ साधना प्रयोग गरिएको हो ।ू

गौतमलाई देहदण्डनको चरमता केही बढी नै हो भन्ने लाग्यो । तथापि आफूले नभोगेको अनुभव नभएको अ´ यसबखत सरोकारै नरहेको विधिउपर केही तर्कवितर्क गर्न उनलाई मन लागेन र नम्रभावमा भने- ूहे परम गुरु हजूरको दयाबाट मैले यस हठयोगको बारेमा पनि सामान्य ज्ञान    पाएँ । म कृतकृतार्थ छु ।ू

राती धेरै अबेरसम्म गौतम र भृगुले सौहादर््रपूर्ण वार्ता गरिरहे र मध्यराततिर सुते । बिहान सबेरै गौतम आफ्नो बाटो लागे ।
—-

८२. आलार कालमकोमा योगसाधना

हे पाठकगण ! भृगुआश्रम छाडेर नौ दिनसम्म हिँडेपछि गौतम आलारकालमको आश्रममा पुगे ।*

* जहँ जहँ चरन परे गौतम के पृ. १०२ । 

आलारकालाम आफ्ना चारसय शिष्यहरुलाई प्रवचन दिँदै थिए । सत्तरी वर्षका आचार्यको शरीर दुब्लो पातलो थियो । तथापि आँखा धपधपाउँदा थिए । उनको गहकिला आवाजले समस्त शिष्यहरुलाई सम्मोहित गरेको लाग्दथ्यो । गौतम स्वयं उनको व्यक्तित्वबाट अति प्रभावित भए ।

आचार्यको प्रवचन सकिएपछि गौतमले अगाडि आएर प्रणाम गर्दै भने- ूहे आचार्य ! म शाक्यगणबाट प्रब्रजित भिक्षु गौतम हुँ । मैले बाल्यकालमै हजूरका परमगुनी शिष्य आचार्य भारद्वाजबाट प्राथमिक स्तरका ज्ञान तथा योगाभ्यास सिकेको छु । अब प्रब्रजित भएर हजूरकै शरणमा पूर्ण ज्ञानको लागि आएको छु ।ू

मौन व्यक्तित्वका गम्भीर आचार्य आलारकालामले गौतमको वाणी सुन्नेबित्तिकै उनलाई गौर गरेर    हेरे । यसरी हेरे मानौँ उनी उनलाई राम्रै जान्दछन् वा यसरी कि उनी उनैको प्रतीक्षामा थिए र बल्ल भेटे ।

आचार्यले छोटोमा बोले- ूहे भिक्षु ! तिमीलाई स्वागत छ । यहाँ रहेर ज्ञान तथा साधना पद्धति तिमी सिक्न सक्छौ । तर याद राख्नु यहाँ कोही राजा वा राजकुमार रहन सक्दैनन् । सबै संन्यासीहरु रहन्छन् ।ू

गौतमलाई लाग्यो आचार्यले सायद उनका बारेमा पहिले नै सुनेका थिए वा उनको प्रब्रज्याको बारेमा पनि थाहा पाएका थिए । यो जानकारीबाट गौतमलाई केही सजिलो अनुभूत     भयो । उनले आचार्यलाई विश्वस्त पार्दै भने- ूहे आचार्य ! हजूरको शरणमा कुनै राजा महाराजा वा राजकुमार आएका छैनन् । सांसारिक प्रपञ्चलाई पूर्णतः त्यागी एउटा संन्यासी आएको छ । मेरा गुरु भारद्वाजबाट प्रब्रजित हुँदा नै एउटा प्रब्रजितको के अनुशासन हुन्छ राम्ररी सिकेको छु । म विश्वास दिलाउन चाहन्छु- म यहाँ कुनै समस्या हुने छुइँन ।ू

आलारकालामले पहिले गौतममा भएको पूर्वज्ञानहरुको परीक्षण गर्न चाहे ।

– हे गौतम ! के तिमीलाई थाहा छ यो आश्रमले कुन सम्प्रदायको आदर्शलाई बोक्दछ ।ू
– हे आचार्य ! कपिलमुनिद्वारा प्रतिपादित साङ्ख्य दर्शनको आदर्शलाई बोक्दछ ।ू
– के तिमीलाई यसका आधारभूत कुराहरु थाहा छ ?ू
– हे आचार्य ! म कपिलमुनिद्वारानै संरक्षित कपिलवस्तुका शाक्यगणमा हुर्कें र बढेँ । मेरा समस्त गण यही मतलाई जानीनजानी अवलम्बन गर्दछन् । अतः मैले पनि मेरा परिवारका गुरुजन तथा पाठशालाका आचार्यहरुद्वारा केही सिक्ने अवसर पाएको छु । हे आचार्य ! साङ्ख्य दर्शनअनुसार कुनै पनि कुरालाई प्रमाणबेगर सत्य मानिन्न । ू
– संसारको वास्तविक रुप के हो ू
– वास्तविक संसारको दुई रुप छन्- ‘व्यक्त’ अर्थात् पूर्ण विकसित र ‘अव्यक्त’ अर्थात् अविकसित । विकसित रुप त हामी अनुभूत गर्न सक्छौँ तर अविकसितलाई सक्दैनौँ ।ू
– किन ?ू
– यसका धेरै कारणहरु हुन सक्छन् । जस्तै ती अति सूक्ष्म हुन सक्छन् । ती दुरीमा रहेका हुन सक्छन् । तिनका बीचमा व्यवधान हुन सक्छन् । त्यसमा मिलावट भई अर्कै स्वरुपमा बसेका हुन सक्छन् । अनि अवलोकनकर्तामा तीव्र वेदना वा इन्द्रियदोष पनि हुन सक्छन् ।ू
– अव्यक्त कसरी व्यक्तमा परिणत हुन्छ ?ू
– अव्यक्त व्यक्तमा ‘सत्व’ ‘रज’ र ‘तम’ तीन गुणका क्रियाशीलताबाट परिणत हुन्छ । ‘सत्व’ भनेको मान्छे जातिलाई सुख दिने गुण हो । ‘रज’ भनेको क्रियाशीलताको प्रेरक गुण हो । र ‘तम’ भनेको भारिपन रोकावट वा निष्किृयताको गुण हो । तीनै गुण एकअर्काप्रति हावी नभएसम्म विकासक्रम रोकिएको हुन्छ र हावी हुन लागेपछि हावी भएका गुणअनुसार विकास निःसृत हुन्छ । हावी भएका गुणहरुको मात्रामा प्रभाव पार्ने मुख्य कारण हो ‘दुःख’ ।ू

