कथा : जनताको जात्रा गर्न पाइन्न ! पाइन्न, पाइन्न !

~डा. कविताराम श्रेष्ठ~Kavita Ram Shrestha

सपनीको कुरा गर्दै छु म । सपनीमा एउटा जात्रा भाथ्यो र त्यस जात्राको सहभागी मैले आफ्नै जात्र भाको देखेँ । अझ यसो भनौँ मेरो होइन जात्रा गर्नेहरुकै सही मानेमा जात्रा भाको सपना देखेँ ।

ओखल्ढुंगाको मान्छे म । त्यहाँ वर्षौनी भदौको महीनामा थरीथरीका जात्रा हुने गर्छन् । तीनै जात्राहरुमध्ये एउटा जात्रा हुन्छ रोपाईँजात्रा । त्यही जात्राको सपना देखेँ । रोपाईँ जात्रा भनेपछि ओखलढुंगेहरुले बुझिहाल्छन् यो जात्रा कसरी संचालित हुन्छ । तर तपाईँ ओखलढुंगे हनुहुन्न भने त्यो जात्रालाई बुझ्नुहुन्न । त्यसैले मेरो सपनीको मर्म पनि बुझ्न तपाईँलाई गाह्रो पर्नेछ । अलिकति मैले त्यसबारेमा भन्नै पर्ने हुन्छ ।

रोपाईँ जात्रा भनेपछि बुझिहाल्नुभो होला यो जात्रा धान रोपाईँसँग सम्बधित छ । वर्षे मौसमको यो जात्रा असारे हीलेचाडको नक्कल हो । फरक यत्ति हो यो खेतमा हुन्न । सम्पूर्ण ओखलढुंगा बजारको सडकमा हुन्छ र कतै नबिराई एकछेउदेखि अर्को छेउसम्म हुन्छ । यो दिनभरी हुन्छ र नसक्दा रातमा पनि लम्मिन्छ । अझ रातको रोपाईँको रौनकै अर्को । झलमल्ल पेट्रोमेक्सको उज्यालोले कम सानदार बनाउदैन यो जात्रा ।

बुझिहाल्नुभो सडकमै हुने यो रोपाईँ एउटा नक्कल मात्र हो धान रोपाईँको । अर्थात सडकमा धान रोपाईँजस्तो उत्पादनमूलक कार्य भइरहेको हुन्न । तर जनसमुदायलाई त्यसै रोपाईँको महत्ता चखाउँदै मनोरन्जन प्रदान गर्ने कार्य भइरहेको हुन्छ । नक्कल मात्र हुन्थ्यो भने सायद यो जात्राको रुपमा स्थापित हुन्नथ्यो । मनोरन्जनको उद्देश्य थपिनाले यो जात्रा भो ।

बुझ्नुभो यसमा सही किसानहरु हुन्नन् मात्र कलाकारहरु हुन्छन् । खेतका उनै किसान पनि यहाँ मात्र कलाकार बनेका हुन्छन् । कलाकार पनि व्यवसायी कलाकार हैनन् । सामान्यजन नै स्वयमसेवी कलाकार बनेर घुसेका हुन्छन् । पोख्त कलाकारहरु हुन्नन् भनेको पनि होइन । सामान्यले त ठाउँ पाउँछन् भने पोख्तहरुको त भाउ यसमा झनै बढी हुने नै भइहाल्यो । बाजा बजाउने तथा कलात्मक अभिनय गर्ने भूमिकाहरुमा अलि साधना भएकैहरुको हालीमुहाली हुन्छ ।

पोख्त कलाकारहरुको हालीमुहालीको कुरा गर्दा तपाईँलाई लाग्ला यो जात्रामा भरमार नाचगान हुन्छ । त्यो त हुँदै होइन । कलात्मक अभिनय हुन्छ । नृत्यात्मक ताल पनि हुन्छ । तर सहीमानेमा नाँचगान हुँदैहुन्न । त्यसैले त यो अरु जात्राभन्दा विशिष्टको मानिन्छ । ढोल झ्याम्टा यसमा एकानाशले बजेको हुन्छ । बाग होइन भालु होइन किन डराउँछौ भन्ने बोलको गीतको धुन त्यसैमा हार्मोनियमहरु र बाँसुरीहरुले दिइरहेका हुन्छन् … तर नाचगान होइन सिर्फ रोपाईँकै कलात्मक नक्कल प्रस्तुत हुन्छ । अनि कलात्मकतामा नक्कल हो की नक्कलमा कलात्मकता हो त्यो चाहिँ भन्नै गाह्रो हुन्छ ।

