~विष्णु प्रभात~
बाँचेको मान्छेले नै विचार गर्छ । कुरा साँचो हो र सजिलो पनि छ । आखिर मान्छे बाँचेका बेलामा न मान्छे हो । मरेपछि त ऊ लास बन्दछ । सासबिनाको लास भएपछि आस पनि गरिंदैन । त्यसैले मरेको मान्छे जतिसुकै बौद्धिक भए पनि चेतनाहीन हुन्छ । उसले कुनै विचार गर्न सक्दैन । उसको गतिशीलता समाप्त भएको हुन्छ । जीवनको अन्तिम र बाध्यात्मक विकल्प हो – मृत्यु । जीवन स्वेच्छिक विकल्पमा रमाउँछ तर उमड्डहीन हुन्छन् हरेक मृत्युहरू । विचार मृत्युअघि नै निर्माण भएको हुन्छ मृत्युपछि रहने त्यसको लेख्य रूप बाँचेका बेलाको चिन्तन हो । त्यसैले विचार वस्तुनिष्ठ हुन्छ । परम विचारको भ्रान्तिमा अलमलिनु आवश्यक छैन । वस्तुनिष्ठताको तात्पर्य हो – भौतिकता । भौतिकबिनाको बौद्धिकता बकवास मात्र हो । भ्रान्तिको भुँवरी हो । भुँवरीमा फँसेको वस्तु एकै ठाउँमा रिँगिरहन्छ, अलमलमा घुमिरहेको हुन्छ । भ्रान्तिचेतना पनि त्यस्तै वस्तु हो– जो एकै विन्दुमा घुमिरहन्छ । घरी डुब्छ घरी उत्रन्छ तर जहाँको तहीँ । तर्क र तथ्यको कुनै आवाज त्यस खालका मस्तिष्कमा घुस्दैन । यथार्थ जे छ त्यो मानिसले जान्न बुझ्न सकिने हुन्छ । जे छैन त्यसको खोजी गर्न त सकिन्छ, तर पाउन असंभव हुन्छ । प्रकृतिसँग जुधेर सिकेको अनुभव ज्ञानको खरही बनेर थुप्रिन्छ । किसानकोे धानको खरही चाँगे जस्तै त्यो विविध पत्रमा थुप्रिंदै चुलिन्छ । अभ्यास, अनुगमन र आधुनिकीकरणको प्रक्रियाबाट ज्ञानको पूर्व पीठिका बदलिन्छ । नयाँ नयाँ अध्यायहरू थपिन्छन् र प्रकृतिसँगको लामो युद्धमा मानवचेतनाले विजय हासिल गर्दै जान्छ ।
मान्छेको चेतना जैविक शक्ति हो । मान्छे स्वयं भौतिक छ, बौद्धिकता उसको अनुभव हो, जो लौकिकतामा अडिएको हुन्छ । तर कतिपय आर्जन बौद्धिक पनि हुन्छ । बौद्धिकता चिद्को ज्योति होइन । मानिस र उसको सम्पूर्ण सोच भौतिक सारमा खडा छ । आकृतिबिनाको अमूर्तकला पनि मूर्त अस्तित्वमा नै अडिएको हुन्छ । वायुमण्डल अमूर्त छ भन्न सकिएला, तर त्यो पनि– भूमण्डलको निश्चित परिधिमा आकृतिबद्ध बनेको छ । प्रकृतिको यो कला मानवीय दृष्टिसामु त्यतिन्जेल अव्यक्त बन्दछ जबसम्म उसँग एउटा सुस्पष्ट दृष्टिकोण हुँदैन । विवेकपूर्ण निक्र्योल हुँदैन । प्रकृति र जीवन, जैविकता र अजैबिकताको श्रृंखलामा गतिशील छ । जीवन र जड अतुलनीय छन्, तर जीवन र प्रकृति तुलनीय रहन्छन् । प्रकृति र जीवन, जीवन र समाज, समाज र सामाजिक सम्बन्धको समुच्चयका रूपमा मानवसम्बन्ध हुर्केको छ । मानवसम्बन्ध कालक्रमिक छ । कुनै कालखण्डमा प्रचलित मानवसम्बन्ध, नैतिक विधि–व्यवहार कुनै अर्को कालखण्डमा नमिल्ने पनि हुन पुग्दछन् । एक कालखण्डको चलनचल्ती, सोचाइ, संस्कार र सदाचारले अर्को कालखण्डलाई प्रभाव पार्न त सक्दछन् तर हर्दम डो-याउने क्षमता भने राख्दैनन् । यही सम्बन्ध ठम्याउने गुण जैविक शक्ति हो, जो सचेत संवेदनाका रूपमा रहन्छ । हुन त प्रकृतिका केही वनस्पतिमा पनि यस्तो गुण पाइन्छ, तर त्यसलाई मानवीय संवेदनासँग दाँज्न विल्कुलै सकिंदैन ।