गौतमका उत्तरहरुबाट गुरु अति नै प्रभावित भए ।

– गौतम ! तिमीलाई साङ्ख्य दर्शनको राम्रै ज्ञान रहेछ । ज्ञानको पक्षमा तिमी अरु के जान्न चाहन्छौ ?ू
– हे पूज्य आचार्य । समस्त विकासको कारक दुःख हो । मान्छेमा अनेकन आकाङ्क्षा र तृष्णाहरु छन् । म बुझ्दछु जबसम्म यी सबैको दमन हुन्न दुःख नै नासिन्न । यस्तो बाटोको म चाहना राख्दछु जसबाट तीनैवटा मानवीय गुणहरु सन्तुलनमा रहुन् । त्यसको लागि के उपाय गर्नुपर्छ त्यो बाटोको खोजीमा म छु ।ू

– चित्तलाई निरोध गर्ने ध्यानयोग त्यसको सर्वोत्तम उपाय हो । त्यसैको लागि यस विधिको सृजना भएको छ । तिमीले त्यही योगविद्या यहाँ यो आश्रममा सिक्न सक्ने छौ ।ू

हे पाठकगण ! त्यस उपरान्त गौतम आलारकालामकोमै रहेर ज्ञान तथा ध्यानपद्धति सिक्न लागे । आचार्य आलारकालामका शिक्षा सिर्फ सैद्धान्तिक मात्र हुन्न थे । उनका शिक्षा पूर्णतः अभ्यासमुखी हुने गर्दथे । आचार्य स्वयं साथसाथै बसेर अभ्यासहरु गर्थे र शिष्यहरुलाई पनि गराउँथे । मानसिक तर्कवितर्कलाई उनी निरुत्साहित गर्दथे । प्रत्यक्ष अनुभव र उपयुक्त साधनाबाट ज्ञानको मार्ग प्रशस्त गराउँदथे । ज्ञानप्राप्तिको स्तरमा पुग्न ध्यानसाधनाको उच्चस्तरमा पुग्नुपर्ने उनको शिक्षा हुन्थ्यो । हे पाठकगण ! त्यस्तो उच्चस्तरको साधना तबमात्र सम्भव हुन्छ जब व्यक्ति आफ्ना अतीतका राग द्वेष र भविष्यका कामनाहरुबाट मुक्त हुन सक्दछ । त्यो आत्ममुक्तिको लागि नै व्यक्तिले आफ्ना समस्त चेतनालाई केन्द्रीकृत गर्नुपर्दछ । तसर्थ त्यसको लागि प्रथम चरण त चेतनालाई केन्द्रीकृत गर्नु नै थियो ।

यहाँ आएपछि सिद्धार्थले आफ्ना ध्यानसाधनामा केके कमीकमजोरीहरु थिए थहा पाए । राग र द्वेषबाट टाढा हुने उनको उत्कट चाहना नै बढि संवेदनशील भएर रागमा परिणत हुने गरेको रहेछ । गुरुको प्रशिक्षणबाट पहिले त उनले त्यस्ता कमीकमजोरीहरुलाई ध्यानविधिबाटै नियन्त्रण गरे । त्यसपछि आफूलाई त्यस्ता रागहरुबाट कंचन बनाएर अरु उच्च साधनाहरु सिक्न लागे । उनी आफ्ना साधनामा यत्ति निर्लिप्त हुन्थे कि कतैबाट व्यवधान नआवस् भन्ने हेतुसाथ बारबार वनको अरु भित्रीभागमा जान्थे र उतै दुईचार दिन      हराउँथे ।

त्यसपछि एक समय आयो जब उनले आफ्ना ध्यानमा पुराना राग र द्वेष अनि भविष्यका अभिलाषाहरुलाई पूर्णरुपले दमन गरे । उनका चित्त निर्बिचार तथा वीतराग बने । उनीभित्रका रागद्वेषको समूल नष्ट भयो । यसपछि त आनन्द र पीडाको अवस्था नै समाप्त भयो । उनलाई लाग्यो कि उनका समस्त इन्द्रियहरुको कार्यव्यापार समाप्त भइसकेको छ र उनको चित्त वायुहीन सरोवरको पानी समान शान्त र स्थिर बनेको छ ।