बाजा बजाउनेहरु बाजा बजाउँदै सडकमा मन्द गतिमा अगाडि बढीरहेका हुन्छन् । ठीक उनीहरुको अगाडि त्यही बाजाको तालमा महिला रोपारे कलाकारहरु धान रोपेको नक्कल गर्दै छड्के छड्के सरेर अगाडि बढिरहेका हुन्छन् त्यो पनि छ्याम्मछायम्म एकै नाशले हात र खुट्टा मिलाउँदै रोपाईँ गर्दै । नृत्य यो होइन । नृत्यको भावभंगिमा र उछालकुद यसमा हुँदैहुन्न । एकोहोरो धानको वीऊ जमीनतिर छ्याम्मछ्याम्म रोप्न बढाएको नक्कल हुन्छ बाजाकै तालमा । अभिनय हो यो तर पनि बाजाको तालमा ।

रोपारेहरु थरीथरीको श्रृंगारमा एक लाइनमा रहेर एकनाशले अभिनय गर्दछन् । संख्या बढी भएमा दुइ लाइन वा तीन लाइन पनि बन्दछ । स्थान कम भएमा त्यो लाइन गोलाकारको रुप लिन्छ । जस्तो खेतमा हुन्छ त्यस्तै यसमा पनि रोपारेहरु महिला नै हुन्छन् । थरीथरीका श्रृंगार र भेषभुषाले जनाउँछ यो जात्रा जातजाती र वर्गीय हिसावले पूर्णरुपको समवेशी हो । जातजातका महिलाहरु कोही जुवाहिरात र राजसी ठाँटका रानी बनेका हुन्छन् त कोही चारहात र चारमूखे देवी । कोही अर्धनंगा गरिब किसान हुन्छन् त कोही गहना गुरिया र मूल्यवान पोशाक लगाएकी साहुनी । कोही डाक्टरनी त कोही ईाजयरर्नी । कोही मास्टर्नी त कोही विद्यार्थी । कोही साना उमेरकी बच्ची त कोही बुढी । अर्थात सबै भूगोलका सबै जातीका सबै पेशाका सबै उमेरका महीला प्रतिनीधिहरु यसमा हुन्छन् । महिला स्वयमसेवीको कमी हुनगयो भने ओखलढुंगे भाइहरु महिलाको परिधानमा स्वयमसेवी कलाकार बन्दछन् । त्यसो त महिलाहरु पनि पुरुषभेषमा नउत्रने होइनन् । इच्छाले जोकोही जे पनि बन्न सक्दछन् । तर नियम चाहिँ के भने रोपारेमा सीर्फ महिलाहरु मात्र हुन्छन् ।

पुरुषहरुचाहिँ बाउसे बन्दछन् । आली लाउने बाउसे । महिला कलाकारलाई पनि पुरुषको भेषमा बाउसे भई उत्रने छुट हुन्छ । अब बुझ्नोस् बाउसेहरु पनि नाच्ने होइनन् । उनीहरुका सम्पूर्ण अभिनय कोदाली खन्ने मात्र हुन्छ त्यही बाजाको तालमा । कोदाली पनि काठको बींडमा बाक्लो कागजको नक्कली बनेको हुन्छ । बाउसेहरु रोपारेहरु भन्दा ठीक अघि झ्या्म्मझया्म्म कोदाली चलाउँछन् । सबैको एकरुपको चाल हुन्छ । कोदालो खनाई ओर्काइ फर्काइ हात खुटट्ा र सम्पूर्ण शरीरको कलात्मक चाल बाजाको तालमा एक नाश देखिँदा यो कुनै पनि नृत्यभन्दा कम मनमोहक हुन्न ।

यी बाउसेहरु पनि समावॆशी चरित्रकै हुन्छन् । अर्थात सबै भूगोलका सबै जातीका सबै पेशाका अनि सबै उमेरका । मानौँ उनै रोपारेकाहरुका परिवारिक सदस्यहरु यसमा उपस्थित छन् ।

यत्रो कुरा गरिरहँदा तपाईलाई लागिरहेकै होला यो लेखकचाहिँ यो जात्रामा कहाँ कुन भूमिकामा थियो । मलाई पनि त्यो भन्ने हतारो नै छ । त्यही भनिन भने यो कथा नै कसरी पूरा होला एकछिन तपाईँलाई नै जात्राको छोटो परिचय दिन त्यता लागेको हुँ । अब म यता आएँ । सपनीको कुरो त अब सरु हुन्छ ।

