अनूदित कथा : देशद्रोहीकी आमा

~म्याक्सिम गोर्की~Maxim Gorki
अनु : ईश्वर राई

आमाको विषयमा भनेर भन्न सकिदैन र धेरै काल सम्मको व्याख्याले ‘आमा’ को अर्थलाई बुझाई स्पष्ट पार्न सक्दैन ।

कैयौं हप्तादेखि शत्रुहरूका सेनाले आक्रमण गरी शहरको चारै दिशामा घेराउबन्दी लगाएका थिए । विकराल रात्रीमा आगाका लप्काहरू अन्धकारलाई चिर्दै शहरको वरिपरि असंख्य हत्याराहरूका आँखाझैं देखिन्थे । यस्तो भीषणताले शहरलाई चारैतिरबाट डरैडरको खाडलमा हालिदिएका थिए । शहरका बासिन्दाले आफ्ना घरका सिकुवाबाट प्रतिदिन शत्रुहरूको घेरा मजबुत हुँदै गैरहेको देख्दथे । रातको समयमा शत्रुहरू आगाको चारैतिर बसेको छायाँ देखिन्थ्यो । हट्टाकट्टा घोडाको हिनहिनाहट, हतियारको झनझनाहट र विजयले मस्त भएर गएको आवाज सुनिन्थ्यो । शत्रुहरूमा कुनै डर नै थिएन । त्यसैले गफ गर्ने र गाउने स्वर सुनिन्थ्यो ।

शहरवासीहरूको पानी ल्याउने झरनाहरूमा शत्रुहरूले लासहरू बगाइदिएको थिए । सिकुवाका चारैतिरका अंगुरका बगैंचाहरू जलाएर खरानी पारिदिएका थिए । खेतका सबै बालीनाली माडेर सबै उजाड पारिदिएका थिए । अब शहरसम्म पुग्नलाई बाटो सफा थियो । प्रायः दिनै जसो शहरमा शत्रुहरूका तोप, बन्दुक र गोलीका वर्षा हुन्थे ।

शहरको व्यस्त गल्लीमा लडाइदेखि थाकी भोकाएका सिपाही गस्ती लगाउँथे । घरका झ्यालहरूदेखि घाइतेहरूको रोदन आवाज, बूढा–बुढीहरूको चित्कार, स्त्रीहरूको प्रार्थना र नानीहरूको रोएको स्वर सुनिन्थ्यो । आवाज फुस्फुसाहट गर्दै बात मार्दा–मार्दै अचानक अचम्मसँग रोकिन्थ्यो । यसरी हरपल उनीहरूलाई शत्रुको डर रहन्थ्यो ।

यस्तो वातावरणले रातको समयलाई ज्यादा मात्रामा खतरा बनाउँथ्यो । सुनसान अँध्यारोमा मानिसहरूको चित्कार र पुकार अधिक स्पष्ट सुनिन्थ्यो । टाढा पहाडको भञ्ज्याङ्देखि काला–काला छायाँहरू शहरको भग्नावशेष तर्फबढिरहेको देखिन्थे । पहाडको कालो चुचुरामाथि उदाउँदै गरेको चन्द्रमा पनि तलवारले चोट खाएको जस्तै देखिन्थ्यो ।

शहरको सबै बासिन्दाहरू पूर्णरुपले निराश भैसकेको थिए । प्रतिदिन सुरक्षाको आशा कम हुँदै गैरहेको थियो । उनीहरू भयभित् दृष्टिले चन्द्रमा र पहाडको चुचुरो, भञ्ज्याङ्को कालो गुफा र कहालीलाग्दो शत्रुहरूका खेमालाई हेर्दथे । हरेक वस्तुहरूले उनीहरूलाई मृत्युको सम्झना गराइदिन्थे भने पहरा दिने ताराहरू पनि आकाशमा देखिदैन थिए ।

आफ्नो घरमा बत्ती बाल्न पनि उनिहरू डराउँथे । त्यसैले गल्ली र सडकहरू घोर अन्धकारले ढाकिएका हुन्थे । जसरी माछा पानीको गहिराइमा सर्दछ, त्यसरी ने शिरदेखि पुछारसम्म कालो कपडा ओढेकी एक स्त्री चुपचाप शहरको अँध्यारो गल्लीबाट फर्किरहेकी थिइन् । उनलाई देखेर मानिसहरू फुस्फुसाए ।

‘यी यही हुन् ?’