आचार्यले गौतमलाई अब अर्को चरण सिकाए जसबाट चित्तलाई असीम आकाशमा एकाकार गर्न सकियोस् । यस चरणमा मन अनन्तताको साथमा तदाकार भएको हुन्छ र सबै भौतिक पदार्थ र दृश्यजगत्को अस्तित्वको भान हुन्न । आकाशै सबै पदार्थका स्रोत भएको देखिन्छ । गौतमले यो विधि पनि सिके तथा यसमा पनि उनले छिट्टै सफलता हासिल    गरे । तर यो अनन्त आकाशको अनुभूतिमा पुगे पनि आफ्ना प्रगाढ चिन्ता र पीडाबाटचाहिँ उनी टाढा भएनन् । त्यसबाट उनी मुक्त हुन सकेनन् । ती सब स्वान्त सुख अनि ती       पनि क्षणिक मात्र प्रतीत भए । गौतमले अझै अनन्त आकाशको क्षेत्रमाथि विजय प्राप्त गर्न बाँकी देखे । त्यो बाँकी कुराको चाह नै फेरि उनका लागि क्लेश बने । उनी निरन्तर अभ्यासमा लागे ।

हे पाठकगण ! सारभूतरुपमा यो आकाशको क्षेत्र भनेको चित्तको विचरण गर्ने क्षेत्र मानिन्छ र यसमा विजय पाएर असीम आत्मजागृतिको अनुभूति प्राप्त गर्नु नै साधकको एकमात्र अभीष्ट हुने गर्छ । यसबाट सृष्टिको समस्त कार्यहरुमा दृष्टिभाव विद्यमान हुन जान्छ । अन्ततः गौतमले यो स्तरको सफलता पनि हासिल गरे । तर अझै उनी आफ्ना गहन पीडा र चिन्ताको भावबाट भने टाढा हुन सकेनन् ।

उनी अन्तिम लक्षमा भने पुगेका थिए । गुरुले ढाडस दिँदै भने- ूहे गौतम ! अब समस्त जगत्को मायारुपलाई बुझेर साधना गरेमा ‘अपदार्थता’को अवस्थामा पुगिन्छ जहाँ चित्तले दृश्य जगत्लाई आकार, प्रकार, रुप, गन्ध, स्वाद, गरम, ठण्डा, कठोर, कोमल, राम्रो, नराम्रो, घृण्य, अघृण्य बनाउन     छाड्दछ । त्यसको लागि तिमीले अझै दुष्कर साधना गर्नुपर्छ ।ू

गौतम अझै उत्साहित थिए । उनले फेरि पनि वनको भित्रीभागमा गएर घोर साधना गरे र अन्ततः त्यो ‘अपदार्थता’ को स्थिति पनि हासिल गरे । तथापि उनले अझै  आफूभित्रको त्यो पीडाको संवेगलाई मुक्त गर्न सकेनन् । समाधिबाट उठनेवित्तिकै ती संवेग जस्ताको तस्तै फेरि पनि मानसपटलमा आउँदथे । उनले त्यहाँ चार ध्यान र उनमा तीन सिँढी गरी जम्मा सात तह सिके । तथापि त्यो उनको लागि अपूर्ण नै रह्यो ।

उनले एकदिन आचार्यलाई प्रार्थना गरे- ूहे आचार्य ! मेरो खोज ‘अपदार्थता’ को स्थिति प्राप्ति पछि पनि अझै आफ्ना संवेगको जालमा छटपटाइरहेको छ । मैले अरु के सिक्न बाँकी छ ?ू

आचार्य बोले – ूहे गौतम ! मेरा समस्त जीवनकालमा न मैले तिमीसमान शिष्य पाएँ न मेरा गुरु त्यत्तिका मेधावी थिए । तिम्रो अध्ययनको यात्राले आजसम्मको योगविद्याको चरम सीमा नाघिसकेको छ । मैले जति जाने त्यो तिमीलाई सिकाइसकेँ । सम्पूर्ण आर्यावर्तमा मैले जानेका सातौँ चरणबाट माथि एक चरणको विकास गर्ने एकैजना मात्र आचार्य छन् । उहाँ हुनुहुन्छ आचार्य उद्दक रामपुत्र । तिमी उहाँकोमै गएर त्यो माथिल्लो चरणको सिद्धि प्राप्त गर्न सक्नेछौ ।ू

गौतम बोले- ूहे आचार्य ! मेरो खोज सिर्फ आफ्नो मुक्तिको लागि मात्र सीमित नभई समस्त मानवजातिको दुःख मोचनको लागि छ । अतः मलाई लाग्छ हजूरले सुझाएको बाटैमा मैले लाग्नुपर्छ । हे परम गुरु ! मैले हजूरको कृपाबाट कहिल्यै प्राप्त नगरेका सिद्धि प्राप्त गरेकोछु । त्यस प्राप्तिको सार्थकता त्यति बेला हुन्छ जब यसले आफ्नो पराकाष्ठा छुनेछ । हे गुरु ! म अब प्रस्थान गर्छु । आज्ञा होस् ।ू

