~सीता पाण्डे~
सानै थिएँ, त्यस बेला सायद आठ-दश वर्षजतिकी ! हाम्रो घर सडकको छेउमा थियो । त्यसभन्दा केही तल बाटैमा आँपको ठूलो बोट थियो । आँपको सिजनमा आँप त खाइन्थ्यो नै त्यसबाहेक करिब-करिब दिनको सम्पूर्ण समय त्यो ठाउँ, गाउँका केटाकेटीका लागि क्रीडास्थल नै थियो । स्कुल जाने केही केटाकेटीहरू पनि त्यहाँ जम्मा हुन्थे भने केही नजानेहरू । स्कुल नजानेहरूमा झापाका आदिवासीहरू जस्तो- सतार, राजवंशी, ताजपुरिया आदि थिए ।
आँपको त्यो फेद एकप्रकारले ‘चिल्ड्रेन पार्क’जस्तै थियो भने पनि हुन्छ । हुन त भौतिक सुविधाका हिसाबले यो संज्ञा ‘त्यो’ ठाउँलाई दिन नसकिएला तर त्यस बेलाका त्यहाँका केटाकेटीका लागि त्यो ठाउँ उपयोगी र मनोरञ्जनयुक्त थियो । हुन त त्यहाँ केटाकेटीबीच कहिलेकाहीँ लडाईँ-झगडा पनि नहुने होइन । यस्तो बेला कि त ठूला मान्छेहरूले आएर छुट्याइदिनुपथ्र्यो या लडाइँ गर्दा-गर्दा उनीहरू थाक्नुपथ्र्यो । खासगरी गर्मीको समयमा (हुन त तराईमा प्रायः गर्मी नै हुन्छ) केटाकेटीहरू त्यस छहारीमा बस्न, खेल्न रुचाउँथे । म पनि प्रायः त्यहीँ हुन्थे ।
अहिलेजस्तो त्यो बेला खेलकुद त्यति सर्वसुलभ र सहज थिएन । त्यसमा पनि गाउँका ती आदिवासीहरूका छोराछोरीका लागि कहाँ सम्भव थियो र ! तिनीहरू माछा मारेर, सिकार गरेर र गाउँमा जमिनदारहरूको काम गरेर जीविका चलाउँथे । अहिले त गाउँमा पनि फुटवल, क्रिकेट, भलिवल आदि लोकप्रिय र बहुप्रचलित छन् । यद्यपि म कुरा गर्दै छु, आजभन्दा सत्ताइस-अठ्ठाइस वर्षअघि झापाको गौरादहको । मादलडङ्गा जाने बाटोमा उभिएको आँपको त्यो ठूलो छहारी मुन्तिर एक दिन केही केटाहरू खोपी खेलिरहेका थिए । त्यसमध्ये एउटा ‘लीला’ नाम गरेको किशोरवस्थाको सतार केटो थियो । खोपी खेलमा सायद तिनीहरूले माटाको खबटा प्रयोग गरेका थिए । तीन-चार कदमको दुरीमा भूइँमा खोपेर खेलिने खेल हो क्यार खोपी । एकप्रकारले गुच्चा खेलेजस्तै एउटा ढ्याक सायद तामा वा पित्तलको दस पैसा होला ।
म पनि छेउमा उभिएर हेरिरहेकी थिएँ । मसँगै उभिनेहरू अरू पनि थुप्रै थिए । तिनीहरूको नाम अहिले मलाई सम्झना छैन । साथै तिनीहरू कहाँ र कस्तो अवस्थामा छन् ? त्यो पनि थाहा छैन । तर लीलाले गरेको त्यस बेलाको क्रियाकलाप मेरो मस्तिष्कबाट हटेको छैन । खोपीमा जब-जब ऊ अरूसित हाथ्र्यो, झटपट धूलोको त्रिकोण बनाएर त्यस बेलासम्म ‘पुसअप’ गथ्र्यो जबसम्म उसको खोपीमा पालो आउँदैनथ्यो । अनि त्यो त्रिकोण त्यति बेला भत्किन्थ्यो, जब त्यहाँबाट बनियाँको लुते घोडीको टापले कुल्चिदैनथ्यो । त्यो रुख बाटैमा भएकाले आवतजावत भइरहन्थ्यो । हटियामा सामान बेच्न लैजाने बनियाँहरू घोडा चढ्दैनथे । हुन त ती घोडी वा घोडाहरू चढ्नलायक पनि हुँदैनथे । तिनमाथि सामान यति धेरै लादिएको हुन्थ्यो कि त्यसको बोझले तिनीहरूलाई हिँड्नसमेत गाह्रो पथ्र्यो । बनियाँहरू पछाडिबाट सिर्कनाले हिर्काएर हिँडाउँथे ।
लीलाको त्यो क्रियाकलापले अरूलाई त के कस्तो प्रभाव पार्यो वा पारेन मलाई थाहा छैन । तर त्यसबेला त मलाई पनि केही भएन, त्यसबारे सोचिनँ पनि । यद्यपि जब कथा लेख्न थालेँ, विस्तारै ‘लीला’ लाई सम्झिन पुगेँ- आँपको बोटलाई, केटोकटीहरूको त्यो हुललाई, लीलाले माटोले बनाएको त्रिकोण, लँगौटी खोलेर मच्चिने गरेको त्यो दृश्य । मेरे धेरै कथाहरूमा पनि आदिवासी केटाकेटीहरूको त्यस बेलाको चित्रण छ । तिनीहरूमध्ये थोरैको शरीरमा मात्र लुगा हुन्थ्यो । तर तिनीहरू प्रायः सबैको कम्मरमा कालो धागोको कन्दनी लगाइएको हुन्थ्यो जसमा पैसा, कौडा या त्यस्तै धातुहरू उनिएको हुन्थ्यो ।