‘हो, उही हुन् ।’

उनी एकछिन रोकिन्थिन् फेरि शिर झुकाई अगाडि बढ्थिन् । त्यसबेला कप्तान उनलाई आग्रह गर्दै कडा स्वरमा भन्थे ‘श्रीमती मेरी अन्ना तिमी फेरि निक्ली आयौ ?बाँचेर हिंड, नत्र कसैले तिमीलाई मार्न सक्छ । हत्यारालाई कसैले रोक्न सक्दैन ।’ मेरी अन्ना अडिन्थिन् । पहरेदारदेखि डाउँदै वा घृणाभाव देखाउँदै उनी अगाडि बढथिन् ।

जब अँध्यारोमा उनी एक्लै हुन्थिन्, तब अर्को गल्लीतर्फबढ्न सुरु गर्थिन् । शहरको सुनसान भूताहा वातावरणदेखि निक्लँदा, चित्कार वेदना, पुकार, प्रार्थना र सिपाहीहरूका गालीले उनको पछि–पछि शिकारीले पिछा गरेझैं भान हुन्थ्यो ।

एक नागरिककी आमा भएको नाताले उनी आफ्नो मातृभूमिका साथै छोराको बारेमा सोच्थिन्, कारण मातृभूमिमाथिको आक्रमणकारीको नायक नै उनको छोरा थियो सुन्दर र क्रुर । अहिले अलिकति पनि समय वितेको थिएन, जब कि उनले गर्वसाथ आफ्ना छोरालाई देखेकी थिइन् । आफ्नो देशका लागि उनले आफ्ना छोरालाई एक अमूल्य उपहार संझिएकी थिइन् र एक कल्याणकारीको रुपमा संझिएकी थिइन् । प्राचीन कालका ईंटाहरूबाट उनीहरूले आफ्ना घर शहरहरू बनाएका थिए भने त्यही भूमिमा आफ्ना नातेदारहरूका हड्डी पनि गाडेका थिए । मातृभूमिको किंवदन्ती, गीत र आशा–निराशाहरू संगसँगै उसको हृदय सयकडौं अदृश्य धागाहरूले बाँधेको थियो ।

उनी आँशु बगाइरहेकी थिइन् कारण उनको प्यारो छोरा उनीदेखि छुट्टिएको थियो । एकातिर छोराको ममता, अर्कोतिर मातृभूमिको प्रेम थियो । उनी यो दुवैलाई तौलिन चाहन्थिन् ।

पागलझैं उनी रातमा शहरको गल्ली–गल्लीमा घुमिरहन्थिन् । जो मानिस उनलाई चिन्दैनथे, उनीहरू त्यस कालो कपडाबाट साक्षात मृत्युको छायाँ हो भनी भयभीत हुन्थे । जब उनीहरू देशद्रोहीकी आमा भनेर चिन्दथे, तब घृणाले मुख अर्कोतिर फर्काउँथे ।

एक दिन आँगनको किनारमा एउटी आइमाई मृत लाशमाथि स्थिर माटाको ढिस्को सरह झुकिरहेको उनले देखिन् । तिनी दुःखी देखिन्थिन् । दुःखले ओइलाएर तारातिर फर्किएर प्रार्थना गरिरहेकी थिइन् । आँगनमा पहरेदार दबेको स्वरमा कुरा गरिरहेको थियो । कहिलेकाहीं हतियार बजेको आवाज पनि सुनिन्थ्यो । देशद्रोहीकी आमाले त्यस आईमाईलाई सोधिन् ।

‘यो तिम्रो पति हो ?’

‘होइन ।’

‘भाइ हो ?’