सपनीमा म बाजागाजा बजाउनेमध्ये थिइनँ । रोपारे थिइनँ । बाउसे पनि थिइनँ । म रहेछु हली । हली र हलगोरु बेगरको रोपाईँ हुन्न नै । बस् म रहेछु हली । पहिले बिपनीमा कहिल्यै नखेलेको भूमिका मैले खेल्नपर्ने भइरहेथ्यो । सपनीको यस जात्रामा । गाह्रै थियो ।

कलाकारहरु कोही ढोल ठटाइरहेका थिए । कोही झ्म्याम्टा । ढोल र झ्यम्टाका गगनभेदी नादमा लयात्मक सूर दिइरहेका थिए हार्मोनियमहरु र बाँसुरीहरुले । जात्रामा सगाउनेहरु पछिपछि ताली बजाउँदै पछ्याइरहेका थिए । अब हेर्नुहोस् । हलीलाई न बाजाको तालमा केही गर्न मौका हुन्छ न आफ्नै तालमा । बाजाको रमझम एकातिर थियो । त्यही तालमा रोपारे र बाउसेहरु कम्मर मर्काइमर्काइ जीउ फर्काइफर्काई समूहमा एकनाशले झमझम नृत्यात्मक अभिनय गर्दै थिए । म भने असिन र पसिन नीरस भागदौडमा । सबै रमझम उतै । सबै दर्शकका ध्यान उतै । त्यो रौनकपूर्ण स्थितिसँग पूरै असम्बद्ध भएर उनीहरुभन्दा अगाडि अगाडि मैले नीरस नीरस हल चलाउने नक्कल गर्नुपथ्र्यो र त्यो पनि मान्छेको सोँच नभएको पशुलाई नियन्त्रण गर्दै । बाजाको सुर कता ताल कता सुर र ताल नबुझ्ने जानवरको अराजक ताललाई नियन्त्रण गर्दै मेरो दौडादौडी चलिरहेको थियो । हम्मे हम्मे परिरहेथ्यो मलाई ।

हलगोरुको भूमिकामा थिए मेरै दुइ साथी । मान्छेभन्दा गोरु बलियो हुने हुँदा गोरुको भूमिकामा सदा बलियै व्यक्तिहरु राख्ने चलन थियो र यी साथीहरु मभन्दा हदै बलिया थिए । साथी हुन् र पनि उनीहरु यस भूमिकामा साथि थिएनन् । गोरुमुखे मुखुण्डोको आवरणमा ती पूरै गोरु थिए । नाम राखिएथ्यो एउटालाई चलनचल्तीको माले र अर्कोलाई त्यसैको छन्द मिलाउन ताले । नाममा त छन्द मिल्यो तर तालमा बेछन्द । माले देव्रे ताक्दथ्यो भने ताले दाहिने । माले भीरपाखा ताक्दथ्यो भने ताले खान्कीतिर । मलाई त दुवैको ताल मिलाउँदैमा हम्मे । दुबैको काधँमा बाँसले बनेका जुवा नारिएका थिए र उनीहरुले त्यसलाई दुवै हातहरुले समातेका थिए । त्यस जुवालाई एउटा लामो बाँसको घोँचाले गाँसेर हलो बनाइएको थियो जसको अर्को छेउ म हलीले समातेको थिएं । मोरा गोरुहरु जबर्जस्ती आआफ्ना विपरित दिशातिर तानातान गर्दथे र मैले दुवैलाई तानेर नियन्त्रण गर्नु साह्रै अपठेरो थियो । एकमानेमा मलाई नै उनीहरुले घिसारिरहेका थिए । म नीरिह हलीको सही मानेमा विजोक भइरहेको थियो । तर दर्शकहरुलाई यॊ मेरो विजोक उपल्लो दर्जाको अभिनय प्रतीत भयो । उनीहरुलाई थाहा थिएन मेरो के हविगत भइरहेथ्यो । बाउसे र रोपारेको एकनाशको भाउभंिगमाभन्दा फरक स्वाद यतै पाए । एकपछि अर्को गर्दै सबैजसो दर्शकहरुको ध्यान मतिरै पल्टियो । उनीहरु उल्लासका साथ ठूलाठूला स्वरहरुले चिच्याउँन लागे । साइसाइ र सूईसूई सुसेल्न लागे । ताली ठोकेका ठोक्यै । म भने लखतरान । जात्रामा मेरै जात्रा भइरहेथ्यो ।