मान्छेसँग कला हुन्छ । कलाको सामाजिक मूल्य हुन्छ । कला र समाजको सम्बन्धमा मान्छेले आफ्नो युगको संस्कार निर्माण गर्छ । कला प्रकृतिमा पनि हुन्छ, तर त्यो मान्छेको चेतन संवेदनामार्फत् मात्र बोध गरिन्छ । त्यसैले त्यसको सामाजिक मूल्य हुन्छ । कलाको सामाजिक मूल्य भौतिक जगत्मै अडिएको हुन्छ । मरेको मान्छेले सिम्फोनी सुन्दैन । यद्यपि कलासिर्जनाको प्रयोजन सामाजिक, वैयक्तिक दुवै हुन सक्दछ । तर त्यसको उपयोगिता नितान्त निजी हुन सक्दैन । चाहे उत्पाद्य कलालाई वस्तुको रूपमा बजार पु-याइयोस् अथवा कला संग्रहालयमा । कलाको मानवीय मूल्य सामाजिक नै हुन्छ । यथार्थको प्रतिबिम्ब होस् वा भावनाको प्रतिबिम्ब, कृतिको वृत्ति तोक्ने काम समाजले नै गर्दछ । त्यसर्थ कलाकार समाजप्रति उत्तरदायी बन्दछ । सिर्जनाको हेतु अथवा प्रयोजन निर्धारण गर्न जरुरी हुन्छ । कृतिद्वारा उत्पन्न हुन जाने प्रभावप्रति जवाफदेही हुने हिम्मत कलाकारले लिनै पर्दछ । परम्परागत धाराका कलावादीहरू अथवा आधुनिकताको पहिरनमा आएका पूँजीवादीहरू ती दुवै कलाका साधक नभै सांस्कृतिक क्षेत्रका फौजदार बन्न पुगेका छन् । उनीहरूले कलालाई कलाकारसँग असम्बन्धित बताउँदै त्यसलाई कलाकारको वृत्तिको व्यावसायिक साधन बनाएका छन् । एकातर्फ आस्था र आचरणको मेल हुनुपर्छ भन्ने मान्यतालाई विरोध गर्दछन् भने अर्कोतर्फ कला जीवनको लागि, समाज र राष्ट्रको लागि एवं मानिस र मानवताका निम्ति – विश्वबन्धुत्व विकास गर्ने विराट् साधनको स्तरबाट तल खसाली दिन्छन् । हाम्रो धरतीको यथार्थ कला सदैव सामाजिक जीवनसँग सम्बन्धित रहिआएको छ । जसरी मोती सिपीको उपज हो, त्यसरी नै कला पनि समाजको उपज हो (विभ्रम और यथार्थ पृ. ११) भन्ने चिन्तनले के बताउँछ भने – समाजका निम्ति समाजद्वारा ग्राह्य समाजकै प्रतिबिम्ब बोकेर कलाकृति अस्तित्ववान् हुन्छ । व्यक्तिमनको अनुराग समाजको परिवेशगत प्रभाव नै हो । त्यसमा केही कल्पना, केही कामना थपेर सर्जकले मूर्तता प्रदान गरेको हुन्छ । मूर्तता र अमूर्तताको विकल्प पक्षबीच चेतनाको स्वरूप निश्चित हुने गर्दछ । हिजो सूचनाप्रसारणको शैली कटुवालद्वारा हाँक पार्ने रूपमा विद्यमान थियो । आज त्यसको विकल्प मौखिक रूपमै पनि ध्वनिप्रसारक, रेडियो, दूरदर्शन भएका छन् र लिखित रूपमा समाचारपत्र हुँदो छ । यद्यपि रेडियो टीभीमा पनि लिखित साहित्यकै पाठ गर्ने गरिन्छ । तसर्थ, विकल्पले समकालीन प्रविधि अपनाउँछ भन्ने कुरा हामीले देख्नुपर्दछ । समाजसापेक्ष तरिका हामीले पनि अपनाउनुपर्दछ । कलासाहित्य, संगीत र सिनेमा सबैको सामाजिक मूल्य हुने हुँदा नै त्यसको प्रचार–प्रसार, बिक्री–वितरण र विनिमय भइआएको छ । यही विशेषताले कला कलाका लागि भन्ने फत्तुर नष्ट हुँदै गएको छ र कला जीवन र मानवजीवनका निम्ति भन्ने मानवीय सूत्र संसारव्यापी बन्न पुगेको छ ।
(स्रोत : वेदना साहित्यिक त्रैमासिक, पूर्णाङ्क ६५, वर्ष २९, अंक १, असार २०५९ )