‘होइन ।’

‘मेरो छोरा हो । मेरा पतिलाई तेह्र वर्ष पहिले मारिदिएको थियो र आज मेरो छोरालाईपनि मारिदियो ।’

आफ्नो ठाउँदेखि उठेर ती आईमाईले विनम्रतापूर्वक भनिन् ‘आमा मेरी अन्ना अन्तर्यामी छिन्, म उनीप्रति धेरै कृतघ्न छु ।’

‘तपाईं कृतघ्न कसरी हुनु भो ?’

किनकि मेरो छोराले आफ्नो मातृभूमिका लागि लड्दा लड्दै सँच्चा वीरझैं प्राण वलिदान दियो । मेरो छोरा धेरै बहादुर थियो । मलाई डर थियो कि कतै मेरो छोरा पनि मेरी अन्नाको छोराझैं देशद्रोही त हुँदैन ? भगवान र मासिको शत्रु हाम्रो शत्रुको नाइके हो, जसले आफ्नी आमाको कोखलाई कलंकले पोतिदियो ।

मेरी अन्नाले आफ्नो अनुहार छोप्न अगाडि बढिन् । पहिलो दिन मेरी अन्नाले रक्षकहरूको अगाडि आएर भनिन् ‘मेरो छोरा तपाईंहरूको शत्रु भयो । तसर्थ मलाई मारिदिनुहोस् अथवा यो फाटक(दैलो) खोलिदिनु होस् ताकि म आफ्नो छोराका सामु जान सकुँ र मेरो आकांक्षा पूरा गर्न सकूं ।’

रक्षकले उत्तर दिदै भने ‘तपाईं पनि त मानिस हुनुहुन्छ, तपाईंलाई पनि त आफ्नो मातृभूमिको मायाँ लाग्छ, तपाईंको छोरा जति हाम्रो शत्रु हो, त्यतिनै तपाईंको पनि त शत्रु हो ।’

‘तर म त उसकी आमा हुँ । ऊ देशद्रोही हुँदा ममाथि मात्र कलंक लाग्छ ।’ आपस्तमा सल्लाह गरेर रक्षकहरूले उनलाई आफ्नो निर्णय सुनाए ‘पाप तपाईंकै छोराले गरेको हो, तसर्थ हामी तपाईंको ज्यान लिन उचित ठान्दैनौं । हामी जान्दछौं कि तपाईं उसलाई कहिल्यै पनि देशद्रोही बन्न दिनु हुँन्नथ्यो । तर, ऊ देशद्रोही बन्यो, त्यसैले तपाईंको हृदय ज्यादै दुखिरहेको छ, तसर्थ तपाईंले उसलाई रोक्ने कुनै आवश्यकता नै छैन । तपाईंका छोराले तपाईंलाई के वास्ता गर्छ ? त्यसले तपाईंलाई विर्सी पनि त सक्यो । यदि तपाईंलाई सजाय चाहिन्थ्यो भने त्यो मृत्युभन्दा पनि घृणित लाग्छ ।’

‘हो’ मेरी अन्नाले उत्तर दिइन् ।

‘अवश्य यो मृत्युभन्दा पनि घृणित हुन्छ ।’

त्यसपछि रक्षकहरूले शहरको फाटक खोलिदिए ।

मेरी अन्नाले त्यो भूमिलाई छोडिन्, जुन भूमिलाई उनको छोराले रगतमा डुबाइदिएको थियो । पाइला अगाडि बढ्न चाहँदैन थिए । आफ्नो जन्मभूमिसंग नाता छुटाउन मन थिएन, तर कलंक मेटाउन बिस्तारै बिस्तारै अगाडि बढ्दै गइन् ।

बाटोमा कुनै देशभक्तको लाश देखेमा शिर झुकाएर अभिवादन गर्थिन् । भाँच्चिएका हतियारहरूलाई घृणाले एकातिर फ्याँक्दै हिँड्थिइन् । हरेक आमालाई युद्धका हतियारदेखि घृणा हुन्छ किनकि उनी निर्माण चाहन्छिन् ।