त्यसपछि गुरुको आज्ञासाथ उनी त्यहाँबाट हिँडे ।
——

८३. रामपुत्रकोमा योगाभ्यास

हे पाठकगण ! गौतम सरासर आचार्य उद्दक रामपुत्रका आश्रममा पुगे । आचार्य उद्दक रामपुत्र त्यस बखत ७५ वर्षको उमेरमा थिए । हेर्दामा उनी त्यो उमेरका कत्ति पनि लाग्दैन थे । आलारकालाम जत्तिको शारीरिक गठन नभए पनि उनमा स्फूर्ति ५० वर्षे प्रौढ समानको थियो । त्यहाँ नै उनले पहिले भेटेका पाँचजना प्रब्राजकहरु कौण्डन्य अस्सजि बप्प महानाम तथा भद्दीय पनि ध्यानविधि सिक्दै गरेका भेटे । कौण्डन्यले उनलाई सरासर गुरुसामू पुर् याइ दिए ।

गौतमले गुरुलाई प्रणाम गर्दै भने- ूहे आचार्य ! म शाक्यकुलबाट प्रब्रजित भिक्षु गौतम हुँ । म हजूरको शरणमा विद्यार्थ आएको छु ।ू

गौतमको मेधावी यशको ख्याति पहिलेदेखि नै यस आश्रममा पनि आइसकेथ्यो । अचार्य रामपुत्र उनको परिचय पाउनासाथ एकछिन् अवाक रहे । उनका ख्यातिको कुरा आफ्नै ठाउँमा थियो । गौतमको व्यक्तित्वसमेत सामान्य साधकको जस्तो थिएन । एकछिन आचार्य उनैमा हराए ।

कौण्डन्य यसै मौकामा बोले- ूहे परमगुरु ! यी कपिलवस्तुका महाराजा शुद्धोदनका पुत्र सिद्धार्थ गौतम हुन् । जातीय सङ्घर्षलाई रोक्नको लागि उनले ३ वर्षअघि* प्रब्रज्या लिएका थिए र यत्रतत्र अनेकन विद्याहरु सिक्दै अहिले हजूरसामू आइपुगेका छन् ।ू

* ऐ. पृ. १०९ ।

आचार्यले वास्तवमा गौतमको मेधावी कि्रयाकलापहरुको चर्चा धेरै सुन्दै आएका थिए । जस्तो उनीबारे सुनेका थिए त्यसबाट उनलाई पहिले लागिसकेको थियो कि कुनै न कुनै हिसाबमा कुनै न कुनै समय कहीँ न कहीँ उनीसँग साक्षात्कार अवश्य हुनेछ । प्राणी को एकाकार अन्ततः समुन्द्रमा हुन्छ नै । तर उनले योचाहिँ सोचेका थिएनन् कि यसरी उनी यत्ति छिट्टै उनैका शिष्यत्व ग्रहण गर्न आइपुग्नेछन् ।

आचार्यले गौतमको आगमनलाई अति इज्जत दिए । उनका पूर्वज्ञानहरुबारे जिज्ञासा राखे- ूहे गौतम ! तिमीले समस्त वेद ब्राह्मण उपनिषद् वेदाङ्ग र छवटै दर्शनका अध्ययन गरेका छौ भन्ने कुरा मैले विभिन्न स्रोतहरुबाट थाहा पाएको छु । प्रब्रजित भएपछि तिमीले हालका विभिन्न मतमतान्तहरुको अध्ययन र ध्यानसाधना गर्दै हिँड्दैछौ भन्ने पनि सुनेको छु । आज मकहाँ विद्या अध्ययनार्थ आएको परिप्रेक्षमा म तिमीलाई यो सोध्दछु कि तिमी मबाट के सिक्न चाहन्छौ ?ू

सिद्धार्थ- ूहे आचार्य ! प्रब्रजित भएपछि मैले विभिन्न सम्प्रदायका मतमतान्तरको अध्ययन गरेँ । मैले कहीँ कतै मानवजातिलाई दुःखको भवसागरबाट उतार्ने सटिक र सरल बाटो सुझाएको पाइन । म असन्तुष्ट रहेँ र योगसाधनातर्फ आकर्षित भएँ । त्यसपछि मैले आचार्य आलारकालामकहाँ गएर उहाँले सिकाउने सात चरणको समाधिविधि सिकेँ । त्यस उपरान्त आचार्य स्वयंले हजूरकोमा बाँकी चरणको समाधि विधि सिक्न पठाउनु भएकोले म यहाँ आएको छु । हे आचार्य ! अब म हजूरकै शरणमा छु ।ू

आचार्य उद्दक रामपुत्रले अब गौतमलाई आफ्नै अगाडि ध्यानका सबै चरणहरुका साधना गर्न लगाए । गौतमले ‘अपदार्थता’का चरणहरु एकपछि अर्को गर्दै सबैलाई सफलतापूर्वक गरेर देखाए । गौतमका सिद्धिलाई देखेर आचार्यलाई हर्षको सीमा नै रहेन ।

