~सुभाषराम~
नेपाःगाःया आदीबासी नेपार जांितं थःगु सभ्यताया विकास क्रमलिसे मेमेगु ख्यलय् थें हे वाद्य ख्यलय् नं गाक्कं विकास याःगु दु । थःगु जातिया उत्पतिइ भगवान कृष्ण व मञ्जुश्रीया बाखं स्वाइपिं थुमिसं थनया थीथी बाजंया उत्पतिइ नं कुष्ण द्यः, मञ्जुश्रीपिनिगु हे नां स्वाये हयेगु याः ।
थःत थः गुरु अभयाकर बज्राचार्यं कनातःगु धकाः जुजु श्रीनिवास मल्लयात यल न्याखाचुक त्वाःया कुलापाद बज्राचार्यं कंगु बाखन य् नेपालय् बाजंया अभ्युदयया खँ थुकथं न्ह्यथनातःगुु दु–न्हापा छुं भिंगु दिनय् स्वर्गलोकय् देवदेवीपिं प्याखं हुयाः पोंगा पुयाः पंचबाजा थाना गन्धर्व किन्नर धाः पिन्सं उत्सव याःगु तन्त्रयान मन्त्रया खँ बोलि फसं पुइकाहःगु शब्द आकाशवाणी उतर चीन देशं बिज्याःम्ह महापुरुष महामञ्जुश्री गुरु बोधिसत्वं न्यनाच्वंगुलिं वसपोलं सीकाकाःगु खः । वसपोलं थ्व थः शिष्यपिं शान्तिकराचार्य व गुणाकराचार्यपिन्त स्यना बिज्यात । लिपा शान्तिकराचार्यं थः शिष्य वन्धुदत बज्राचार्य व श्री गुणदत्ताचार्ययात नं स्यनाः कनाः पुस्तक क्रमशः प्रकाश जुयावःगु कुलापाद थःके नं दुगु खँ बाखनय् धयातःगु दु ।
नेवाःतय्सं थाना वयाच्वंगु पश्चिमा बाजं भगवान कुष्ण दयेकूगु नं धायेगु यानाच्वंगु दु । अथे हे मेगु छपु बाखं कथं महाद्यः व भगवतिया कोखं छम्ह मचा बुसेंलि उम्ह मचा महाद्यः व भगवति गुम्हसिनं कायेगु धैगु ल्वापुु जुल । ल्वापु मज्यनेवं निम्हसिनं नं थःपाखे सात्तु साःबलय् उम्ह मचाया ला जक छखे व क्वँय् जक छखे बायाः ख्याः व कँलाय् उत्पति जुल । थुकिं विरक्त जुयाः महाद्य छगः सिँग्वः बाजंया रुपय् थानाच्वन, धाइ वहे बाजं धिमय् खः । थुकथं नेवाःतय्सं थाना वयाच्वंगु बाजंया उत्पतिया बाखं थीथी द्यःतनाप स्वानाः नवाःतय्गु बाजं थुलि पुलां धकाः क्यनेत्यंगु आभाष जू ।
माःछि अनुसन्धान मजूगु र प्रामाणिक श्रोतया अभावं नेवाःतय्गु वाद्य परम्परा थुलि हे पुलां बा थ्व बाजं थुलि पुलां धकाः क्वःछिइ थाकुसां आःतक लूगु ऐतिहासिक प्रमाणया आधारय् नेवाःतय्गु वाद्य परम्परा लिच्छवि इलय् थ्यंकाः यक्व व्यापक व व्यवस्थित जूगु खंकेफु । अन्दाजी न्यागूगु शदीया पशुपति मृगस्थलिया ल्वहं मूर्तिइ खिं बाजं थानाच्वंगु आकृति कियातःगु लूगु दु ।
