~कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान~
सारा आप्तवचनलाई डस्टविनमा हालिदिउँ कि जस्तो झोँक चल्छ कहिले । आगो लगाएर सल्काइदिउँ कि जस्तो पनि जङ चल्न थाल्छ कहिले । हो म कहिलेकाहीँको कुरा गर्दैछु । मृतवत् मन्त्र जपेर वर्तमानमा युद्ध जित्न सक्तैनौँ । उन्नाइसौँ शताब्दीका एकजना अमेरिकन कविको उक्ति छ मृत्यु नै सौन्दर्यको जननी हो । आत्प्रवचन लाग्ने यस भनाइमा अनुगुञ्जित विपरीत विचार र यसको मौन विद्रोहले म आकषिर्त हुन्छु । अवधारणामै पैरो गएजस्तो लाग्यो ।
नाम मात्रै लिँदा पनि कम्प छुट्ने मृत्युलाई सौन्दर्यको स्रष्टा भन्ने कवि महान् हुन् । यहाँ पिकासोका आँखाहरू देख्न थाल्छु । के उल्का गर्दैछ यो मान्छे भन्ने लाग्यो होला । हामी त सधैँ मृत्युले आतङ्कति संत्रास बाँच्ने गर्छौँ । सधैँ सौन्दर्यमा पुलकित गर्ने छवि देख्ने गर्छौँ । विपरीतताको यो नौलो उज्यालोमा म घामजस्तै छयाङ्गन्िछु ।विनाश त आफैँमा प्रस्फुरित हुने सिर्जनाको आद्यबिम्ब रहेछ । थाहै थिएन, मृत्यु सिर्जनाविरत विनाश नभएजस्तै जीवन पनि मृत्युविहीन सिर्जना होइन ।
म अवगत गर्छु । परिभाषाको आफ्नो म्याद हुन्छ ओखतीकोजस्तो । म्याद नाघेपछि काम लाग्दैन । तारिख गुजरेको पर्चा बोकेर कहाँ कोही मुद्दा लड्ने गर्छन् ? इशोपनिषद्को एउटा वाक्य छ । त्येन त्यक्तन भुञ्जिया । अर्थात् त्याग गरेर बाँच्न सिक । त्याग गर्नेहरू जति पाखा लाग्दै गरेको विजोग देख्दा यसलाई पनि टुकुचामा बगाइदिउँ कि भन्छ एक मन । अर्कोतिर भुक्तभोगी भन्छ – तेहिनो दिवसाः गता । हाम्रा ती दिन गए । थकित मनलाई थामथुम पार्ने अर्को विकल्प पनि त हामीसित छैन ।
हेर्ने आँखाहरू बाहिर जे देख्छन् त्यो हामी होइनौँ । जे देख्दैन त्यो पनि हामी रहेछौँ । पत्याउनै गाह्रो । यो महानता बदलिँदै गइरहेको आजका मानिसहरूको अनुहार भएर हामीलाई तर्साइरहन्छ । हाम्रो जस्तो महानवाणीहरूको पनि आफ्नो समय हुँदोरहेछ । स्वचालित बन्दूकको जमानामा भरुवा बन्दुकको के काम ? हड्तालले पुग्ने भएको भए नेपाल बन्द जस्ता बन्दहरू किन गरिहिँड्थे ? यी हेर मागहरू कति सजिलैसित फटाफट पूरा हुँदैछन् !