हे पाठकगण ! आचार्यले त्यसै दिनदेखि गौतमलाई नयाँ चरण ुअकिाचन पायतनु नामको ‘अरुप समाधि’को अवस्था अर्थात् विचारबाट अविचारको अवस्था प्राप्त कसरी गर्ने भन्नेबारेमा सिकाउन    लागे । विशेष आलारकालाम र उद्दकका ध्यानपद्धति उस्तै भएको हुँदा गौतमलाई यो चरण सिक्न निक्कै सजिलो भइरहेथ्यो । उनले छोटो समयमै यो अवस्थाको सिद्धि पनि प्राप्त गरे । तर समस्या यहाँ पनि उही रह्यो । यस असाधारण समाधिको अवस्थाबाट जब गौतम बाहिर आउँथे उनका जन्म र मृत्युसम्बन्धी प्रश्न अझै ज्यूँका त्यूँ बाँकी रहेको हुन्थ्यो । यसबाट परम आनन्द त उनले पाए तर जगत्को चरम वास्तविकताको साँचो भने यो पनि होइन भन्ने उनलाई लाग्यो । केही दिनपछि उनले निर्णय गरे- समाधिको विधिले जन्म र मरणको वन्धनबाट मुक्ति कदाचित दिँदैन अतः उनले अरु अगाडि बढ्नुपर्छ ।

हे पाठकगण ! भोलीपल्ट बिहानै भिक्षाटन गरेर फर्केपछि पाँचैजना साथीहरुसाथ उनी खान बसे । गौतमको अनुहारको रङ्ग आज फरक थियो । पाँचै जनाले उनलाई सोधे- ूहे गौतम ! के कारण हो कि तपाईंका मुहारमा आज खिन्नता छ ?ू

गौतमले त्यही भावमा भने- ूहे मित्रगण ! व्यक्तिलाई भवपीडाबाट मुक्त गर्ने मेरो मूलभूत प्रश्न यहाँ पनि अनुत्तरित रह्यो । त्यसैले मेरो खोजको निरन्तरताको लागि यो स्थान छोडेर जानुपर्ने भएको      छ । हे मित्रगण ! तपाईंहरुको माया र गुरुको सदासयता हँदाहुँदै पनि म भोलि नै गरुको आज्ञा लिएर यो ठाउँ छाडेर जाँदैछु । तपाईहरुसँग पनि छुट्ने बेला आएको छ ।ू

पाँचैजना साथीहरु हतप्रभ भए ।
——

८४. समस्त वैदिक वाङ्मयप्रति अस्वीकृित

हे पाठकगण ! साथसाथ साधना गर्ने साथसाथ भिक्षाटन गर्ने साथसाथ रहने अनि ज्ञानविज्ञानका अनेकन चर्चापरिचर्चा गर्ने गर्दा गौतम र पाँच मित्रहरुबीच प्रगाढ सम्बन्ध विकसित भएको थियो । साथ छुट्नु पर्दा सबै अति खिन्न थिए । दिनभरको उनीहरुको अध्ययन र अभ्यासनै यस खिन्नताबाट प्रभावित भएको थियो । त्यही साँझ एउटा वृक्षमुनि सबै मित्रहरु भेला भए ।

कौण्डन्यले दुःखी हुँदै भनॆ- ूहे मित्र ! तपाईं जाने कुरामा हामीलाई अति दुःख लाग्छ । तथापि तपाईंलाई रोक्नु हाम्रो स्वार्थी प्रयास मात्र हुनेछ । तपाईं जानुहोस् मानवकल्याणको लागि तपाईंको यो यात्रा अति महŒवपूर्ण छ । जानुहोस् मित्र र पत्ता लगाउनुहोस् तपाईंले चाहेको सत्य के हो र कृपया त्यो कुरा प्राप्त भएपछि हामीलाई पनि त्यस ज्ञानले कृतकृतार्थ गराउनुहोस् । हे मित्र ! तपाईंको ध्यानयोगको साधना जुनस्तरमा छन् बाहिरी वाङ्मयको अध्ययन पनि उत्तिकै उच्चस्तरमा छन् । तपाईं र हामीमा यो फरक छ कि हामी जे सुन्छौँ वा सिक्छौँ त्यही अन्तिम सत्य हो भनी तिनलाई जस्ताको तस्तै स्वीकार्छौ । तर तपाईं त्यसलाई बौद्धिक चिन्तनले मथेर के सही के वेसही भनी आफ्ना बौद्धिक मत बनाउदै अग्रगतिको लागि बाटो खोज्नुहुन्छ । हे गौतम ! यो बताउनुहोस् कि तपाईंले समस्त धर्मशास्त्र र दर्शनहरुको मन्थनबाट के धारणा बनाउनुभएको छ अनि तपाईंको खोज के हो मित्र ! तपाईं जान अघि हामीलाई त्यस ज्ञानामृत पान गराउनुहोस् ।ू

गौतम- ूहे मित्रगण ! हाम्रासामू हजारौँ वर्षदेखिका सङ्कलित अनेकन रचनाहरु छन् जसले सिर्जना गरेका मूल्य र मान्यताहरु तत्कालीन अविकसित सामाजिक अवस्थाका थिए । आज उनका स्थानमा नयाँ मान्यताहरु स्थापित भइसकेका छन् । तथापि ती पुरातन मूल्यहरुबाट फाइदा उठाइरहने वर्गले अनेकन धर्मवाक्य र पापका डरहरु सिर्जना गरेर पुराना मूल्यहरुलाई मासिन दिएका छैनन् । यस हिसाबले नवीन मूल्य र खिया परिसकेका पुरातन मूल्यहरु एकै स्थानमा सालगोल भएर अत्यधिक अन्यौल सिर्जना भएको छ । वास्तवमा मूल्य र मान्यताहरुको निर्माण मान्छेजातिका दुःख नासको लागि हुनुपर्ने हो तर उल्टै ती थप दुःखका कारण बन्दैछन् । हे मित्र ! तपाईंले मेरा शास्त्रहरुको अध्ययन र तिनका मन्थनबाट मैले के बुझें र म केको खोजीमा छु त्योबारे जान्न चाहनु भएको छ । अतः म त्यसबारेमा तिनकै विकासक्रम अनुरुप आफ्ना धारणाहरु छोटकरीमा भन्दछु । सुन्नुहोस् ।