शक संवत् ५२६ या लेलेया अंशुवर्मा – शिवदेवया ल्वहंपौ नं झीगु वाद्य प्राचीनताया दसि खः । भट्टारक महाराज श्री शिवदेवया स्वीकृतिइ श्री महाशामन्तांशुवर्मां न्हापाया जुजुपिं व साधुपिन्सं कल्याणया निंतिं तयावंगु दत्त मेपिंपाखें आक्षेप मजुसें चीरकालतक उगु कीर्ति ल्यना च्वनेमा धैगु हेतुं मेमेगु गौष्ठिका, पाञ्चाली थें वादित्र गोष्ठि (बाजं गुथि) या लागि बुँ ञदान याःगु उगु ल्वहंपतिइ कियातःगु दु । थुकथं झिंप्यसः दँ स्वया न्ह्यः हे झीगु बाजं प्रस्तुति व परम्परा व्यवस्थित जूगु खनेदु ।
मल्ल इलय् अनेक प्याखंत दयेकूगुलिं व जात्रा अप्वयावःगुलिं नं वाद्य ख्यः झन ब्यापक जुइखन । थ्व इलय् वाद्य ख्यः च्वन्ह्याकेत मल्ल जुजुपिन्सं न्ह्यथनेवहःगु ज्या यानावंगु दु । जयस्थिति मल्लं जाति विभाजन याःबलय् छ्यंगुलिं भुनाः बाजं दयेकेगु ज्या याइपिं कुलु, मुहालि पुइपिं कुसले, काहाः पुइपिं टेपोच व खुसल जातिया व्यवस्था याःगु खः । यल जुजु योगनरेन्द्र मल्लं थःगु ध्यबा व सिजःपतिइ थःत संगीतार्वणवपारंग उपाधि छ्यलातःगु दु । अथे हे येँया जुजु प्रताप मल्लं नं थःम्हं शास्त्रसंगीतादिपारंग उपाधि ग्रहण याःगु दु । मल्ल जुजुपिं थः स्वयम कलानुरागी व कलाकार जूगुलिं व इलय् नेवाःतय्गु वाद्य ख्यः चकंकेत तिबःजूवन ।
शाह जुजु पृथ्वीनारायण शाहं थःगु दिव्योपदेशय् पिने देय्या बाजं प्याखं थःगु देशय् दुमकायेगु व मनोरञ्जनया निंतिं थनया हे (नेवाःतय्गु हे) बाजं प्याखं छ्यलेगु नीति नालेगु खँय् बः बियातःगु दु ।राणा इलय् बाछइ बाजं (बादशाही बाजं) दुतिसेंलि थुकिया प्रत्यक्ष प्रभाव नेवाःतय्गु वाद्य परम्पराय् नं खनेदत । मुहालिया थाय् बुलुहुं ट्रम्पेट व क्लारिनेटं काल । येँय् लाखे प्याखं सुद्धा ब्याण्ड बाजा थानाः हुइकेगु चलन खनेदत । भम्चा काःवनेत थाइगु क्ंवचाखिं बाजं नं झं झं प्रचलन मवये धुंकल । थुकिया थाय् नं ब्याण्ड बाजां काये धुंकल । थुकियालिसे हार्विन व तमलं नं नेवाःतय् दथुइ हा काये धुंकल ।
अथे ला नेवाःतय्सं थाना वयाच्वंगु सकतां बाजं थःम्हं हे सृजना याःगु धाये मछिनेफु । पोंगायात सकस्यां नेपाःया मौलिक बाजं धकाः च्वनी तर पोंगा सम्भवतः मध्य एशियापाखें पूर्व जुजुं थन वःगु बाजं खः । मृदंग (गुकियात पखावाज नं धायेगु याःह्भारतया भरत नाट्यम, कत्थक व ध्रुपद म्येय् नं प्रचलितगु बाजं खः । दाफा खिंयात देसि खिं नं धायेगु याः । थ्व बाजं पिनें वःगु मखुसा देसि खिं मधाइगु खइ । वेद, रामायण, महाभारत व पुराणय् दुन्दु, दुन्दुभ, दुन्दुभि, भेर, भेरि, आडम्वर आदी नां न्ह्यथनातःगु नगरा बाजं अरब, अफ्रिका, एसिया, यूरोप व अमेरिकाय् नं प्रचलितगु बाजं खः । नगरा दुथ्याःगु पञ्चै बाजाया उत्पति मध्यपूर्वया मिल्त्री ब्याण्ड (तब्ल खान) पाखें जूगु खः, गुकियात इस्लामिक आक्रमणकारीतय्सं झिंछगूगु शदीइ भारत यंकल अले शंभवतः राजपूत शरनार्थीतलिसे झिंप्यंगूगु शदीइ नेपालय् थ्यन।