उनी यसरी समालिंदै हिँड्थिइन् मानौं उनले आफ्नो कपडामा अमृतले भरिएको बटुको लुकाएकी छिन् जसको उनी एक थोपा पानि खसाउन चाहन्नन् । शहरबासीहरू पर्खालदेखि उनलाई टाढा र सानो हुँदै गएको देख्थे । जब उनी आधा बाटोमा पुगिन् तब आफ्नो कपडा पछाडि फ्याँक्दै टोलाएर शहरतर्फहेर्थिन् । धेरै बेरसम्म उनी यसरी नै स्थिर रहिन् । शत्रु पक्षले जब उनलाई देखे, सोधपुछ गर्न एउटा सिपाही पठाए । उनीहरूलाई यो जान्नु थियो कि उनी को हुन् र कहाँबाट आइन् । ‘तिमीहरूको नायक मेरो छोरा हो’ मेरी अन्नाले उनीहरूलाई भनिन् । सिपाहीहरू उनका चारैतिर भेला भए । उनीहरू उनलाई छोराको विरताको र शाहसको गुनगान सुनाउन थाले । मेरी अन्नाले अलिकति पनि आश्चर्य प्रकत नगरी शिर ठाडो गरिन् । यो कसरी हुन सक्छ कि उनको छोरा शाहसी र वीर नहोस् ?

अब अहिले उनी उसको सामुने उभिएकी थिइन् जसलाई उनले नौ महिना आफ्नो कोखमा राखेकी थिइन् जो उनको मुटुको टुक्रा थियो । उसका हतियारमा रेशम र मखमलले ढाकेको, हिरा र जवाहरातले जडिएको चक्कु थियो । उनी सोच्थिन् कि उनका छोरासंग यसरी नै धन, यश र कीर्ति होस् ।

उसले आमाको हात चुम्दै भन्यो ‘आमा तपाईं मेरो साथमा आउनुभयो, अब हेर्नुहोस् भोलि शहरमाथि अधिकार जमाउँछौं ।’

‘यसै शहरमा त तिमी जन्मेका थियौ ।’ मेरी अन्नाले भनिन् । उसलाई शक्तिको नशाले छोपेको थियो । ऊ प्रसिद्धिको लागि बौलाहा भएको थियो । जोशिलो हुँदै भन्यो ‘म यस विश्वलाई मेरो शक्तिले हल्लाउनका लागि जन्मिएको हुँ । खालि तपाईंको लागि मैले यो शहरलाई अहिलेसम्म छोडेको थिएँ । मेरो मनमा काँटीले घोचेझैं प्रसिद्धि पाउनका लागि मलाई अगाडि बढ्न छेकेको थियो, तर भोलि म अबुझ र जिद्दीवालहरूको यो शहरको नाम निशाना नै मेटाइदिन्छु ।’

‘यहाँका एक–एक ईंटाले तिम्रो जुन केटाकेटी अवस्था देखेको थियो, त्यो उनीहरूलाई अहिलेसम्म थाहा छ ।’ मेरी अन्नाले भनिन् ।

‘ईंटा, ढुंगा प्राण नभएका वस्तु हुन्, यदि मानिसले त्यसमा प्राण हालिदिए बोल्थ्यो । तर, म चाहन्छु कि यो विशाल पहाड मेरो कीर्तिले अझ चुलिएर उठोस् ।’ ‘अनि मानिस ?’

‘अँ, तिनीहरूलाई पनि बिर्सिएको छुइनँ, आमा उनीहरूको पनि मलाई आवश्यकता छ । किनकि योद्धा उनीहरूकै सम्झनामा अमर रहन्छन् ।’ मेरी अन्नाले भनिन्– ‘साँचो योद्धा त्यो हो, जसले जीवनको निर्माण गर्दछ र मृत्युमाथि विजय प्राप्त गर्दछ ।’

‘होइन, कुनै शहरलाई जसले निर्माण गर्दछ, त्यति नै त्यस शहरलाई ध्वस्त गर्नेको पनि नाम हुन्छ । मलाई थाहा छैन कि रोमको निर्माण एनीज र रोमलुसले गरेको थियो । तर, मलाई राम्ररी थाहा छ कि अलेरींक र अरु योद्धाहरूले त्यसलाई ध्वस्त पारे ।’