ूयस आर्यावर्तका आर्यसांस्कृतिक मूल्यका सबभन्दा पुराना स्रोत हुन् ‘वेद’ । वेदहरु चारवटा छन् ऋगवेद, अथर्ववेद, यजुर्वेद र सामवेद । वेद भनेको स्तुतिहरुको सङ्कलन हो । यिनमा इन्द्र, बरुण, अग्नि, सोम, इशान, प्रजापति, ब्रह्म, महद्धी, यम, आदि देवतालाई शत्रुबाट रक्षा गर युद्धमा सहायता देऊ धन देऊ तथा हामीले चढाएका भोजन मासु र मद्य आदि स्वीकार गर भन्ने मन्त्रहरु समाहित      छन् । यिनलाई अघमर्षण, प्रजापति, परमेष्ठी, ब्राह्मणस्पति वा वृहस्पति, अनिल, दीर्घतमा, नारायण, हीरण्यगर्भ, तथा विश्वकर्मा नामका ऋषिले रचना गरेका हुन् ।

ूऋषि अघमर्षणको अनुसार संसारको उत्पत्ति ‘तपस’ ताप बाट भयो । तपसबाटै नित्य धर्म वा सत्यको उत्पत्ति भयो । यसैबाट तम अर्थात् रात्रिको उत्पत्ति भयो । तमबाट जल, जलबाट काल, कालबाट सूर्य, चन्द्र, पृथ्वी, अन्तरिक्ष र प्रकाशको उत्पत्ति भयो र दिन र रातको व्यवस्था भयो ।

ूऋषि ब्राह्मणस्पति वा वृहस्पतिको अनुसार सृष्टि ‘असत्’ अर्थात् अनन्तताबाट ‘सत्’ मा आयो । सत् मूलरुपमा असत्बाटै उत्पन्न भयो । समस्त सत््का मूल आधार असत् थियो । भावी सत् यसबखत असत्को रुपमा छ ।

ूऋषि प्रजापति परमेष्ठीको अनुसार सबै जगत्को मूल आधार ‘जल’ हो । निहित तत्वका कारण जलले विभिन्न वस्तुको आकार ग्रहण गर्दछ । त्यस निहित तत्वलाई उनले कामशक्ति अर्थात् विश्वव्यापी इच्छाशक्ति भनेका छन् ।

ूऋषि अनिलको अनुसार ‘वायु’ मुख्य तत्व हो । यसमा चलन अन्तर्निहत थियो । त्यसैमा कुनै पनि कुरा उत्पन्न गर्ने शक्ति समावेश छ ।

ूऋषि दीर्घतमाको अनुसार सबै चीजको मूलआधार ‘सूर्य’ हो । यसैमा भएको अन्तरनिहित शक्तिबाटै यो चलायमान छ । यो विद्युत् वा अग्निजस्ता पदार्थबाट बनेको छ ।

ूऋषि नारायणको अनुसार ‘पुरुष’ जगत्को आदि कारण हुन् । ‘पुरुष’बाटै सूर्य चन्द्र पृथ्वी जल अग्नि वायु अन्तरिक्ष आकाश क्षेत्र रितु सबै प्राणी सबै वर्गमा मनुष्य र सबै मानवीय संस्थान उत्पन्न   भयो ।

ूऋषि हिरण्यगर्भको अनुसार ‘अग्नि’ विश्वको एउटा महान् शक्ति हो जो तमाम पार्थिवशक्ति दिव्यशक्ति तथा अस्तित्वको मूल स्रोत हो । यो नै सौरमण्डलको कारण हो तथा विश्वको उत्पादक शक्ति ।

ूऋषि विश्वकर्माको अनुसार ‘पुरुष’ सबै कुराको मूल आधार हो । पुरुष आदिमा छ र अन्तमा पनि । पुरुष सिर्फ एक छ । उनैले विश्व साचालन गर्दछ । उनका चेतना तथा सामथ्र्य महान् छन् । उनै सृष्टि गर्दछन् उनै संहार गर्दछन् अन्त्यमा । सबै उनैमा समाहित हुन्छन् ।

ूहे मित्रगण ! वेदको अध्ययनबाट बुझिन्छ कि यी मानवरचित निधि हुन् । पुरातन कालमा यसको महत्ता थियो । तर आज विकसित समाजको लागि यो अनुपयोगी भइसकेको छ । यसको रटानले यस युगको नैतिक उत्थानमा सघाउ पुग्दैन । यिनबाट सिक्न वा ग्रहण गर्न योग्य कुरा किंचित    छैन । अतः यसलाई मैले पूर्णरुपले अस्वीकार गरेको छु ।