परिभाषित गर्ने उल्टो परिवेशतिर लक्षित परिणामको म चर्चा गर्दैछु । हिजो भन्ने गथ्र्यौं तमसोमा ज्योतिर्गमय । देश भने ज्योतिष ः तमोगमयतर्फ अग्रसर छ । असतोमा सत्गमय भन्ने दिन गयो रे – बुजु्रकहरू भन्छन् । हामी सतः असतगमयतिर उन्मुख छौँ । हिजोसम्म मृत्योर्मा अमृतंगमय भन्थ्यौँ । अनिकाल बेहोर्नु परेको कारण सायद यही रहेछ । विकल्पमा परिवार नियोजन गर्ने अभियान नै चलाएर सतः असतगमय भन्दैछन् ।
विरोध बाँचेको विरोधमा मान्छेले पुनर्जीवन लिने गर्छन् । पोखरी जति गहिरो भए पनि सुक्छ । जति ठूलो भए पनि खुम्चिन्छ । डिलबाहिर पनि संसार छ, फराकिलो भूमि र खुल्ला आकास छ । ऊ देख्दैन । यो सीमाबद्धताको जीवन नै पोखरी हो । उसको विगत पनि यही हो, वर्तमान र भविष्य पनि । तीनवटै कालमा फैलिएर पनि समेटिएको जिन्दगी पलपल मृत्यु वरण गर्छ । क्रमशः सकिँदै जान्छ, सकिँदै जान्छ ।
छालहरू आउँछन्, लगातार आइरहन्छन् । त्यहाँको खलबल देखेर मैले सोचेको थिएँ अब नयाँ हलचल सुरू भो । जीवन बदलिने छ । क्यै नयाँ दिशा समात्ने छौँ तर होइन रहेछ । छालहरू आउँछन् र मात्रै किनार छोएर र्फकन्छन् । यो आउने र जाने क्रम सिसिफसको प्रयास जस्तै लाग्यो । एउटा क्लासिकता छ यहाँ । क्लासिक महानवाणीहरू अङ्गीकार्दै आधुनिक खोज्ने विसङ्गतिहरू धेरै छन् ।
सन्दर्भमा देवी देवताहरूको प्राचीन मूर्ति तुलनीय छन् । भादगाउँको न्यातपोल वा तलेजु र कृष्णमन्दिरहरू जस्तो पनि, जानकी मन्दिर जस्तो पनि । सभ्यता र संस्कृतिको जीवित फोसिल भन्छु म यसलाई जो कैयौँ शताब्दीअघिको इतिहास, सांस्कृतिक सम्पदा र मानवीय उपलब्धि मानेर गर्व गर्छौँ । अभिमानले सिर ठाडो हुन्छ हाम्रो तर इतिहास बाँचेर त्यसकै पछि लागेनौँ । अगाडि हिँड्न नखोजेको भए दास सधैँ दास भइरहन्थे ।
मालिक सदैव मालिक । गौतम बुद्धको उद्घव, अब्राहृम लिंकनको जन्म कहिल्यै हुने थिएन । जर्ज डब्लु बुसको अमेरिकामा बाराक ओबामाको प्रादुर्भाव कति सम्भव हुन्थ्यो ? कति सम्भव हुन्थ्यो नेपालमा पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ को आगमन ?
मानिस एउटा देवघाट हो – तीनवटै कालको सङ्गमभूमि । पूर्णतालाई प्रतिबिम्बित गर्ने कालिक आयामका हामी वामन हौँ । एउटा पाउ विगतमा टेकेका हुन्छौँ, दोस्रो वर्तमानमा । अनि यहीँ उभिएर सुदूर भविष्यतिर हेर्छौँ, सोच्छौँ, अघि लाग्छौँ । यसरी एकसाथ तीन काल बाँच्ने गर्छौँ – अलिकता इतिहास साँचर, अलिकता वर्तमानका सीमानीकृत प्रदशहरू उचिछेर, अलिकता भविष्यका अनन्त सम्भावनाहरू टिपेर ।
एउटै कालमा बाँच्नेहरू इतिहासको पुनरुत्थानमा लाग्दा रहेछन् । कि त यथास्थिति सकारेर बाँच्न खोज्छन् । होइन भने स्वरतिको सिकार हुन्छन् ।
एउटा कुरा साँचिराख । सन्तोष मानेर भविष्य गुमाउनेहरूको सपना हुँदैन । त्यसैले मानिसहरू बायाँ लाग्दा रहेछन् ।
वीपीले भनेका छन् साहित्यमा म अराजकतावादी हुँ । अहिले देख्दै छु राजनीतिमा पनि अराजकतावादी भइसकेछौँ । परिवारभित्र पनि अराजक छौँ । सेना, प्रशासन, सडक, पहाड, गाउँ, तराई ल्याण्डफिल्डमा पनि अराजक छौँ । मौसम अराजक छ, ऋतु, क्रमिकता, लोडसेडिङ सबै अराजकतावादी देख्छु । विकृतिमा सौन्दर्य देख्ने यी अराजक आँखाहरू हुन् ।
