~डा. गोविन्दराज भट्टराई~
आज डेरिडाको पहिलो बर्खान्त आउनै लागेको छ । जीवनभरि उच्छेदनको दर्शन र क्रान्तिकारी चिन्तन लिएर हिँडेका डेरिडा अन्तिम दिनहरूमा प्राचीन मूल्य र आदर्शतिर फर्केका थिए । आपसी मेलमिलाप र क्षमाद्वारा विश्वबन्धुत्वको स्थापना गर्न उनी प्रयत्नशील थिए । यसबेला हामीलाई उनको सम्झनाले सताउनु स्वाभाविक लाग्दछ किनभने तिनै मूल्यहरूको अभावले जगत जर्जर हुँदैछ ।
डेरिडाले देखे- वर्तमान विश्वइतिहास रक्तपातमय अभिघातले भरिएको छ । यसका सामुन्नेमा देखिएको प्रवल कारण शस्त्रास्त्रको निरन्तर उत्पादन र सर्वत्र सहज उपलब्धता हो तर यसको सञ्चालक तत्वचाहिँ मानिसको हातमा परेको अन्धशक्ति नै हो । त्यो शक्तिको शासक वा राज्यसत्ता हुन्छ अथवा त्यो आसनमा पुग्न चाहने प्रतिरोधी हुन्छ । उनीहरू आफ्ना अहङ्कार र अभिमानको उन्मादलाई बाजी थापेर एकअर्कालाई निमिट्यान्न पार्न उद्यत हुन्छन्, परिणामस्वरुप उनीहरू सर्वनाशक ध्वंसतर्फ आकृष्ट हुन्छन् । यसकारण वर्तमान विश्वमा जाति विनाश, आत्महत्या, नरसंहार, देशनिकाला, थुना, नजरबन्दी र प्रतिबन्धका अनेक उदाहरण पाइन्छन् । यी मानव सभ्यताका अँध्यारा पाटा हुन् । दुस्खको कुरा के छ भने हाम्रो देशले पनि यस्ता कुराको अभ्यास गरिरहेको छ । यस्ता घटना र तिनीहरूका परिणामको प्रत्यक्षदर्शी भएको छ । भोगिरहेको छ । भोगाइरहेको छ । देशवासी नै यसमा लागेका छौं ।
यस्ता प्रकारका दुखकष्टहरू सङ्कीर्णतावादको अभ्यासले उत्पन्न गराएका कुरा हुन् । यो देखेर डेरिडाले भने- हाम्रा चिन्तन, दर्शन, परिकल्पना र प्रयोग सारा कुरा मानवजातिका लागि हुन् । उसको शरीर र मनको संरक्षणका लागि हुन् । उसको अस्तित्व नै सधैं संकटमा परिरहन्छ भने हाम्रा चिन्तनको वा दर्शनको कुनै अर्थ छैन । संसारलाई यही कु्रा बुझाउन लेखिएको कृति उनी मर्नुभन्दा तीनचार वर्ष पहिलेविश्वबन्धुत्व र क्षमाशीलताका विषयमा (On Cosmopolitatism and Forgiveness) शीर्षकमा प्रकाशित भयो । यस कृतिमा केवल दुईवटा लामालामा निबन्ध प्रकाशित छन् – विश्वबन्धुत्व विषयमा एउटा, क्षमाशीलता विषयमा अर्को । यस कृतिमा उनका अन्तिम दर्शनको प्रस्तावना छ ।
डेरिडाले देखे- अन्तर्कलह र विद्वेषले गर्दा मानिसमानिस बीचमा कहिल्यै नजोडिनेजस्ता धाँजा फाटिरहेका छन् । के मानवसभ्यता चलिन्जेल हामी यसैगरी फुक्लिएर बाँच्न चाहन्छौं त रु अवश्य होइन । हामी प्रेमले, सहिष्णुताले, मानवीय बन्धनले र कानुनले बाँधिन चाहन्छौं । हामी अराजकता र बर्बरताबाट मुक्त हुन चाहन्छौं । यसरी मानवहरूलाई जोड्नका निमित्त डेरिडाले मेलमिलाप, आममाफी अर्थात् सर्वक्षमाको प्रस्ताव राखेका थिए ।
