~सुभाषराम~
नेवाः समाजय् ब्याप्त ख्यालि, न्हिलि, ध्याचूया परम्परां नेवाः लहना (अष्खष्ष्शिबतष्यल) गुलि च्वन्ह्याः धकाः क्यं । ख्यालि, न्हिलि, ध्याचूया थीथी पहः मेमेगु जाति बाय् देसय् दुसां नं नेवाःतय्गु पहः धाःसा बिस्कं । कमीक, कमेडी, सटाय्र, जोक, क्यारिकेचर, प्रहसन, वीट व ह्यूमर आदी छुं विधालिसे पाय्छि कथं ज्वःमलाःगु नेवाःतय्गु ख्यालःया परम्परा दु । ‘साहुया ल्हाः क्वकाये मज्यूगु बाखं’, ‘तानांद्यःया बाखं’, ‘ क्वेना गनेद्यःयात च्यापांचूम्ह बाहांया बाखं’, ‘ककाजुया बाखं’, ‘धुकूपिकू जुजुं का ध्वं गुरुजुं खि का’ थेंन्या ःगु ख्यालि लोक बाखं, ‘छ्यं ध्यनाः ब्यूसा हिं किकल धाइ’, ‘दां मरु बाउचिया लैं न्यायेमाः’, ‘जिचा भाजुं ला न्याये सः’, ‘जिमि अजियात तःधंगु लुसि’ थेंज्याःगु छुनाखं नं झीगु न्हियान्हिथंया जीवनय् नं ख्यालि ध्याचू उलि हे प्यपुनाच्वंगु खँ सीकेफु । अझ नेवाःतय्गु ख्यालि, ध्याचुलिं जाःगु लोक म्येत नं उलि हे दु, गथेकि –
वा पितं छपिचा, ज्यामि वलं भुतुचा
भुतूमिसां बजि नल पिचां स्वपिचाम्ह ज्वः थें ज्या मज्वःनि, धंगः मरुनि भम्चा
जा थूसा जा क्वयेकीगु, क“े खुंसां चि न्वयेकीगु
धंग मरुनि भम्चा धंग मरुनिम्वाःः मदुगु तन्ता याइ, अप्वः सुकू धन्ना काइ
गथे हरे भक्ति याइगजि त्वनाः गंसि जुल शरीर जि क्वें थें
दाम दांछि मदयाव थौं जुल वें थें
थथे हे लुसि प्याखं, कालासि भैलः, बाथः प्याखं, फाकंदलि प्याखं, झ्याःचा प्याखं तसकं न्ह्यथने बहःगु ख्यालि, न्हिलि व ध्याचुलिं जाःगु प्याखं खः। बजि ल्हुुइगु लुसि ल्वाकाः ख्यालि व ध्याचू म्ये लिसे ल्हुइगु प्याखं लुसि प्याखं खः । थ्व प्याखंया मू आज्जु धयागु हे राजनीतिक, सामाजिक ख्यलय् जुयाच्वंगु अन्याः अत्याःचाःया सः ब्वयेगु खः । दछि तक जूगु थीथी घटनाया आगं प्वलेगु खः । थिमि, नगदे, साय्मि गां (दधिकोट) व ख्वपय् थ्व प्याखं हुइकीगु चलन दु ।
लुसि प्याखं क्यनेगु झ्वलय् ल“य् वनेबलय् हालीगु म्ये थथे –
बिन्हां बि पासापिं ल“य् च्वनेपते
लुसि ल्वाका वया न्हां, खःला पासा
चखुंचिया ग्वालि मदु हुं खापाया पालि मदु
लुसि ल्वाका वया न्हां
प्याखं क्यनीगु थासय् थ्यनेवं
नँ नँ नाटेश्वर देवयाके दरसन वया न्हां
सयां मखु फयां मखु ख्यालः भति वया न्हां
व न्हां थ्व न्हां
लोकपञ्च सकसिनं हेला यायेमते न्हां