भाइ हो ! अब त पोखरीमा ज्वारभाटा आउन थालेछ । गणतन्त्र छाएको देशका सहरहरू राजधानी र यहाँका सडकमा पनि फोहरको कुम्भमेला लाग्ने गर्छ । म त्यसमा कुम्भकर्ण हिमाल देख्न थाल्छु – त्यसमा शृङ्खला जस्तै छन् फोहरका डुङ्गुरहरू शोभामण्डित फोहरमा सुवासित सौन्दर्यको विनिर्माण हुँदैछ । अब त्यही फोहरको थुम्को थुम्कोमा सुन्दर चैत्य देख्नेछौँ ।
म यी आँखाहरूलाई नमन गर्छु । सौन्दर्यको अर्थ बदलेछ । परिभाषा बदलेछ । अत्तर भिरेर सुवासित हुने सामन्ती संस्कारको अन्त्य हुनुपर्छ । गन्ध अब गन्ध रहेन । फोहर फोहर रहेन । भविष्य रच्ने बन्दमा नयाँ नेपालको नक्सा कोरिँदै छ ।
विपरीत बाटोमा अराजक नभई हिँडिदैन र यसको भाषा, शैली पनि अराजक हुँदै रहेछ । यसमा बिम्बित हुने प्रतीकात्मक प्रयोगहरू अर्थपूर्ण मात्रै होइन रोमाञ्चक हुन्छ र अराजक ।
इराक पुगेका जर्ज डब्लु बुसमाथि एक्कासि जुत्ता प्रहार गरेछन् एकपछि अर्को जुत्ता पत्रकार सम्मेलनमा । संसारभरि हल्लीखल्ली मच्चिन्छ ।
चिनिया प्रधानमन्त्री वेच जिआबाओलाई पनि क्याम्बि्रज विद्यार्थीले जुत्ताले हानेछन् पत्रकार सम्मेलनमै । जुत्ता हिर्काउनेलाई सनकी भने ।
भर्खरकै घटना हो । दिल्लीमा त्यहाँका गृहमन्त्री पी. चिदम्वरमलाई पनि जुत्ताले हिर्काए छन् ।
उनीहरू पत्रकार थिए ।
धेरैको टिप्पणी छ । जुत्ताले हिर्काउनु उनीहरूप्रति घृणा व्यक्त गर्नु हो । एउटा निकृष्टतम अभिव्यक्ति तर तिनीहरू घृणित होइनन् । विरोधको अर्को विकल्प लाग्ने जुत्ता सर्वोत्तम माध्यम भइदिन्छ । यसलाई संपे्रषित गर्ने नवीनतम प्रयोग । यसले साङ्केतिक बिम्बको काम गर्छ । मृत्यु र विकृतिमा सौन्दर्य प्रतिस्थापित गरेर व्यङ्ग्य गर्ने आजका स्टेभेनसन, पिकासो भन्छु जुत्ता हिर्काउने यी मुनाजिर अल जैदी, मार्दिन र जरनैल सिंहहरू । त्रि.वि. का उपकुलपति, शिक्षाध्यक्षको मुखमा कालोमासो दलेर त्यही काम हामी गरिरहेकाछौँ ।
विपरीत अर्थका प्रतीकात्मक बिम्बहरू हुन् । विरोध संपे्रषित गर्ने यो शैली निकै रोमाञ्चक छ र आतङ्कति गर्ने खालको पनि ।
समस्या बाहिरबाट आइलाग्दैन । विकास र उपलब्धीहरू भित्रै अन्तर्निहित द्वन्द्व, विसङ्गति, विभेदहरूबाट सिर्जिन्छन् । एकातिर संसार साङ्गि्रादै गइरहेछ । ग्लोबलाइजेसनतिर उन्मुख छौँ हामी । देश र मानिसहरू माझको दूरी घट्दै गइरहेछ । अर्कोतिर अनपेक्षित बाध्यताले गर्दा मानिसहरू देश छाडेर बहिर्गमन गर्दैछन्, स्वनिर्वासित हुँदैछन् ।
यस क्रममा देशहरू हराउँछन् कि हराउँदैन भन्न सक्तिन । सम्भव छ भोलि देशका मानिसहरू हराउनेछन् । उनीहरूले बोल्ने भाषा हराउने छन् । विस्तारै विस्तारै तिनीहरूको पहिचान हराउनेछ, राष्ट्रियता हराउनेछ । देश रहिरहेर पनि सम्भव छ देशले उनीहरूलाई बिर्सने छ । सम्भव छ । उनीहरूले पनि देश बिर्सने छन् । अनि मान्छे मात्रै बाँकी रहेछन् जसलाई हामी डायस्पोरा भन्छौँ । डायस्पोरियनहरूको देशजस्तै लाग्ने छ संसार, यहाँका बस्तीहरू ।
