~प्रा.डा. नारायणप्रसाद खनाल~
आचार्य भानुभक्तको द्विशतवाषिर्क सन्दर्भः
१. पृष्ठभूमि
जुन काव्यले भानुभक्त आचार्य (१८७१-१९२५) लाई भानुभक्त बनायो, यसको स्रोत संस्कृत साहित्यका आदिकवि वाल्मीकि र उपादिकवि पाराशर्य व्यासद्वारा रचित रामायणहरू नै हुन् । रामायणको महत्त्व र परम्परा सनातन नै रहेको बुझिन्छ तापनि वाल्मीकि र व्यासले नै त्रेतायुगमा ँराम’लाई अयोध्या राज्यका राजा दशरथ र उनकी महारानी कौशल्याका कोखबाट ऋष्यशृ· ऋषिको नियोग पद्धतिद्वारा अवतारी पुरुषका रूपमा धर्तीमा अवतरण गराएका हुन् । यिनै रामको जीवनी नै रामायण हो । नेपालीहरूको परम सौभाग्यको विषय हो, भानुभक्तीय रामायण नेपालको पहिलो रामायण महाकाव्य हो र भानुभक्त नेपालीका आदिकवि हुन् ।
रामायण शब्दको रचना राम र अयन दुइ शब्दको समास व्युत्पन्न पद्धतिद्वारा भएको हो । यसको अर्थ हो- रामको गति, रामको बाटो, रामको चाल, रामको जस्तो पन्था, रामको जस्तो हिँडाइ, रामको जस्तो व्यवहार वा क्रियाकलाप, रामको जस्तो आदर्श, पितृभक्ति, भ्रातृप्रेम र मर्यादा पुरुषोत्तमका निमित्त उचित चरित्र तथा लोकप्रिय राज्य सञ्चालन इत्यादि । ‘राम’ शब्द पनि व्युत्पन्न र अव्युत्पन्न गरी दुइ प्रकारको हुन्छ । रमन्ते देवता योगिनो देवयोनिविशेषा वा यस्मिन् इति रामः अर्थात् जसमा देवता वा योगीजनहरू र यक्ष, गन्धर्व, किन्नर आदि रमाउँछन् – आनन्दित, हषिर्त, प्रफुल्लित वा कृतकृत्य हुन्छन्, त्यही शुद्ध, बुद्ध र मुक्त स्वभावनिष्ठ तत्त्व राम हो । यस दृष्टिले हेर्दा राम भनेको परब्रह्म तत्त्व हो । उसलाई परम शक्ति वा र्सवशक्तिसम्पन्न तत्त्वका रूपमा ग्रहण गरिएको छ । कालान्तरमा ‘राम’ भन्नाले रामावतारका रूपमा अवतरित दशरथपुत्रमा यो रूढ हुन गयो । यदाकदा यसले परशुराम र बलरामलाई पनि सड्ढेत गरेको पाइन्छ । संस्कृतको गणित या ज्योतिषशास्त्रमा ‘राम’ शब्दले यिनै तिन जनाको संयुक्त प्रतीक स्वरूप ३ अड्ढलाई जनाउँछ ।
अर्को अव्युत्पन्न ‘राम’ मृगजाति विशेषमा प्रचलित छ, जो रामायणसँग असम्बद्ध छ । ‘राम’बारे कबीरले उल्लेख गरेका दोहाको सार यस्तो छ ः
कस्तूरी नाभिमा नै छ मृग खोज्छ जगत्भरि
राम छन् जनमा व्याप्त देखिँदैनन् कठैबरी । (अनु. नाप्रख)