थ्वया लिपा ध्याचू म्ये वइ । गनं धाःसा पुलांगु म्ये हाहां प्याखं ल्हुइ । बाजं कथं बःखिं (बःयात कापतं भुनातःगु, ज“य् चिइगु ह्यय्कथंयागु खिं) दइ, गुगु खिं थाइगु मखसें ब्व जक ब्वइगु खः । थुकिया लिसे ताः थाइ । ख्वपय् प्याखंम्वःतय्सं धोति चिइसा थिमिइ जूसा लं सुरुवाः पुनी । लुसि प्याखनय् लुसि ल्वाकीपिं प्यम्ह, ताः थाइम्ह छम्ह, बःखिं थाइम्ह छम्ह व मिसाम्ह (जेठीचा) छम्ह यानाः मुक्कं न्हय्म्ह प्याखंम्वःत दइ ।
थिमिइ ल्हुइकीगु कालासि भैलः प्याखं धाःसा थिमिया नांजाःगु भैलः प्याखं लिसे ज्वःलाः । कालासि भैलः प्याखंया प्याखंम्वःतय्गु वसः भैलःया हे वसः थें जुइ, ख्वाःपाः निसें धाः बाजं, भुस्याः, प्वङ्गाया सः थें च्वंक म्हुतुं हे सः पिकाइ । थुकिया लिसे थी थी ध्याचू ख“त, छुनाख“ नं न्ह्यइपुगु पहलं प्याखनय् छ्यली । प्याखंम्वःतय्गु चहःपहः, ख्यालंख्यालंया बाजं, भुस्याः, प्वङ्गा खनीबलय् न्हिले पिइ हे फइमखु । थुगु प्याखं छु छु ‘महात्सव’ धाःगु त्वःताः थिमिइ स्वये मदुगु तःद“ दत । थुगु प्याखंत सापारुया कन्हय् कुन्हु (गुंलागा दुतियाकुन्हु) निसें क्यनेगु याः ।
यलया बाथः प्याखं कार्तिक लां ल्हुइकीगु काती प्याखं दुनेया प्याखं खः । स्वम्ह मू प्याखंम्वःत गं दाजु, समा दाजु व बाथः किजा दइगु थुगु प्याखनय् दकलय् मूम्ह पात्र धाःसा बाथः किजा खः । थुमित ब्रम्हा, विष्णु व महेश्वर बाय् भूत, वर्तमान व भविष्य अझ ये“, यल व ख्वपया दाजुकिजापिनि प्रतिक नं धाइगु जुयाच्वन । वसःया रुपय् जामा, जनी अले ब्वहलय् गा दइ, लिसें ख्वाःपाः नं पुयातःगु दइ । गंदाजु व समादाजुया ख्वाःपाः न्हूगु दयेकूगु खःसां बाथःकिजाया ख्वाःपाः चाहिं जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय्यागु हे थौंतक छ्यलाच्वंगु दु । दबुलिइ प्याखंम्वःतय्सं थीथी ख्यालि व ध्याचुलिं जाःगु तर्क वितकैया ख“ ल्हानाः अभिनय यानाः स्वकुमितय्त न्हिइका च्वनी । थुज्वःगु तर्क वितर्कं जाःगु ख“या दसु भाषारत्न सत्यमोहन जोशीजुं ‘लोक नाटक बाथः प्याखं’ नांगु च्वसुइ न्ह्यथनादीगु दु । यलया हे झ्याःचा प्याखं ये“याः बलय् पिकाइगु चलन दु ।
ख्वपया नासमना दाफा खलः, भार्वाच्व दाफा खलः, दत्रातयया दाफा खलः, निक्वसिरा दाफा खलः, क्वाथन्दौ दाफा खलकं न्ह्यब्वया वयाच्वंगु फाकंदलि प्याखं जुजु जगतप्रकाश मल्लया पालंनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु धापू दु । मोहनिया दशमि कुन्हु ल्हुइकीगु थुगु प्याखनय् बाजंयालिसें ध्याचू म्ये बाय् पुलांम्ये नाप प्याखं ल्हुइगु याइ । थुगु प्याखनय् प्रचलित ख्वपया न्यातपोल देगः, लाय्कूया बखान यानातःगु छपू म्ये दु – थुगु म्ये मदुम्ह बलराम ख्याजुं मुनाः वय्कः दीबलय् हे जितः बियादीगु खः, गुगु म्ये थथे दु –