मेरी अन्नाले फेरि सोधिन्– ‘अन्त्यमा को अमर हुन्छ ?’ आफ्नो छोराबाट उनले उद्दण्डतापूर्ण उत्तर पाएर पनि कुरा काट्दै रहिन्, तर आत्मग्लानीले उनको शिर निहुरियो । आफ्नो छोरामाथिको जुन शाहस र वीरतामा गौरव गर्थिन् ती सब चकनाचुुर भए ।

एक आमाले जीवन निर्माण गर्छिन् र त्यसको रक्षा गर्छिन् । विध्वंश र बर्बादको कुरा गर्नु उनको मातृत्वलाई अपमान गर्नु हो । मेरी अन्नाको छोरामा यस्तो विचार कहाँ आउन सक्थ्यो ? उसले आफ्नी आमाको मातृत्वमा चोट पुर्याएको बुझ्न सकेन ।

हरेक आमा मृत्युको विरोधी हुन्छन् र घृणा गर्छिन् । कुनै मानिसको कारण कसैको मृत्यु भएमा त्यो आमाको दृष्टिमा जघन्य अपराधी हुन्छ । मेरी अन्नाको छोराले सम्झने कोशिस गरेन कि ऊ हृदयलाई मुर्दा बनाइदिन्थ्यो । व्यक्तित्वको चमकले अन्धा भएसकेको थियो । आमाले सृष्टि गरेको प्यारो जीवनमाथि आँच आउँदा कतिको चालक, निर्दयी र निडर हुन्छ भन्ने कुरालाई मेरी अन्नाको छोराले बुझ्न सकेन ।

मेरी अन्ना शिर झुकाएर छोराको खेमाबाट आफ्नो प्यारो शहरलाई हेर्दै बसिरहिन् जहाँ एक दिन उनले आफ्नो कोखमा विचित्र किसिमको स्पन्दन गरी कठिन प्रसव वेदना सहेर आफ्नो छोरालाई जन्माएकी थिइन् । त्यही छोरा आज यो शहरलाई आफ्नो मातृभूमिलाई तहस नहस गर्न सोचिरहेको छ ।

डुब्दै गरेको सूर्यको रातो किरण सिकुवामा परिरहेको थियो । पूरा शहर नै रगतले रंगिएको भान पथ्र्याे । झ्यालका जम्मै शिशाहरू फुटेका थिए । मानौं शहरलाई चोट लागेकाले प्रत्येक जीवनको आलो रगत बगिरहेको दृश्य देखिन्थ्यो ।

हेर्दा हेर्दै यी सबैलाई अँध्यारोले आफ्नो अधिकारमा लुकायो । एउटा लाशझैं सारा शहर अँध्यारोमा डुब्यो । आकाशमा टिल्पिलाएका तारा लाशको शिरमा जलाएको दियो झैं लाग्थ्यो ।

मेरी अन्नाले ती घरहरूतर्फएक टक लगाएर हेरिरहिन् जहाँका बासिन्दाले शत्रुहरूको डरले दियो बाल्नसम्म पनि बन्द गरेका थिए । उनी अँध्यारोमा लपेटिएर ती गल्लीहरूतर्फहेर्न थालिन जहाँबाट सडेका लाशहरूको दुर्गन्ध फैलिरहेको थियो । मृत्युको प्रतिक्षा गरिरहेका मानिसको फुस्फुसाहट पनि उनी सुन्दै रहिन् । यी सबैप्रति उनको हृदयमा अगाध प्रेम र ममता मडारिरहेको थियो । उनी चुपचाप थिइन् र आफ्नो फैसलाको प्रतिक्षा गरिरहिन् । शहरका हरेक व्यक्तिकी उनी आमा हुन् भन्ने कुरा उनलाई महशुस भैरहेको थियो ।

यसै अवस्थामा पहाडको टाकुराबाट भञ्ज्याङ्तर्फ हवाई घोडा झैं दौडँदै छहरा यस अभागी शहरतिर हानियो ।