‘राम’ उत्तरकोशलका इक्ष्वाकुकुलोत्पन्न क्षत्रीय राजा हुन् तर भानुभक्तले सकल ब्रह्माण्डका अधिपतिका रूपमा रामको चित्रण गरेका छन् भने रामलाई साक्षात् विष्णुको अवतारको रूपमा ग्रहण गर्ने परम्परा पौराणिक ग्रन्थ सम्पदाले प्रदान गरेकै छ । यिनै चराचर जगत्का अधिपति स्वरुप रामको चरित नै रामायण हो । रामायण प्रसिद्ध महाकाव्य हो । यसको विषयवस्तु रामकथा हो र यसका पात्रहरू अत्यन्त अमानवीय प्रकृतिका छन् ।
राम, लक्ष्मण, भरत र शत्रुघ्न नियोग पद्धतिबाट जन्मेका हुन् भने सीताको जन्म पनि अमानवीय नै रहेको छ उनी धरती पुत्री हुन्, जो राजषिर् जनकले यर्ज्ञार्थ भूमि संशोधन गर्दा हलाको सियामा अल्झेको अवस्थामा भेटाएका हुन्, त्यसैले जनकले नै यिनको पितृत्व स्वीकार गरेका थिए । अन्तमा यिनी धर्तीभित्र नै पसेर दिवङ्गत भएकी थिइन् । रामका सहयोगी हनुमान, सुग्रीव, अ·द, नल, नील, जाम्वबान् आदि सबै तिर्यग्योनिका पात्र हुन् भने रावण दश टाउके र मायावी हुनु, कुम्भकर्ण महिना सुकला हुनु, इन्द्रजित, अक्षय कुमार लगायत रावणको छोराहरूमा पनि राक्षसी गुण या मायावीपन देखिनु, लड्ढेनी स्वयं मायावी देखिनु र अहिल्या ढुङ्गो हुनु अनि ढुङ्गाबाट मानव हुनु मात्र होइन इन्द्रले पनि यसै कालमा शतयोनिको सजाय भोग्नुपरेको छ । भानुभक्तद्वारा रचित रामायणमा यी सबैका गुण, चरित्र र महत्त्वहरूलाई रामको पक्षबाट सकारात्मक र रावणको पक्षबाट नकारात्मक ढङ्गले बयान गरिएको छ ।
नेपालीमा रामायण लेख्ने परम्परा भानुभक्त अघि रहेको देखिन्न । संस्कृत वाङ्मयमा नेपालीहरूले रामायण वा तत्सम्बद्ध कृति लेखेको हुनसक्ने सम्भावना रहे तापनि नेपालीमा भानुभक्त नै पहिलो रामकथाका महाकवि हुन् । यद्यपि रघुनाथ पोख्य्राल वा भट्ट -१८६८-१९१८) ले रामायणको सुन्दरकाण्डलाई अनूदित गरेर नेपालीमा पद्यबद्ध गरेका छन्, जसको सुन्दरकाण्ड र भानुभक्तका सुन्दरकाण्डको भावरमणीयता, अनुवाद र कवित्व कलाको तुलनात्मक अध्ययन इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्य (१९४४-२०२९) ले गरेका छन् । यसै गरी गुमानी पन्त र सत्यधर सूरि कोइरालाको पनि रामकाव्य प्रणयनमा अभिरुचि रहेको देखिन्छ ।
भारतीय परम्परामा भासले प्रतिभा नाटक र अभिषेक नाटकमा रामचरितलाई दृश्यकाव्यमा प्रस्तुत गरेका छन् भने भवभूतिले उत्तररामचरित र महावीरचरितका माध्यमबाट नाटकीकरण गरेका छन् । राजशेखरले बालरामायण र क्षेमेन्द्रले रामायणमञ्जरीका माध्यमबाट रामचरितलाई व्याख्या गरेका छन् भने कालिदासले रघुवंश, भट्टलिे भट्टकिाव्य वा रावणवध, कुमारदासले