डेरिडाका निबन्धका विषयवस्तु हेर्दा हाम्रो देशको परिस्थितिलाई हेरेरै लेखिएका हुन् कि जस्तो पनि लाग्दछ । तर त्यसो होइनस महासमरदेखि यता संसारले भोगेका कष्ट देखेर उनले यी चिन्ता लेखेका हुन् । उनका चिन्ताको एउटा विषय हो विश्वमा देखिएको शरणार्थी समस्या । वर्तमान विश्वमा झन्डै एक चौथाइ नागरिक आफ्नो देशबाट उखेलिने, खेदिने, मारिने, बेपत्ता पारिनेमा पर्दछन् । नागरिक अधिकार वञ्चित गराइएका, देशनिकाला गरिएका, निर्वासित, विस्थापित र अरु अनेक कोटिमा पर्दछन् । यसैबाट उत्पन्न हुन्छ शरणार्थी समस्या । त्यसमाथि स्वभावैले उत्पन्न हुने परदेशी, विदेशी, आप्रवासी, विद्यार्थी, यात्री, पर्यटक आदि थपिन्छन् । यो दोस्रो वर्गमा पर्नेहरू संसारको नियमित चालाभित्र पर्दछन् तर पहिलो वर्गकाहरू शरणार्थीको रुपमा परिणत भएपछि त्यसले जहाँ पनि समस्याको रुप लिएको छ । अतीतमा कहिल्यै नसोचेको यो विषयले आज आफ्नै मुलुक आक्रान्त बनेको छ । डेढ दशक पुग्यो । हजारौं मानिस अस्थायी शिबिरमा छन् । आफ्नो अतीतबाट उखेलिएका तिनीहरु भविष्यरहित आँखाले पानी चुहिने कटेराबाट हामीतिर हेरिरहेका छन्, अनागरिक नानीहरू नाङ्गा खुट्टाले धुलामा वरपर गर्दछन् । बाबुआमाले पाउने बेसार, खुर्सानी, तरकारी कटौती भएको छ, झुप्रा छाउने खरबाँस कटौती भएको छ, ती बाहिर गएर काम गर्न सक्दैनन् । अपूरो खाना खाएर भत्केको अतीत र अनिश्चित भविष्य कल्पेर शिबिरमा झोक्राइरहन्छन् । यी शरणार्थी शिबिर होइनन्, यातना शिविर हुन् । कुनै अपराधमा संलग्न नभए पनि यी नागरिकहरू ठूलो सजाय काटिरहेका छन्- घरको सम्झनामा मेचीपुल पुग्दै फर्किंदै यी महाशक्तिले खेलौना बनाइएका झुम्राका भकुन्डासरह भएका छन् (यस्ता चिन्ताहरू कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानका निबन्धमा खासगरी उनको प्रकाशोन्मुख समय सुनामीमा देख्न पाइनेछ) ।
विश्वभरि शरणार्थीको बढ्दो समस्या देखेर डेरिडाले प्रस्तावित गरेका थिए- संसारभरि राजनैतिक शरण माग्नेहरुका लागि, अन्य प्रकारका शरणार्थी, निर्बासित, विस्थापित र आप्रवासीका लागि विश्वव्यापी अधिकार र कर्तव्यहरू तय गर्नुपर्दछ । तिनीहरूका निमित्त खुला नगरु वा शरणार्थी नगरु को स्थापना गर्नु पर्दछ । उनले भने- त्यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले शरणार्थी नगरको बडापत्रमा पास गरोस् । त्यस्तो नगरमा पुगेर नागरिकहरूले यातना, भय र कष्टबाट मुक्तिको सुनिश्चिति प्राप्त गरून् । त्यहाँ भयमुक्त भएर केवल रात र दिन काट्ने प्रबन्ध उपलब्ध गराउने मात्र होइन, त्यसका अतिरिक्त ती शरणार्थीलाई भोजन, बस्त्र, आवासजस्तै जीवनका पूर्वाधारबारे कुनै चिन्ता नहोस्स स्वास्थ्य, शिक्षा, सम्मान र अन्य नागरिक अधिकारको सुनिश्चित होओस् । त्यस्ता नगरको स्थापनालाई उनले विश्वबन्धुनगर ठानेका थिए । त्यस्ता नगर स्वयं शासित र स्वतन्त्र भए पनि राज्य संयन्त्रका नियमको अधीनमा हुनेछन् । यसभित्र शरणार्थी मात्र नभएर निर्वासित, फिर्ता बोलाइएका, निकाला गरिएका, उठिबास भएका, विस्थापित, आप्रवासी अनेक वर्गका हुनसक्छन् । त्यस्ता नयाँ शरणार्थी नगरमा आतिथ्यको एउटा न्यूनतम आधार हुन्छ र आचरणको न्यूनतम रेखा । विश्वस्तरमा उत्पन्न हुने हिँसालाई सम्झेर उनले यस्तो परिकल्पना गरेका थिए । त्यस्तो हिंसा उत्पन्न गर्न कहिले राज्य संयन्त्र नै लागि पर्दछ -जस्तो भुटान देखिएको छ । यस्तो कष्ट उत्पन्न गर्न मानसिक यातना, शारीरिक यातना, सेन्सरसिप, अन्य प्रकारका दासता र आतंङ्कको पनि भूमिका हुन्छ । राज्य वा राज्येतर दुबैखाले शक्तिले यस्तो उत्पन्न गर्न सक्छन् । अनेकौं व्यक्ति यस्ता कर्मका शिकार भएका हुन्छन् तर ती बेनामी समूह हुन्छन् । त्यसभित्र मानसिक सन्त्रास खेपिरहेका बौद्धिक, चिन्तक, विद्वान्, सञ्चारकर्मी, लेखक, मनको पीडा र अन्यायबिरुद्ध खुलेर बोल्न चाहने वर्ग सधैं तारो हुन्छ । हाम्रो देशमा पनि त्यस्तो भइरहेकै छ ।