जात्रे अभिनयको पनि एउटा सीमा हुन्छ । त्यो विसे्र गोरुहरुले । सही मानेमै ती गोरु बने । दर्शकहरुको तालीले उनीहरुलाई झनै मत्याए । अनि त मलाई नै लछारपछार गर्न लागे । साह्रै हत्तु भएपछि मैले पनि जात्राको मर्यादालाई त्यागेँ । अनि फाली दिएँ हलोसलो । विजयले मात्तिएका मोरा गोरुहरु मुखुण्डोमुनि पूरै पशु थिए । हलो तान्दै जथाभावी अराजक ढंगमा कुँद्न लागे । दर्शकहरुको माझमा समेत पस्न हिच्किचाएनन् । पहिले त दर्शकहरुले रमाइलो मान्दै भागारे भाग गरे । तर पछि विस्तारै त्यसमा तिक्तता आउन लाग्यो । साँचै उनीहरुले अपच भागारेभाग गर्नपर्ने भयो । भाग्दा भाग्दै कति लडे र कति त भीडबाटै किचिएर घाइते नै भए । तैपनि मत्त गोरुहरुका पशुवत व्यवहारमा परिवर्तन आएन ।

यो हदलाई भीडले पचाएन । रमाइलो मनाउन आएका भिड एकाएक भड्कियो । केही बलिया दर्शकहरु उभिए गोरुहरुको प्रतिकार गर्न । गोरुहरुले बुझेनन् कि यो प्रतिकार थियो । जात्राकै मुडमा उनीहरुले उनीहरुलाई हान्ने अभिनय गरे । तर स्थिति अर्कै थियो । जात्रा भर्न आउने ती प्रतिकारी युवाहरुले गोरुहरुलाई आफ्ना अधिनमा लिए । अनि थुते गोरुहरुको मुखुण्डो । मुखुण्डो थुतिएका गोरुहरु अब मान्छे थिए । तर अब त स्थितिले अर्कै कोल्टो फेरिसकेको थियो । न उनीहरु गोरु भएर पशू हुनुको निर्वोधता पेश गर्न सक्थे न मान्छे भएर अनुनय विनय । उद्दण्ड भीडले उनीहरुलाई अब गोरु चुटाइ शुरु गरे । हलीको भूमिकामा रहेको म आएँ बीचबचाउ गर्न । तर अब त दर्शकहरुले जात्राको स्थितिलाई अस्वीकार गरिसकेथे । उनीहरुले गोरुहरुलाई मात्र होइन हलीलाईसमेत आक्रमण गरे । जात्रा भाँडियो । अरु कलाकारहरु पनि हली र गोरुहरुलाई बचाउन आए । तर अब उनीहरुमाथि पनि भीड खनिए ।

भीड पूरै अराजक थियो । अब कलाकारहरुले आफ्नै ज्यान जोगाउन पर्ने भयो । कलाकारको पहिचान मेट्न एकपछि अर्को गर्दै सबै कलाकारहरुले शरीरका जात्रे परिधानहरु फाले । मैले पनि हलीको परिधान फालेँ । तर पनि अर्धनंगा बनेका हामीहरु अझै चिनियौँ नै । भीडको लागि सबै नांगाहरु आततायी थिए । जे होस् जात्रालाग्ने बजार हाम्रा आफ्नै थियो । झ्यालझ्यालबाट परिवारजनले लुगाहरु फालीदिए हामीलाई बचाउन । दौडदो हामी सबैले नंगा जीउलाई ढाक्यौँ । हेर्दाहेर्दै अर्धनंगा हामी सबै कलाकारहरु अराजक भीडमै विलायौँ । भीडको सदस्य बन्नमै हामीलाई गनिमत थियो । हामी सबै भिडको नक्कल गर्दै त्यसैमा समायोजित भयौँ । हामीले पनि त्यही भागारे भाग गर् यौँ । मानौँ हामी पनि त्यही आततायी कलाकारहरुको खोजीमा थियौँ ।

भीडले नारा लगायो -“जनताको जात्रा गर्न पाइन्न !”

-“पाइन्न पाइन्न !”

सबै हामी कलाकारहरु पनि जनताको छद्मभेषमा चिच्याउँदै थियौँ -“पाइन्न पाइन्न !”

अर्थात् म गोरु तह लगाउन नसक्ने निर्धो हली पनि जनताकै स्वरमा नीरिह स्वरमा चिच्याउँदै थिएँ -“पाइन्न पाइन्न !”

2008-07-04

(स्रोत : Freenepal)

About Sahitya - sangrahalaya

We will try to publish as much literary work of different authors collected from different sources. All of these work is not used for our profit . All the creative work belongs to their respective authors and publication. If requested by the user we will promptly remove the article from the website.
This entry was posted in नेपाली कथा and tagged . Bookmark the permalink.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.