जवं खवं लु“या ध्वाका, दथुइ ङाया खापा न्हां
लु“ पोँलस सिंह किसि, खड्ग गजू तल न्हां
ल्वहं खम्बाय् थङा तःम्हा, भूपतिन्द्र जुजु न्हां
नेखे नेगः ल्वहं खम्बाय् तग्वः गां नं खाल न्हां
थाय् थासय् बिल पुनं, अति शोभा जुल न्हां
फल ङाता, पोल ङाता, ङाता पोँलया देगः न्हां
ङाता पोंलया फल नापां, छे“या सम्म जुल न्हां
दके तलय् फलय् च्वंम्ह, भयंकर जुल न्हां
प्यकुंनय् प्यम्ह गणेश तयाः, अति शोभा जुल न्हां
प्यकुनय् प्यचाः घःचाः तयाः, बेताःद्यःया शोभा न्हां
न्ह्यःनय् लिने बँल तयः,घिरिघिरिं साल न्हां
नेपाः देय्या तःह्रां जात्रा, भैलः द्यःया जुल न्हां
वं भिं थ्वं भिं, महाभैरव दरसन याये फछिं भिं ।
थ्व म्ये ख्वपया लुसि प्याखनय् नं प्रचलित म्ये खः । प्याखंया रुपय् जक मखु ख“ल्हाबल्हाया रुपय् स्वकुमितय्त हे पात्रत दयेकाः इपिं लिसे तर्क वितर्क, जवाः सवाः याना न्ह्यब्वइगु ख्यालःया परम्परा नं दु । गुगु अप्वः ख्वपय् प्रचलित जू । थुज्वःगु ख्यालकय् ख्यालिम्वःतय्सं स्वकुमितय्त ‘हास्य पात्र’ दयेका च्वनी । गुलिं ख्यालिम्वःत मिजंत नं मिसा जुयाः वयाच्वंगु दइ । मेखे न्हापा न्हापासा सापारुं ख्यालः न्ह्यब्वय्गु छुट बिया तइगुलिं थुबलय् न्ह्यब्वइगु ध्याचुलिं जनताया नुगःख“ सिइकाः वहे कथं लाय्कूलिं थीथी नीति नं दयेकू धैगु ख“ नं न्यनेदु ।
थ्व परम्पराया ख“ जुल । आधुनिकताय् मिखा ब्वयेबलय् झीगु ख्यालः परम्मरायात दकलय् न्हापां ‘मुनासः’ नांगु संस्था धेंधेंबल्ला कासाया रुपय् रंगमंचय् थनेगु ज्या यात । ‘मुनासः’ पाखें खुकःतक कासा द“य्दसं जुल, ने.सं. १०९२ निसें १०९७ तक । अनं पब्लिक युथ क्याम्पसं याःगु ख्यालः कासा (ने. सं. ११०५ य् छक्वः जक), बुरांख्यः ल्याय्म्ह पुचलं याःगु ख्यालः कासा (ने.सं. ११०७ य् छक्वः जक) पलिस्था ख्यालः कासा (ने.सं. १११३ निसें १११७ तक न्याक्वः), ब्यांचुलि ख्यालः कासा ) किपू, (१११६ निसें १११९ तक प्यकः) जुजुं चकना ख्यालः कासा (१११८ ने.सं. व ११२० यानाः निकः) तक थ्यन । ख्वपय् छगू पुचलं ख्याल ः कासा याय्गु धकाः स्क्रिप्ट दुतिनेत पौ इने धुंका नं ज्याझ्वः याये मफुत । अथेसां ख्वपय् सापारु कुन्हु पिहां वइगु ख्यालःत मध्येय् दकलय् बांलाक्क पिहांवःगु पुचःयात द“य्दसं सिरपा बिइगु ग्वसाःयात म्हो खने मज्यू ।