जानकीहरण, मुरारिले आदर्श राघव जस्ता संस्कृत भाषानिबद्ध रामचरितका विविधता प्रस्तुत गरेका छन् । भारत र भारतबाहिर रामायण अनुवाद गर्ने परम्परा पनि व्यापक छ । तेलगू, गुजराती र अवधी आदि भाषामा र पछि हिन्दीमा पनि रामकथा अनूदित भएको छ । तुलसीदासको रामचरित मानस अवधी भाषामा रचित रामचरितको एक आदर्श ग्रन्थ हो भने मैथिलीशरण गुप्त (१८६६-१९६४) साकेत -महाकाव्य-सन् १९३२) हिन्दीमा रचिएको छ । के थाहा भानुभक्तले पनि तुलसीकृत रामायणबाट थोरबहुत सहयोग लिएका थिए कि –
नेपाली साहित्यको प्राथमिक कालको रामभक्ति काव्यधारा अर्न्तर्गत देखिएका रघुनाथ र भानुभक्तको रामकथालाई कवित्वको उपजीव्य बनाउने प्रयत्न नै नेपाली रामायणको प्रारम्भ बिन्दु हो । परन्तु मौखिक लोकसाहित्यका रूपमा त्यतिबेला प्रचलित लोकरामायण वा रामकहानीलाई कदापि नजरअन्दाज गर्न सकिँदैन किनकि रामकथा पौराणिक परम्परामा आइसकेको पनि रामायण रचना कालकै हाराहारीबाट नै हो भन्ने मान्नु पर्छ । यहाँ त्यस्ता कतिपय रामायण र तत्सम्बद्ध ग्रन्थकारहरूको नामसम्म प्रस्तुत गर्ने जमर्काे गरिन्छ, जसमा वर्णानुक्रमिक केही रचनाकार र केही रचना उल्लेख गर्न सकिएको छ । यसबाट के थाहा हुनसक्छ भने नेपालमा रामभक्ति परम्पराका काव्य, कथा र अन्य सृजना विगत २०० वर्षेखि आजसम्म पनि स्रष्टाहरुबाट भैरहेका छन्, यो गौरवकै विषय हो ।
अज्ञात (?) रामाश्वमेध (गद्य-१८९० अघि)
अज्ञात (?) अध्यात्मरामायण अरण्यकाण्ड (गद्य(१८९३)
अज्ञात (?) अध्यात्मरामायण किष्किन्धाकाण्ड (गद्य-१९०४)
अज्ञात (?) अद्भुत रामायण -गद्य (?)
अज्ञात (?) रघुवंश टीका -गद्य- ?)
अन·नाथ पौड्याल (१९५२-२०३४) रावण-अङ्गद संवाद (काव्य-१९९१)
अनन्तप्रसाद गौतम (?) रामायणानन्त (काव्य-२०३०)
उद्दीप सिंह थापा (?) रामचन्द्रको वनवास (१९९९)
एकदेव ढकाल (?) रामगीता -२०३२),
ऋषिभक्त पौडेल (१९३४-१९८४) श्रीरामकीर्तन वर्ण-२००३)
कमल दीक्षित (सं.) -१९८६) सुन्दरानन्दको रामायण (?)
कमला सांकृत्यायन (सन् १९३०), तुल्सीकृत रामायण र भानुभक्तीय रामायणको तुलनात्मक अध्ययन
कव्रि्रसाद गौतम (१९६०-२०४५) रामायणान्त
कालिदास पराजुली (१९३६-२००७) उत्तररामचरित्र (अनु-१९९१)
कृष्णप्रसाद घिमिरे (१९७६-२०४९) वाल्मीकि रामायण (अनु.), रामविलाप -खण्डकाव्य)
कृष्णप्रसाद रेग्मी (१९४०-१९८५) लक्ष्मण प्रश्नोत्तरी (१९७९)
कृष्णनाथ सिग्देल (१९४८-२०२५) रामायणको बालुन (?)