ूवैदिक साहित्यमा चारवेदको अतिरिक्त प्रत्येक वेदका आफ्नाआफ्नै ‘ब्राह्मणग्रन्थ’हरु विकसित भए जसमा यज्ञ अनुष्ठानका विस्तृत वर्णन समावेश छन् । ऋगवेदको प्रमुख ब्राह्मण हो ऐतरीय जसमा चालीस अध्याय छन् र यिनलाई महीदासले सङ्कलन गरेका थिए । यसैको दोस्रो ब्राह्मण हो कौशितकी या सङ्ख्यायन । यसको सङ्कलक को हुन् भन्ने कुरा स्पष्ट छैन । यजुर्वेद दुईभागमा विभक्त छन् कृष्ण यजुर्वेद र शुक्लयजुर्वेद । कृष्णयजुर्वेदको ब्राह्मण हो तैत्तिरीय र शुक्लयजुर्वेदको शतपथ । शतपथ अति विशाल ग्रन्थ हो जसमा चौध काण्ड अन्तर्गत एकसय अध्याय समावेश     छन् । यसमा प्रत्येक अनुष्ठानको प्रयोजनसमेत समावेश गरिएको छ । यसलाई याज्ञवल्क्य ऋषिले रचना गरेका मानिन्छ । सामवेदको ब्राह्मण तीनवटा छन् । ती हुन् ताण्डँ षड्िवंष र जैमिनीय । यी तिनै ब्राह्मणहरु सबैभन्दा प्राचीन मानिन्छन् । अन्त्यमा अथर्ववेदको ब्राह्मण गोपथ हो जसमा याज्ञिक अनुष्ठानको वर्णन छैन । र यसलाई सबैभन्दा पछिल्लो ब्राह्मणको रुपमा लिइन्छ ।@साहित्य सङ्ग्रहालय डट कम

ूयिनै ब्राह्मणहरुमध्ये शतपथ ऐतरीय र तैत्तरीयमा मत्स्यावतार कूर्मअवतार वाराहअवतार वामनावतार र रामभार्गवातारका कथासाथ अवतारवाद स्थापित गरिएका छन् । पछि यी अवतार कथाहरु* पुराणहरुमा परिणत भए जसको विषय जगत्को प्रथमावस्थादेखि सृष्टि विकासम्मका वर्णन गर्नु रहेको छ । सँगै प्रचलनमा थिए इतिहास । वेदमा बर्णित जुन देवासुर स्रग्रामहरु छन् ती सब इतिहासका विषय बने ।

* ‘वैदिक साहित्यमें पुराणोंके इस उल्लेखसे इस भ्रममे न पडना चाहिए कि इनका अभिप्रायः आजकलके १८ हों पुराणसे है । जिन पुराणका उल्लेख वैदिक पुराणोंमे है वह पुराण आजकल उपलव्ध नहीं है ।’ -हिन्दूत्व पृ.१६१ ।

ूवास्तवमा ब्राह्मणग्रन्थ तथा इतिहास र पुराणहरुलाई पनि वेदकै भाग मानिन्छ । अझ पुराणलाई त पाँचौँ वेद भनिन्छ । तथापि यी सबै ब्राह्मणदर्शनका अभिव्यक्तिहरु हुन् जसमा चार अपरिवर्तनीय मान्यताहरु स्थापित गरिएका छन् । जस्तै पहिलो हो वेदलाई पवित्र र अपौरुषेय मान्नैपर्ने कट्टरता । दोस्रो हो आत्माको मुक्तिको लागि यज्ञ धार्मिक पूजाआजा तथा ब्राह्मणको लागि अकाटँ दानव्यवस्था । तेस्रो हो रक्तशुद्धि र उचनीचताको आधारमा तह र भेदगत चातुर्वर्णीय सामाजिक व्यवस्था र चौथो हो कर्म र भाग्यमा विश्वास गर्ने मान्यता । यिनै ग्रन्थहरुले वेदलाई अपौरुषेय प्रश्नको दायराभन्दा माथि र सर्वप्रमाणको स्रोत बनाए । यीनैले यान्त्रिक खर्चिलो कर्मकाण्ड िहंसापूर्ण यज्ञ र ब्राह्मणहरुको शोषणपूर्ण एकाधिकारबादी पुरोहित्याइँ र वर्गीय भेदभावको आरोपण र त्यसको लागि संरक्षण दियो । हे मित्रगण ! ब्राह्मणग्रन्थले सिर्जना गरेका ब्राह्मणवाद युगको लागि एउटा कलुष नै सिद्ध भयो । मानव जीवनको सच्चा धर्मकै विरोधी यसलाई मैले मानेँ र यसलाई पूर्णतः अस्वीकार गरेको छु ।