नगरा, नाय्खिं पञ्चैबाजं दमाइतय्सं नं थाःसां इमिगु बोल, ताल व पहः स्वया नेवाःतय्सं थाइगुलिइ यक्व अन्तर दु । थ्व हे अन्तर मृदंग व मेमेगु बाजनय् नं दु । छता छु खँ निर्विवाद कथं खनेदु धाःसा नेवाःतय्सं पिनेया बाजं नालाकाःसां थःगु कथं परिमार्जित याना प्रयोग व बोल, ताल, राग आदीइ मौलिक स्वरुप ब्यूगु दु । मृदंगय् नासःपाखे खौ मतसें नेवाःतय्सं दंगः बाजं दयेकल । मृदंगया मृ आखःलिकयाः हे दंगःबाजं दयेकूगु खः । अथे हे भारतया अमिर खुसरों (सन् १२५३–१३२५) मृदंया नासः व मांकाःयात निब्व यानाः नास ब्वया तमल व मांकाःया बाम दयेकल धैगु खँय् यक्व विद्धानत सहमत जूगु दु । थ्व निगलं बाजंया संयुक्त रुप कथं नेवाःतय्सं क्वंचाखिं दयेकाः छगः हे बाजनय् तमल व बाम निताजिया नं सः पिहां वइ कथं विकास याःगु खनेदु । इमिसं बाजं जक मखु बल्कि थःम्हं हे न्हूगु ताल व बोल नं दयेकल । मल्ल इलय् बाजंया न्हूगु बोल चिनाः बोल ताल च्वया थकूगु गुलिखे ग्रन्थ राष्त्रिय अभिलेखालय, आशा सफूकुथि व व्यक्तिगत संग्रहलय् सुरक्षित जुयाच्वंगु दु । राष्त्रिय अभिलेखालयस दुगु मृदंगवोध ग्रन्थया उल्लेख थुथाय् महत्वपूर्ण जुइगु ताया ।
मृदंगबोध ग्रन्थय् श्री श्री जितामित्र मल्ल देवन तेधा प्याखन दयका जुरो धकाः संवत ८०८ कात्र्तिक वदिया तिथि उल्लेख यानातःगु दु । थ्व ग्रन्थय् प्याखंया थीथी ताललिसे गनथाय् छु यागेगु धैगु नं उल्लेख यानातःगु दु, गथे–चुनापाकुया नित्यकर्म याये, फेतुयाव, दाङाव उतिं……….., चाम्हर गारे (च्वाम्वःगाले), पेकुनस ल्हुय (प्यकुनय् ल्हुये) व मेमेगु । दक्कले लिपा ४७ पु म्ये व २३ लु दुगु कथा धयातःगु प्याखं व व स्वया न्ह्यः कामल, मदारसा, एकतारि, दमयन्ति, नालद, विश्वामित्र, महदेव, इन्द्रसेन राजा, कारनमि, विष्णु आदि पात्र दुगु प्याखंया नं खिं बोल दुथ्याःगु थ्व ग्रन्थय् देवल्हाय(द्यःल्हाये), चोव(च्वः), पलताल (प्रताल), जति, लाङ जति (लां जति), एक ताल, रुपक, मिन, उद्यान, तेतालि, उल्हास, चरक, चउतार, कलेस व मेमेगु ताल अले जाक (जाः), गति, छादा, घोक, मुछा व मेमेगु प्राविधिक शब्द दुथ्याःगु दु । छगू अध्याय सं ८७८ पौष शुक्ल १ व मेगु ८७८ माघ कृष्ण ८य् क्वचायेकातःगु थ्व ग्रन्थया च्वमिया नां स्यामदास उल्लेख जूगु दु । राष्त्रिय अभिलेखालयस हे दुगु मृदंगााध्याय, मृदंगालक्षणाध्याय, मृदंगाानुकरण, मेगु मृदंगाध्याय, वाद्यभेद ग्रन्थ संस्कृत भासं च्वयातःगु दु । सूची कथं राष्त्रिय अभिलेखालयस दुगु १२३ संगीत सम्बन्धी ग्रन्थय् ९गू ग्रन्थ मृदंग बाजं विशेषया दुसा बाजं विशेषया मेमेगु ग्रन्थ खनेमदु । आशा सफूकूथिया सफू धलःकथं अन खिं बोल, खिं बोलि, प्वंगा बोलि व पँय्ताः बोलिनाप यानाः बाजं बोलिया १४ गू ग्रन्थ दु ।
बाजं बोलि च्वयेगु परम्परा मल्ल इलय् हे खनेदःसां नेवाःतय्सं बाजं स्यनेगु सयेकेगुलिइ मौखिक परम्परा हे कन्य्च्याना वयाच्वंगु दु, गुगु आःतक नं न्ह्यानाच्वंगु दु । चिचिहाकःगु तालत लिसे ततःहाःगु ग्वारा तालत सकतां हे थौतक न्वय्वयेका थायेगु यानाच्वंगु दु । बास्तवय् नेवाःतय्सं थःगु जीवनय् बाजंयात थुलि प्यपुंकातःगु दु कि दक्व धैथें सांस्कृतिक, धार्मिक, रीतिथिति, ब्यवहार व कर्मकाण्डय् बाजं छ्यलाः वयाच्वंगु दु । थुकथं बाजंया छ्यलाबुला यक्व हे जुइगु जूगुलिं बाजंया बोल ल्वःमनी धैगु इमित चिन्ता हे मदु, अले इमिसं बोलत च्वया तयेगु आवश्यकता नं मतायेकू ।
क्रतुपतिं, ला पतिं जक मखु न्हिच्छिया नं छगू छगू पहरय् उकथंया हे राग, म्ये हालीपिं नेवाःतय्सं बाजं नं ई कथं हे थायेगु याः ।नेवाःतय् दथुइ दक्कले प्रचलितगु बाजं धिमय् खः । धिमय् मुख्यतः ज्यापुतय्सं थाइगु बाजं खः । यद्यपि थ्व बाजं मेगु जातिं नं थाः अथेसां धिमय् धायेवं हे ज्यापू लुमनी अले ज्यापु धायेवं धिमय्, मानौं धुपिं पयार्यवाची खँग्वःत खः । हरेक तःधंगु जात्रा धिमय्या सलं सकसितं जुरुजारुं थनाबिइ । गुंला लछि स्वनिगः व स्वनिगलं पिनेया छुं थासय् नं न्हियान्हिथं सुथय् मुख्य यानाः धाः व नाय्खिं थानाः द्यः, देगः, बहाः, चाःहिली । गुंलां थाइगु जूगुलिं हे विशेषतः धाःयात गुंला बाजं धया वयाच्वंगु दु । गुलालिसे धाः दीपड्ढर पुजा, बहाःपुजा, थीथी उत्सव व ख्वपया भैलः प्याखं, थिमिया महाकाली प्याखं, भैलःप्याखं, सक्वया देवी प्याखं, ब्वदेय्या द्यः प्याखं, पन्तिया देवी प्याखं, थाय् थासय्या लाखे प्याखं व मेमेगु प्याखनय् नं छ्यः । नाय्खिं बाजं न्हापा देशय् सुचं बिइत नं छ्यलेगु याइगु खः, थ्व बाजं गुंलां व मेमेगु जात्रां अले सिथं यंकेबलय् सी बाजंया रुपय् नं छ्यः । पश्चिमा व दाफा खिं बाँसुरी बाजंलिसे व थाय् थासय्या प्याखनय् नं