‘यदि रात अझ अँध्यारो भएको भए आजै धावा बोलिदिन्थें ।’ मेरी अन्नाको छोराले आमालाई भन्यो ‘दिनको गर्मीमा चमक पैदा हुन्छ र हतियार चम्कन्छन् । त्यसैले धेरै पटक निशाना बेकार हुन्छ’ यति भनेर उसले तलवारमा दृष्टि लगायो ।

मेरी अन्ना बोलिन् ‘आऊ मेरो छोरा, तिम्रो टाउको मेरो काखमा राख र एकछिन सुत । बाल्य अवस्थामा मैले तिमीलाई कति खेलाउँथें, कति माया गर्थें । सबै तिमीलाई कति मायाँ गर्थें ।

उसले मेरी अन्नाको काखमा शिर राख्यो र आँखा बन्द गर्दै भन्यो ‘म खाली कीर्ति र यश चाहन्छु । तपाईंलाई म धेरै मायाँ गर्छु किनकि जो म हुँ तपार्इंले नै त बनाएको हुँ ।’

मेरी अन्नाले उसंग सोधिन् ‘के तिमीलाई स्त्री चाहिँदैन ?’ ‘ती त धेरै पाइन्छन् । उनीहरूप्रति मेरो कुनै चाहना नै छैन, किनकि ज्यादा मिठो हुने वस्तुले मन अघाएको छ ।’

‘के तिमी आफ्नो नानी होस् भन्ने चाहदैनौ ?’

‘नानी ? केको लागि ? म जस्तै दोश्रो व्यक्तिले उसलाई मारोस् भन्नाका लागि ? यस्तो प्रकारले मेरो मनमा चोट पुग्छ, म बूढोर कमजोर भएपछि पनि उसको बदला लिन सक्दिनँ ।’

मेरी अन्नाले गम्भीर श्वास छोडिन् ‘छोरा, तिमी ज्यादै प्यारो छौ तर बिजुलीको चम्काइ झैं बेकार पनि छौ ।

‘हो आमा, म बिजुली हुँ बिजुली ।’ उसले सानु नानीझैं शिर आफ्नो आमाको छातीमाथि राखेर सुत्यो ।

मेरी अन्नाले प्यारो साथ आफ्नो छोरालाई आफ्नै कपडाले छोपिन् र जहाँ ठीक ठाउँमा मुटु धड्कन्छ, त्यहाँ आफ्नो हातले चक्कु रोपिन् । हुन पनि आमा सिवाय अरु कसलाई थाहा हुन सक्छ कि कहाँ मुटु धड्कन्छ भनेर ? उसको शरीरमा एक पटक थर्थराहट पैदा भयो त्यसपछि मुर्दा भएर लड्यो ।

मेरी अन्नाले आफ्नो प्यारो छोराको लाशलाई दोधारमा परेको रक्षकहरूको अगाडि लडाइदिइन् र आफ्नो जन्मभूमि शहरलाई सम्वोधन गर्दै भनिन् ‘एक नागरिक यस्तै नै आफ्नो मातृभूमिका लागि जो म गर्न सक्दथें त्यो मैले गरेको छु । एउटी आमाको नाताले म यो छोराको साथमा छु । मेरो अर्कोछोरा जन्माउने उमेर नै छैन त्यसैले मेरो जीवन अब आफ्नो मातृभूमिको लागि केही उपयोगी छैन ।’

त्यसपछि जुन् चक्कु छोराको रगतले लत्पतिएको थियो, त्यसैले दृढताका साथ आफ्नो मुटुमा रोपिन् । निशाना यस पटक पनि ठीक ठाउँमा पर्यो । दुखिरहेको हृदय खोज्नलाई ढिलो नै पो कहाँ हुन्छ र ?

प्रस्तुतुकर्ता – के.बि.राई
अनुवादक – ईश्वर राई
साभार : मुक्ता, जनवरी (प्रथम) १९७७

(स्रोत : Majheri)

About Sahitya - sangrahalaya

We will try to publish as much literary work of different authors collected from different sources. All of these work is not used for our profit . All the creative work belongs to their respective authors and publication. If requested by the user we will promptly remove the article from the website.
This entry was posted in अनूदित कथा and tagged , . Bookmark the permalink.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.