लीलालाई मैले संयुक्त उपन्यास ‘अवतार विघटन’मा प्रस्तुत गरेकी छु । मलाई लाग्छ, त्यसबेला लीला उत्तेजित थिएन । यद्यपि ऊ अनुकरण गरिरहेको थियो । विपन्न सतारहरूको घरलाई एउटा कोठा मान्न सकिन्थ्यो वा कोठालाई ‘घर’ भने पनि हुन्छ । अहिले पनि तराईमा त्यस्ता थुप्रै घरहरू देख्न पाइन्छ- बाबु-आमा, छोराछोरी सबैजना सँगै सुत्ने एउटै कोठा, एउटै घर । त्यस्तो बेला बाबुआमाले जति सचेतता र होसियारी अपनाउँदा-अपनाउँदै पनि कहीँ कतै त्रुटि भइदिन्थ्यो होला । एउटा कुनै कथामा मैले यही कुरालाई यसरी देखेकी छु, ‘तिनीहरू जब (जब त्यस कुराले पिरोलिन्थे वा सताइन्थे तब-तब कँचिया-हँसिया) वा खुर्पी लिएर घाँस काट्ने निहुँले खेतबारीतिर लाग्थे ।’
केही वर्षअगाडि म घर जाँदा रुखलाई उभिरहेको देखिनँ । त्यसलाई काटेर मानिसले आ-आफ्ना घरतिर हिँडाएछन् । केहीबेर नरमाइलो र खिन्न लाग्यो । अब त्यहाँ कुनै पनि सतारको परिवार थिएन । सम्पन्न र जमिनदार राजवंशी र ताजपुरियाहरू सानो ठाउँमा साँगुरिन पुगेछन् । पहाडेहरूलाई जग्गा बेच्ने तिनीहरू अहिले पहाडेहरूकै हली र गोठाला बन्न पुगेछन् । ‘औँलो दिँदा डुँलुलो निल्ने’ भनेझैँ घडेरीका लागि “अलिकति जग्गा देऊ देउनियाँ !” भन्नेहरू अहिले दसौँ बिघाको भूमिपति बनेछन् भने देउनियाँहरू ‘ऐलानी जग्गा’ खोज्दै हिँड्न थालेछन् ।
ती देउनियाँहरू जो अहिले अर्का(पहाडे)को घरमा हली, गोठाला छन् वा ठेला घुराउँदै, झल्ला बुन्दै अतीतलाई सम्झिदा हुन् जसको जीवन कुनैबेला राजसी ठाँट र ऐयासीपूर्ण थियो । मलाई यी सब सम्झिदा एउटा लोककथाजस्तो मात्र लाग्छ ।
जुन लोककथाको एउटा साक्षी म पनि हुँ । एउटा ‘मुँआ’ नामको जमिनदार थियो हाम्रै गाउँमा । तिनी बिसौँ बिघा जमिनका मालिक थिए । तिनको आँपको ठूलो बगैँचा थियो । थुप्रै गाई, भैँसी थिए । केही वर्ष पहिले घर जाँदा बजारमा र एउटा घुम्तीमा बसेर चिया पिउँदै थिएँ । एउटा कुनामा शरीर बेस्सरी सुन्निएको मान्छे जुठा गिलास पखालिरहेको थियो । लाग्दथ्यो, ऊ निक्कै बिरामी र अस्वस्थ छ । उसको बिरामीपनलाई हेर्दा मलाई त्यो मान्छे कता-कता चिनेजस्तै, देखेजस्तै लाग्यो । मैले होटल मालिक्नीसित उसका बारेमा सोधेँ । अनि मलाई थाहा भयो त्यो त कुनै बेलाको जमिनदार ‘मुँआ’ पो रहेछ ! मलाई आश्चर्य, दुःख, पीडा र क्षोभ सबैले एक्कैचोटि घेरे । म हेरेको हेर्यै भएँ । अनि केहीबेरपछि तिनीहरूको घेराबाट चियाउँदै सोधेँ, “तपाईं मुँआ काका होइन ?”
उसले मुन्टो हल्लाएर केवल ‘हो’ भन्ने सङ्केत मात्र गर्यो । सानो छँदा मलाई बोकेर माया गर्ने काकाले काठमाडौँबाट कहिले आयौ ? के गर्दैछयौ ? या कस्तो छ ? भनेर समेत सोधेन । तर नचिनेर भने होइन । उसले मलाई सहजझैँ लियो, नलियोस् पनि कसरी ! समाजका निर्मम, क्रूर र हिंस्रक टाठा-बाठा र बुद्धिजीवीहरूले उसको जमिन्दारी कर्याम-कर्याम चपाइदिएछन् ।
अझ पछिल्लोचोटि जाँदा त त्यस दोकानमा मुँआलाई देखिनँ । एउटा फुच्चे रहेछ । पसलवाल्नीलाई “मुँआले यहाँ काम गर्न छोड्यो ?” भनेर सोधेँ । “हैन संसार नै छोड्यो” भन्ने जवाफले म अवाक् रहेँ । ‘चिया !’ म झस्किएँ । एउटा बालक मुँआझैँ चियाको कप राखेर मेरो अगाडि उभिइरहेको थियो- आँपको बोटझैँ ठिङ्ग ।
(श्रोत :- संस्मरणात्मक कृति यौन र अनुभूतिबाट)