छ्यः, विशेष याना दाफा भजनय् थाइगु जूगुलिं दाफा खिं नां जूवंगु खः । धोलक धल्चा भजनय् थायेगु याइ । बाँसुरि बाजंनाप नं धोलक थाः, बाँसुरिनाप हे मगःखिं नं थायेगु याः। थुलि बाहेक नं धिमय्, धाः, पश्चिमा (मृदंग), नाय्खिं, क्वंचाखिं, कान्तां दबदब, पस्ताः खिं, नगरा, धोलक थीथी बाजंयात छथाय् तयाः नौ बाजंया नामय् थायेगु यानाच्वंगु दु । थनथाय् बाजंया निगू अर्थयात थुइके आवश्यक जू । बाजंया तप्यंगु अर्थ छुं छता बाजं खःसा ब्यापक अर्थ छता मुख्यगु बाजं व वलिसे थाइगु बाजंया पुच खः । गथे कि धिमय् बाजं धायेवं धिमय् अले धिमय्लिसे थाइगु भुस्याः, छुस्याः, कँय्पि सकतांया पुचःधकाः नं ध्वाथू । उकि धिमय् बाजं धायेवं धिमय् बाजं छगः जक बा धिमय्, भुस्याः, छुस्याः, कँय्पि अथे हे धाः बाजं धायेवं धाः, भुस्याः, ताः, मुहालि आदि बाजं पुचः थथे हे मेमेगुलिइ नं थुकथंया बाजं पुचः थुइकेगु आवश्यक जू ।
म्ये, प्याखं, नखःचखः व जात्रां लिसेलिसे मनूया जीवनया त्वाथः त्वाथःया कर्मकाण्डय् नं बाजं उतिकं छ्यला वयाच्वंगु दु । मचा बुइ । मचा बुयाः खुन्हु, च्यान्हु, झिन्हु दुबलय् वयात पोंगाया सः न्यंकेगु याइ । पांगाया रामकृष्ण दुवालजुया धापू कथं मचा बुइवं छेँय् वयाः पोंगा पूवइपिं थौंतक पांगाय् दनि । थथे पोंगाया सः न्यंकेगुया अर्थ मनूया भाय् शब्दार्थ मथूपिं मचातय्त इमिगु न्हूगु लोक (पृथ्वी)या खँ न्यंकेगु खः हं । शब्दं व्यक्त याये मफइगु खँ व धाये मज्यूगु वा मेपिन्सं तायेके मज्यूगु तन्त्र, मन्त्र, तुतः–पोंगा पुयाः धायेज्यू धाइ । कय्ता पुजा व बरे छुइगु ज्याय् नं बाजं थानाः देय् चाःहिइकेगु याः । ज्यापुतय्गु वःलाः तयेगु तजिलजि नं धिमय् बाजंनाप स्वापू दु । वःलाः तये धुनेवं तिनि येँय् ज्यापु काय् मस्तय्त माधिमय् स्यनेगु याइ ।जुगितय् काय्मस्तयत कय्तापुजा हे मुहालि पुइगु स्यनाः पिथनेगु खः । भम्चा काःवनेत विशेष यानाः ज्यापुतय्सं क्ंवचाखिं व बय् छ्यली । जंक्व याइबलय् नं बाजं थानाः देय् चाः हिइकेगु याः । थुलि धुंकाःनं मनू सिइबलय् सिथं यंकेत तकं सी बाजंया रुपय् नाय्खिं थाकाः व काहा पुइकाः सिथं यंकेगु चलन दु । सी बाजं (थन विशेष काहाः बाजं) यात इन्द्र बाजं नं धायेगु याः । सीम्ह मनू स्वर्ग बास लायेका धकाः काहाःपुयाः इन्द्रयात इनाप याःगु खः धैगु लोकोक्ति दु । नायखिं बाजं थाइपिं छगू अल्लग हे जात दु थें काहाः पुइपिं नं अल्लग हे जात काबुजा दु । ( क्वचाल )