कुलचन्द्र गौतम (१९३४-२०१५) तुलसीकृत रामायण (ने.टी.(१९९६), राघवालड्ढार -२०१५), आदर्श सीतारामौ (२०१२)
कुसुम मञ्जरी देवी सीता -काव्य), शारदा (१९९५-९६) मा धारावाहिक प्रकाशित
कुसुमाकर न्यौपाने (डा. २०१७) लोकरामायण (२०६५)
कोमलदत्त तिवारी (१९०१) रामगीता -काव्य-भाष्य)
कोमलनाथ अधिकारी (१९५०-२०२३) रघुवंश (अनु. २०१५)
खड्गप्रसाद श्रेष्ठ (१९३९-२००२) बालकाण्ड रामायण (१९८८)
गणेश (?) रामचरितम् (काव्य)
गणेशप्रसाद अर्याल (१९६६- २०२४) रामभक्तमाला -काव्य(२०१५), बालरामायण (२०६२)
गुमानी पन्त (१९४७-१९०४) रामनाम पञ्चासिका, राममहिमा वर्ण रामसहसगण दण्डक, रामविषमभक्ति विज्ञप्ति सार, राममहिमा
गुणराज उपाध्याय खनाल (१९७२-२०३१) भरतमिलन (महाकाव्य (२०२९), कलड्ढमोचन (नाटक-२०२४)
गोविन्दराज विनोदी (२०१०) सूर्पणखा (खण्डकाव्य – प्रेसमा)
चक्रपाणि चालिसे (१९४०-२०१५) गोर्खा संक्षिप्त रामायण (गद्य-१९७५)
चन्द्रेश्वर दुवे (१९९५) भानुभक्त र घाँसी (खण्डकाव्य)
छविलाल ढुङ्गेल (१८९६-१९६३) कुशलवोदय (नाटक-१९५४), सुन्दरचरित -नाटक-१९५१)
जगन्नाथ मिश्र (?) रावणगीता (काव्य-२०५५)
जगन्नाथ सेढाईं (१९२४-१९८५) रामचरित्र -लेखोट)
जनकलाल ढुङ्ग्याल -१९३३ (?) रामायण सारसङ्ग्रह (?)
जय धमला (१९९९-२०३३) रामकी सुमति (अनु.)
ज्ञानमणि नेपाल (१९८९) महीरावण बध (नाटक)
ज्योत्रि्रसाद गौतम (१९७४) रामायण कुञ्ज (२००४)
डिल्लीज· गुरुङ (१९६१-२०२१) सुन्दरकाण्ड -काव्य-२०६३), नेपाली तुलसी रामायण (महाकाव्य-२०५९)
ताराप्रसाद जोशी (१९६२-२०४२) आदर्शराघवको शास्त्रीय विवेचना -२०४३)
तारानाथ शर्मा नेपाल (१९४४-२०३२) राघवविलाप (काव्य-१९८०)
तीर्थराम झा (१९८१) देहरामायण -समीक्षा)
तुलसीप्रसाद ढुङ्गेल (१९५७-२०३९) नेपाली सीत रामायण (२०१६), श्रीरामराज्य (पद्य)
दधिराम मरासिनी (१९३९-२०२०) श्रीरामचरितामृतम् (१९८५)
दयाराम श्रेष्ठ -प्रा.डा २०००) रामकथा परम्परा र भानुभक्तीय रामायण (२०४१)
दामोदर शर्मा झा (?) बालबोध रामायण (२००३)
दुर्गादेवी आचार्याणी (१९५४-१९८५) अनसूया-सीता संवाद (गद्याख्यान)
दुर्गा न्यौपाने (१९५९-२०३४) पुरानो राम (२०१८), रमणीय रामायण (?)
देवकान्त पन्थ (१९९३ (?) सीतास्वयंवर (काव्य-२०२६)
देवीप्रसाद पौडेल ‘हवल्दार’ (१९६८) सीता (गद्यकथा), श्रीरामगीता (भाषा)
देवीप्रसाद सापकोटा (१९३०-२०१०) रामगीता (तत्त्वदीपिका टीका-१९७६)
नारायणदत्त शास्त्री (१९८९) राम वनबास (कविता-२०२१)
नगेन्द्र शर्मा (१९८८) मेरो रामायण – एक ट्रेजेडी (कथा) (?)