यता हामी भने (हामीजस्तै अरू मुलुकमा मानिसहरू पनि) आ-आफ्ना पहिचान स्थापित गर्न कुस्ती खेल्दैछौँ । कोही मधिसे हुनुमा गौरव गर्छौँ, कोही थारु भएर थरुहट प्रदेश बनाउन सङ्घर्षरत छौँ । लिम्बू भएर चिनिन चाहन्छौँ, नेवार भएर बाँच्न चाहन्छौँ, गुरुङ, मगर भएर कोही भने कोही खम्बुवान भएर, मुसलमान भएर । आ-आफ्नो पृथकता, जातीयता, सांस्कृतिक चिनारी गुमाउन चाहँदैनौँ । कुनैको अधिनष्थ भई कसैको वर्चस्वितामा अवलम्बित राष्ट्रियता हामी चाहँदैनौ । यो विसङ्गतिपूर्ण विरोध पनि छ विश्वमा, विभेदपूर्ण विविधता पनि छ हामीमी । भूमण्डलीकरणतर्फ पनि अभिमुक्त छौँ हामी जातीय र राष्ट्रिय पृथकतातर्फ पनि ।
देश छोडेर जानेहरूले देश त छाडे, देश बिर्सेनन् । यो उनीहरूको सबैभन्दा ठूलो पीडा भइदिन्छ । देश भनेर बस्नेहरूले देशै भनेनन् । अनि नासो राखेर हुन्छ कि विनिमय गर्ने वस्तु ठानेर हुन्छ त्यसलाई खेलाउँछन् र प्रयोग गर्न पनि छाड्दैनन् । हामीलाई भने देश कहिल्यै दुखेन ।
एकसाथ यो विपरीतता बाँचनेर पनि दुवैले दुवैको विरोधमा टेक्ने पाइला कसैको अहितमा उठ्दैन । एकजना मित्र भन्थे – विदेशमा बस्नेहरू सुखी छन् तर खुसी छैनन् । बाध्यतालाई औँल्याउने सङ्केत गर्छ यसले ।
कुरो मार्मिक लाग्यो । सुखी भएर खुशी नहुनेहरू पनि छन् । खुशी भएर सुखी नहुनेहरू पनि छन् । हेर्दा दुबैप्रति दुबैको विरोध छैन । दुबैबाट दुबै प्रभावित भई एकार्कामा भर पर्ने तिनको भौतिकता अविभक्त छ । यसमा अलिअलि स्वाभिमान जोडिएको लाग्न्छ । राष्ट्रियतासित जोडेर हेर्नेहरू पनि छन् । व्यक्तिगत विचार र अनुभूतिको विषय होइन पनि भन्दिन ।
सबैभन्दा ठूलो कुरो हो स्वाभिमानीहरू सुखी हुनलाई खुशी बेच्दैनन् । वा यसो भन्छु -खुशी बेचेर सुखी हुन चाहँदैनन् । बरु सुखी हुन दुःख गर्छन्, कष्ट भोग्छन्, श्रम र सङ्घर्ष गर्छन् तर खुशी बेच्दैनन् ।
म अहिले खुशी बेचेर सुखी हुन खोज्नेहरूको कुरा गर्दैछु । विवशतामाथि लज्जित भई माफि माग्नेहरूको कुरा गर्दैछु ।
हामी असामाजिक होइनौं र रीतिथिति नियम विधि निषेधविनाको समाज छँदैछैन जसलाई सभ्यता मानेर स्वीकारेका छौँ । नैसर्गिक आवश्यकताको रूपमा बेहोर्ने गरेको कतिपय बाध्यता छन् जसबाट विमुख हुनसक्तैनौँ । जस्तो बाँच्नु पनि एउटा बाध्यता हो । त्यसबाट मुक्ति खोज्नुको अर्थ भनेको आत्महत्या गर्नु हो जो हामी चाहँदैनौं । सायद त्यही पो गरिरहेका छौँ कि ?
यसरी थुप्रै बाध्यतासित सम्झौता गरेर खुशी साट्ने गर्छौँ । विकल्प सोच्दैनौँ । मृत्युमा जीवन देख्नेहरूले जस्तो, विकृतिमा सौन्दर्यको अनुभूति गरिरहेजस्तो उज्यालोमा अँध्यारो नदेख्दा त्यहाँ छाएको अँध्यारो पनि उज्यालो लागिदिन्छ । राणाकालको उज्यालोजस्तो, नारायणहिटी दरबारको घामजस्तो यी उज्यालाहरू अँध्यारोभन्दा डरलाग्दो छ ।
प्रजातन्त्रको घाम तापेर कठयाङ्गि्रनु परेकाहरू देखिरहेको छु । गणतन्त्रको हावा चले पनि लू लाग्ने डरले आतङ्कति मानिसहरू देखिरहेछु । उज्यालो पनि अँध्यारो लाग्ने उज्यालो देखेर अब त तर्सनु पर्ने भइसकेछ । ग्रहण लागेको उज्यालोमा पनि उज्यालो अँध्यारो भइदिन्छ । त्यसैले आन्दोलनकारीहरू बन्दमा लागेका छन् । सिंहासनमा राजा छैन तर कहिल्इै रित्तो नभएको सिंहासनको विरोधमा जुत्ता उठिरहेछन् । स्टेभेन्सनको मृत्युले सिर्जना गर्ने सौन्दर्यको समसामयिक अभिव्यक्ति लाग्यो विपरीत दिशातर्फको यो अभियान । अँध्यारो नदेख्नेहरू अँध्यारोमा पनि उज्यालो नै देख्दा रहेछन् ।
(स्रोत : गोरखापत्र – शनिवार – श्रावण २४, २०६६)