ूहे मित्रगण ! त्यो ब्राह्मणयुग जुनबेला याज्ञिक अनुष्ठानमा पूर्णतः मत्त थियो त्यसै युगमा अनेकन वनबासी वैदिक ऋषिहरुले पारलौकिक विषयमा पनि चिन्तन गर्नलागेका थिए । आत्मा के हो सृष्टिको उत्पत्ति कसरी भयो केबाट सृष्टिका तत्वहरु बनेका छन् सृष्टिको कर्ता नियामक को हुन् जडप्रकृतिबाट भिन्न जो चेतनसत्ता छ त्यसको स्वरुप के हो आदि प्रश्नहरुमा उनीहरु चिन्तनशील थिए । यी आन्दोलनमा यज्ञ संचालक ब्राह्मणको दाँजोमा सत्तासीन क्षत्रियहरुको बढी प्रधानता थियो । अरण्य अर्थात् वनमै रचिएकाले तिनलाई ‘आरण्यक’ वा ‘उपनिषद्’ भनियो । वास्तवमा उपनिषद् पनि वेद र ब्राह्णग्रन्थकै अंशको रुपमा पुरोहितवादको विरोधीहरुले रचेका थिए । ऋगवेदको ब्राह्मणसँग कौशितकी उपनिषद् बने भने शुक्लयजुर्वेदका शतपथ ब्राह्मणसँग वृहदारण्यकोपनिषद् बने । त्यस्तै कृष्णयजुर्वेदको तैत्तिरीय ब्राह्मणसँग कठउपनिषद्, श्वेताश्वर उपनिषद्, तैत्तिरीय उपनिषद् र मैत्रायणीय उपनिषद् बने । त्यस्तै सामवेदको ब्राह्मणग्रन्थसँग सम्बन्ध राख्ने उपनिषद्हरु हुन् केन र छान्दोग्य अनि अथर्ववेदका मण्डूक उपनिषद्, प्रश्नउपनिषद् र माण्डूक्य उपनिषद् ।* यी बाहेक अनेक उपनिषद्हरुका रचना भए र यिनका सङ्ख्या दुईसय भन्दा माथि गनिएको छ । यी उपनिषद्को विशेषता यो रहेको छ कि वेदकै अंशको रुपमा विकसित भएको भए पनि यिनले वेदको प्रामाणिकता र अपौरुषेयताको खण्डन गर्दछन् । यी सबले ‘ब्रह्म’लाई स्थापना गर्दै ‘आत्मा’सँग तादात्म्य गर्दछ । हे मित्रगण ! उपनिषद् निश्चितरुपमा कलूषित युगविरुद्ध एउटा प्रगतिशील विद्रोह थियो । तथापि त्यसले वकालत गरेका ब्रह्मको प्रामाणिकता नभएको हुँदा मैले उनका सम्पूर्ण स्थापनालाई पनि अस्वीकार गरेको छु ।

* भारतीय संस्कृति और उसका इतिहास पृ. ९८ ।

ूउपनिषद् पछिका साहित्य हुन् वेदका अङ्ग ‘वेदाङ्ग’ । यी अङ्गहरु हुन् शिक्षा छन्द व्याकरण निरुक्त ज्योतिषी र कल्प । ज्योतिषीलाई आँखा निरुक्तलाई कान शिक्षालाई नाक व्याकरणलाई मुख छन्दलाई खुट्टा र कल्पलाई हात मानिएको छ ।

ूशिक्षामा वर्ण, स्वर, मात्रा, आदि उच्चारणको विषय समावेश गरिएको छ । हरेक वेदको    लागि छुट्टाछुट्टै शाखा छन् जसलाई प्रतिशाख्य भनिन्छ । यसबारेमा चारवटा ग्रन्थ हाल बढी प्रचलित      छन् । ती हुन् २५००० हजार सूत्रसमेतको याज्ञवल्क्य शिक्षा, १२५००० सूत्र समेतको गणेशशिक्षा, ३६००० सूत्रसमेतको भारद्वाजशिक्षा र ५६००० सूत्रसमेतको काश्यपशिक्षा । छन्दमा वैदिक छन्दको निरुपण गरिएको छ, जसमा आचार्य पिङ्गलकले बनाएका सूत्रहरु समावेश छन् । व्याकरण वेदका शब्दलाई राम्ररी बुझ्न एउटा शास्त्रको रुपमा आचार्य शाकपूनीले रचना गरेका थिए । निरुक्त शास्त्रमा शब्दहरुका व्युत्पत्ति या निरुक्तिलाई प्रतिपादन गरिएको छ. जसलाई धेरै आचार्यले काम गरेका थिए र अन्तिम परिमार्जन आचार्य यास्कले गरेका थिए । ज्योतिषीशास्त्र ब्राह्मणकालदेखि नै रचना हुँदै आएको प्राचीन शास्त्र हो । यसको प्राचीनतम ग्रन्थको नाम ज्योतिषीवेदाङ्ग हो र यसमा सूर्य, चन्द्र, नक्षत्र, आदिका वर्णनका ४० श्लोक विद्यमान छन् । ज्योतिषीशास्त्र यज्ञयज्ञादि कर्मको लागि उचित समयको पहिचान र ज्ञानसँग सम्बन्धित छ । कल्प आर्यजातिका वैयक्तिक पारिवारिक एवं सामाजिक जीवनको नियम सङ्ग्रह हो । कल्प तीन भागमा विभाजित छन्- श्रौत, गृह्य र धर्म । श्रौत सूत्र ब्राह्मणग्रन्थको सारको रुपमा छ तथा गृह्यसूत्र एक व्यक्तिको जन्मदेखि मृत्युपर्यन्तका सबै धर्म संस्कार र अनुष्ठानहरुका विधिविधान सङ्ग्रह हो । धर्मशूत्रचाहिँ व्यक्तिको समाजप्रतिका कर्तव्य र तिनका विवरण सङ्ग्रह हो ।*   वेदाङ्गहरु वेदको सर्वसत्तालाई नै बल पुर् याउने शास्त्रको रुपमा रचिएको हुँदा यिनमा धेरै विशिष्टता हुँदाहुँदै पनि यिनको प्रयोजन नै गलत विषयका अध्ययनका लागि भएकाले यिनलाई पनि मैले अस्वीकार गरेँ ।

* ऐ. पृ १०९ ।