वि श्वभरि चलिरहेको हत्या, हिंसा र विविध प्रकारको यातनालाई कम गराउन डेरिडाले क्षमादानको पनि प्रस्ताव गरेका छन् । हामीले प्रथम विश्वयुद्धकालदेखि अहिलेको कोसोभोसम्म आइपुग्दा सर्वनाशका डरलाग्दा दृश्यहरु देख्नुपर्यो । ती सबै दृश्यहरू यही ग्रहका मानिसका कर्म हुन् । हामीले अरु कसलाई दोष दिनू रु हामी आफ्नो जातिका आफैं बैरी भएका छौं । डेरिडाले देखे – मानिसका हृदयमा दयाभाव समाप्त भएर, करुणा, प्रेम र क्षमाशीलता समाप्त भएर पनि यी पाशविक र क्रूर कर्म भएका हुनसक्छन् । त्यसैले उनले दयाभावको प्रस्ताव राखेका हुन् ।
क्षमाको प्रस्तावनाले अहिलेको विश्वग्रामीकरणको धारणालाई पनि सहयोग पुर्याउँछ । विश्वभ्रातृत्व बढाउँछ । कुनै जाति, वर्ग, दल वा समूहप्रति उत्पन्न भएको द्वेष, ईर्ष्या, बदलाभाव मेटिएर जान्छ । इतिहासले यसका केही पाठ पनि सिकाएको छ । अतीतमा आफ्नो देशबाट भएको हिंसाप्रति जापानी प्रधानमन्त्रीले कोरियाली जनतासमक्ष क्षमायाचना गरे, दक्षिण अफ्रिकामा कालाप्रति भएको अन्याय सम्झेर गोराले क्षमायाचना गरे । आज अतीतको साम्राज्यवादले, सामन्तवादले जताततै क्षमायाचना गर्नुपर्ने देखिन्छ । पुराना घाउहरू यसैगरी बिस्तारै निको पार्न सकिन्छ । हाम्रो आँगनमा पनि प्रजातन्त्र मास्ने, त्यसको प्रवेश रोक्ने अनेक सत्ताहरू छन् । एकदिन तिनीहरूले जनतासमक्ष आफ्ना सारा अत्याचार र अन्यायका निमित्त क्षमायाचना गर्नुपर्ने छ । हामी देखिरहेछौँ आफ्ना नागरिकहरूमाथि अकल्पनीय अत्याचार गर्ने भुटानी राजाले एक दिन यी दुखी जनतासमक्ष क्षमायाचना गर्नुपर्ने छ ।
डेरिडाको मत छ- वास्तविक क्षमा भन्नुको तात्पर्य अक्षम्यलाई क्षमादान दिनु हो । यदि क्षम्यलाईमात्र क्षमा दिने हो भने त्यसकार्यभित्र क्षमाको अवधारणा नै रहँदैन । यसभित्र रङ्गभेदका हिँसामा भएका नरसंहारक हत्याहरू पनि पर्नुपर्दछ। त्यसो भए कानुन समाप्त भए हुन्छ रु प्रश्न आउँछ । तर त्यसो होइन। क्षमा सधैं विरोधाभाषपूर्ण निर्णय हो । भुलले, आवेगले, अन्धवेगले, अहङ्कारले कुनै प्रकारले उत्पन्न भएका यस्ता दुखद परिणामलाई एक ठाउँमा अन्त्य गरी फेरि मेलमिलापको स्थापना गर्न र विश्ववन्धुत्वको भाव जगाउन सकिएला कि भनी डेरिडाले त्यो प्रस्ताव गरेका हुन् । मित्रता, प्रेम, कानुन, विश्ववन्धुत्व, क्षमा र मृत्युदण्ड अन्तर्सम्बन्धित धारणा हुन् । ती मध्ये सबैभन्दा ठूलो मूल्य हो स्वतन्त्रता । अहिले अक्षम्यलाई क्षमा दिने र मिल्न नसक्नेहरूबीच मित्रता कायम गर्नुपर्ने समय छ । अरूको अस्तित्वको सम्मान गर्दै व्यक्तिगत र सामाजिक स्वतन्त्रताको निम्ति लड्ने समय आएको छ । आजको कला, साहित्यले पनि यिनै मूल्यलाई प्रोत्साहित गर्नुपर्दछ ।
(स्रोत : Nepalikalasahitya)