पतञ्जलि गजुरेल (१८८०-१९४४) रामायणको कथा
पद्मनाथ पन्त (१९५३-२०११) राधेश्याम रामायण
पद्मप्रसाद ढुङ्गाना (१९५०-२००१) रामायण शिक्षा -१९९५),
रामायण सप्तरत्न (१९९८), धनुषभ· लक्ष्मण परशुराम संवाद
पद्मप्रसाद शर्मा उपाध्याय (?) अध्यात्मरामायण लड्ढाकाण्ड (१८९६), रामाश्वमेधकाण्ड
पूर्णानन्द उपाध्याय (भट्टर्राई) – – ) रामायणको बालुन (१९६९)
पुष्पराज देवकोटा (१९९१) सङ्क्षिप्त पद्यरामायण (२०६६)
पहलमानसिंह स्वाँर (१९३५-१९९१) किष्किन्धा काण्ड (२०२३)
पवनकुमार खनाल (२०१६) रामभक्त गुणराज र उहाँको रामभक्ति (२०४४), रामदास -महाकाव्य(२०४५)
प्रेमनाथ सत्याल (१९७५ ( ? ) लड्ढेश्वर माहात्म्य र स्तुति (अध्यात्म काव्य)
प्रेमराज शर्मा पौडेल (१९६०-२०२८) रामायण -पद्याख्यान (१९९६), श्रीसीतास्तोत्र, रामामृत, महावीर महिमा (२००३)
बाबुराम आचार्य (१९४४- २०२९) तुलनात्मक सुन्दरकाण्ड (२००३)
भक्तराम शर्मा दाहाल (?) अध्यात्मरामायण बालकण्ड (१९१७)
भरतराज मन्थलीय (१९८२- ? ) महारामायण -२०५०), रामगीता (२०५५)
भाइकाजी कार्की (?) सीताराम विवाह
भुवनप्रसाद ढुङ्ग्याल (१९२२-१९९३) अध्यात्मरामायण-सुन्दरकाण्ड (काव्य-१९८९)
भैरव अर्याल (१९९४-२०३२) विरही राम -काव्य)
भैरवसिं अज्ञात (?) हनुमन्नाटक (गद्य-१८८०), अध्यात्मरामायण लड्ढा, युद्धकाण्ड (गद्य-१८५५)
भोग्यप्रसाद भण्डारी (१९८६-२०५३) गेयरामायण
भोजराज भट्टराई (?) आनन्द रामायण (श्लोकबद्ध-१९५३ अघि)
मदनमणि दीक्षित (१९७९) सीता र द्रौपदी (२०४८)
मदनमोहन मिश्र (१९९३) सीताहरण (खण्डकाव्य-२०१७), रामराज (खण्डकाव्य-२०१९)
महेश्वर राय (१९९७) सीताको माटोदेखि लिङ्कनको देशसम्म (यात्रा-२०४३)
माधुरी भट्टर्राई (१९८४) माधुरी रामायण
मीनप्रसाद नेपाल (१९६८-२०३५) श्रीरामको वनगमन (काव्य-१९९० तिर)
मुक्तिनाथ आचार्य (?) रामायण (सं. २०६२)
मुक्तिनाथ तिमिल्सिना (१९७१-२०४६) रघुवंश (अनु. २०००) रामगीता
यज्ञप्रसाद सुवेदी (१९९५) रामायण भजन
युद्धप्रसाद मिश्र (१९६४-२०४७) रामायण अरण्यकाण्ड (२०२७)
रघुनाथ पोख्र्याल (१८६८-१९१८) रामायण सुन्दर काण्ड
रमेशचन्द्र अधिकारी (२०११) सीतायन (महाकाव्य भाग १-१२ -२०२५)
रमाकान्त बराल (१९१९-१९८०) अद्भुत रामायण (श्लोकबद्ध-१९४९)
रविलाल कँडेल (१९६८-२०३५) रविकृत रामायण (२०१२)
रामानन्द गिरी (डा. सन् १९४८) रामगीता -नेपाली अनुवाद र व्याख्या(२०५३)
राजदैवज्ञ उपेन्द्रध्वज (?) अध्यात्मरामायण लड्ढाकाण्ड (१९१२)
रामदास (?) भक्तिकाण्ड रामायण (१९२२)
रुद्रराज पाण्डे -१९५७-२०४३) ब्रह्मरामायण (२०२१)
रुद्रप्रसाद उपाध्याय ढकाल (१९५५-२०१७) सङ्क्षिप्तरामायण अर्थात् रामायणसार -१९८६)
रेवतीरमण न्यौपाने (१९३३-१९९८) तुलसीकृत रामायण -अनु पूर्वार्ध-१९६५ अघि), तुलसीकृत रामायण (अनु उत्तर्रार्ध-१९८१), अग्निवेश्य रामायण (?)
रोहिणी भण्डारी (१९९६) रामगीता -अनु.) (२०४१)
लक्ष्मीकान्त भट्टर्राई (?) लक्ष्मण प्रश्नोत्तर-नवीन भक्तमाला (१९५४)
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा -१९६६-२०१६) रामायण (खण्डकाव्य) २००४, रावण जटायु युद्ध -खण्डकाव्य), २०१५, सीताहरण (खण्डकाव्य-२०२४)
लेखनाथ पौड्याल (१९४१-२०२२) मेरो राम वा रामायण सार (२०११)
वासुदेव भट्टर्राई (१९४५-२०२९) श्रीमद्वाल्मिकीय रामायण (भाग १ र २) १९९७
वासुदेव मरासिनी (२००७) हनुमान चरित्र -गद्य-२०६९)
वाणीविलास पाण्डे (?) चित्रकूटोपाख्यान -काव्य-१९७५)
विश्वराज पाण्डे (१९९३) बालरामायण
वैयाकरण नेपाल (१९१३-१९७९) किस्किन्धाकाण्ड (काव्य-२०३४)
शड्ढरराज पन्त (?) रामपाञ्चायन स्तोत्र
शम्भुप्रसाद ढुङ्गेल (१९४६-१९८६) तुलसीकृत रामायण (काव्य-१९७६), रामाश्वमेध (काव्य-१९७४)
शान्ति क्षेत्री (२००४) रामायणका नारी पात्रहरू (चिन्तन)
शाल्रि्राम गौतम (१९६५-२००५) रामाश्वमेद्यकाण्ड (१९९३)
शिवगोपाल रिसाल (१९९४) श्रीरामनाम (अध्यात्मकाव्य-२०४७)
शिखरनाथ सुवेदी (१९२१-२००५) रामाश्वमेध काण्ड (काव्य)
शिवा विद्यालङ्कार (शिवकुमार प्रधान) (?) उत्तररामचरित (अनु.)
शिवनिधि जोशी (?) सीता भारत बालुन (१९७०-१९६९)
शेषराज रेग्मी (१९६४-२०४४) रघुवंश (टी. २०२२), उत्तररामचरित (टी. २००६), प्रशन्नराघव (टी. २०१०)
श्रीविलास शर्मा (?) अध्यात्मरामायण लड्ढाकाण्ड (गद्य-१८९३)
सत्यधरि सूरि कोइराला (?) रामायण बालुन (?)
सुन्दरानन्द बाँडा (१८४०-१९०१ -) अध्यात्मरामायण (सं. कमल दीक्षित-२०१९)
सोमनाथ सिग्द्याल (१९४१-२०२९) आदर्शराघव (महाकाव्य-२००५)
सिंहवीर नायक (?) अध्यात्मरामायण बाल, लड्ढाकाण्ड (गद्य-१८८८)
हरिदयालसिंह हमाल -१९०१-१९६९) श्रीरामबालविलास (काव्य)
हरिहर शर्मा (लामिछाने) (?) रामगीता (अनुवाद-१९५५)
हेमराज ज्ञवाली (१९९५) हनुमान स्तुति
हेमवल्लभ पाँडे (?) अग्निध रामायण (१९५५), अग्निवेश्य रामायण (१९६१)
होमनाथ शर्मा खतिवडा (१९११-१९८४) रामाश्वमेध – रामायणको आठौं काण्ड (१९६०)
उपसंहार
अन्तमा विभिन्न समयका विभिन्न लेखकहरूका उपर्युक्त रामायण र रामायणसँग सम्बद्ध गद्य-पद्यात्मक कृतिहरूको अपूर्ण विवरणबाट पनि बुझन सकिन्छ, नेपालमा रामायणको कथा श्रवण गर्ने, यसलाई लौकिक जीवनमा भन्ने-सुन्ने परम्परा कायम गर्ने, आफ्नो जीवनशैलीमा रामका आदर्श गुणहरूलाई आत्मसात् गर्ने, रामायणका पात्रहरूमध्ये रामको भ्रातृप्रेम, लक्ष्मणका सोत्साहिक रामसीताप्रतिको सहयात्रा, भरतको रामप्रतिको अनुराग, हनुमानको स्वामीभक्तिको दृष्टान्त, विभीषणको न्यायप्रियता, सीताको पात्रि्रत्य, सुग्रीवको मित्रता मात्र होइन सौतेनी डाह, रामवनगमन, सीता परित्याग, बालीको मृत्यु, रावण लगायत कैयौं राक्षसी सेनापति र सैनिकको सत्यानाश, चित्रकूटनिवास, पञ्चवटी निवास, सूर्पणखा प्रकरण, अहिल्याको उद्धार, शवरीको रामभक्ति जस्ता अनेक विषयवस्तुमा व्यापक छलफल, जिज्ञासा र विषयबोध गर्ने परम्पराबाट कुनै नेपाली विमुख रहेको मान्न सकिँदैन । यसैको परिणाम नै रघुनाथ भानुभक्तको रामायण लेखनको शुभारम्भ हो भने होमनाथ खतिवडाको रामाश्वमेध काण्ड लेखन अपूर्ण रामायणी कथाकाव्यको परिपूर्णता तर्फो महत्त्वपूर्ण कदम हो । उल्लिखित रामायणी कृतिका अतिरिक्त संस्कृतका वाल्मीकिरामायण र अध्यात्मरामायण तथा भारतीय भाषामा लेखिएका तुलसीकृत रामायण आदिको व्यापक पठन-व्याख्यान पनि नेपाल हुने गरेको पाइन्छ । तुलसीकृत रामायणका अवधी भाषामा दोहाहरू वाद्यवादनसहित गाउने गरेका उदाहरण अझै पाइन्छन् । साहित्य सृजनाका दृष्टिले छविलाल ढुङ्गेल ( ) को संस्कृत भाषा निबद्ध कुशलवोदयम् नाटक (सानुवाद) जस्तै अन्यान्य रामायणलाई उपजीव्य मानेका तमाम कृति हुन सक्छन् भने उल्लिखित रामभक्तिका आध्यात्मिक धारामा विविध कालखण्डमा रचित कृतिहरूले नेपालमा भानुभक्तले बसालेको रामकथामृत पान गर्ने, काव्य रचना गरेर समाजलाई आस्वादन गराउने व्यापक परम्परा रहेको कुरा छर्लङ्ग हुनेगरी बुझनु जरुरी छ । शोध-अनुसन्धानको व्यापक अध्ययन-विश्लेषण भइरहेको वर्तमान अवस्थामा भानुभक्तीय रामायणको र रामभक्ति परम्पराका साहित्यिक कृतिहरूको विभिन्न शैक्षिक-प्राज्ञिक निकायबाट शोधपत्र पनि प्रस्तुत भइरहेका छन् । यथार्थमा रामभक्ति कविताको र त्यसका उपजीव्यतामा रचित साहित्यिक कृति लेखन परम्परा निकै समृद्ध रहेको मान्नुपर्ने हुन्छ । पद्यको सृजन परम्परा विशाल नेपाली साहित्य फाँटमा नजाने कति रामभक्ति साहित्यका स्रष्टा र तिनका सृष्टि यहाँ छुटे होलान् परन्तु रामभक्ति साहित्यको हालसम्मको अध्ययन परम्परा बुझन खोज्नेहरूका लागि भने यो जिज्ञासा केवल अँधेरी जुनकिरी हो भन्ने आत्मबोध भइरहेको यथार्थ जगजाहेर छ ।
सन्दर्भस्रोत
भट्टराई, घटराज, नेपाली लेखक कोश, काठमाडौं ः लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा प्रतिष्ठान, २०९५६ ।
भट्टराई, शरच्चन्द्र शर्मा, नेपाली साहित्यको इतिहास -माध्यमिक काल),
काठमाडौंः त्रि.वि.पा.वि.के., २०३७ ।
भट्टराई, शरच्चन्द्र शर्मा, माध्यमिक नेपाली गद्याख्यान, काठमाडौं ः नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान, २०५० ।
तानार्समा, नेपाली साहित्यको इतिहास, काठमाडौं ः सहयोगी प्रकाशन, २०२७ ।
सुवेदी, हंसपुरे, संस्कृत वाङ्मय ः सङ्क्षिप्त अध्ययन, काठमाडौं ः त्रि.वि.पा.वि.के., २०३७ ।
पल्लव साहित्यिक पत्रिका–१८, औँ अङ्क २०७०, को पेज नं. ११देखी १८ सम्मबाट साभार गरिएको हो ।
(स्रोत : पल्लव साहित्य प्रतिष्ठान )
