लेख : हुनसक्छ, कौतूहल

~रवीन्द्र पुरी~Rabindra Puri

गौरवका साथ भन्न सकिन्छ, नेपाल खुला म्युजियम (संग्रहालय) हो । विदेशीले अबार्ंै रुपियाँ लगानी गरेर मात्र स्थापना गर्न सक्ने यस्ता म्युजियम हाम्रा टोलटोलमा छन्, जहाँ ऐतिहासिक र पुरातात्त्विक महत्त्वका वस्तु हेर्न रकम खर्चिनुपर्दैन । यस्ता सम्पदाले इतिहास बताउँछन्, तत्कालीन जीवनशैली बोल्छन् । र, कला विकासको गति प्रस्ट्याउँछन् । चर्चा गर्न खोजिएको विषय हो, १ हजार ६ सय वर्षसम्म निरन्तर एउटै विषयमा बनाइएका मूर्तिकलाका शृंखलाको । त्यो हो, परम्परागत नेपाली मूर्तिकलाको आयामिक महत्त्व उजागर गर्ने उमामहेश्वरको मूर्ति शृंखला ।

उमामहेश्वरका मूर्ति नेपालमा कति छन् त ? यसको लेखाजोखा कसैसँग छैन । काठमाडाँै उपत्यकाको पुरानो बस्तीको कुनै पनि ठाउँबाट पाँच मिनेट हिँड्ने हो भने यस्ता पाँचवटासम्म मूर्ति भेट्न सकिन्छ । ढुंगेधारा, पाटीपौवा जता पनि भेटिन्छन् । उमामहेश्वरका जति धेरै मूर्ति छन्, महत्त्व पनि त्यत्तिकै । यसले नेपाली कलाको इतिहास मात्र प्रदर्शन गर्दैन, तत्कालिक समाज चियाउने आँखीझ्याल पनि हो ।

कैलाश पर्वतमा आनन्दले बसेका शिव र पार्वतीको रूप नै उमामहेश्वरको मूर्ति हो । शिवको यो सौम्य रूप हो । पार्वतीलाई अँगालोमा राखेर उनले छातीमा हात राखेका छन् । उनको वाहन नन्दी पनि छेउमा छ । दोस्रो/तेस्रो शताब्दीमा निर्मित उमामहेश्वरको मूर्ति यस्तैमा सीमित थियो । जस्तो- चाँगुनारायणको छिन्नमस्ताभित्रको, पशुपतिनाथ अरुणधाराको र पाटनको चामुण्डा मन्दिर परसिरका मूर्ति यस समूहमा पर्छन् ।

दोस्रो/तेस्रो शताब्दीदेखि १८औँ शताब्दीसम्म अर्थात् करबि १ हजार ६ सय वर्षसम्म ठूलो संख्यामा उमामहेश्वरको मूर्ति बनेका छन् । खासमा लिच्छविकालदेखि मल्लकालको अन्तिमसम्म यस्ता मूर्ति बनिरहे । त्यसो त बुद्ध मूर्तिको इतिहास पनि यत्तिकै लामो छ । उमामहेश्वरको मूर्तिमा रहरलाग्दो रूपमा पात्रहरू थपिँदै गएका छन् । जस्तो- दोस्रो/तेस्रो शताब्दीका मूर्तिमा शिव, पार्वती र नन्दी मात्र थिए भने पाँचौँ शताब्दीसम्म आइपुग्दा यसमा कुमार र केही गण थपिए । त्यसपछि पनि पात्रहरू थपिँदै गए ।

उमामहेश्वरको मूर्तिलाई शिव परविारको रूपमा बुझ्दा पनि हुन्छ । पछिका मूर्तिमा पार्वतीका सुसारेहरू पनि थपिएका छन् । जस्तो- चमरधारण्िाी चरणसेविका, छत्रधारण्िाी आदि पनि मूर्तिमा देखिन्छन् । यो नै मूर्तिकलाको विकास हो । यसबाट मूर्तिमा नयाँ के दिने भन्नेमा कलाकारहरूबीच लामो समय अघोषित प्रतिस्पर्धा चलेको अड्कल काट्न गाह्रो छैन । एउटै मूर्तिमा ४० वटासम्म आकृति छन्, जसले हरेक मूर्तिलाई पृथक् र सुन्दर बनाएका छन् ।

सुरुका उमामहेश्वरका मूर्तिहरू निर्वस्त्र छन् । पशुपतिनाथको अरुणधारामा रहेको मूर्ति होस् वा मृगस्थलीको, यिनमा शिव-पार्वती नै निर्वस्त्र छन् । तर, पाँचौँ शताब्दीपछि बनेका यस्ता मूर्तिमा क्रमश: पहिरन थपिँदै गएको छ, आभूषणहरू थपिएका छन् । यसमा शंका छैन कि ढुंगामा कँुदिएका यी मूर्तिहरू धार्मिक, ऐतिहासिक र पुरातात्त्विक महत्त्वका छन् ।

मूर्तिमा यस प्रकारको शृंखला युरोपमा देख्न पाइन्छ । त्यहाँ देखिने मूर्तिको नाम हो, पिइता । जिसस क्राइस्टको देहावसानपछि आमा मारयिाले उनलाई काखमा राखेको त्यस कारुणिक मूर्ति युरोपका धेरै कलाकारले बनाएका छन् । दोस्रो वा तेस्रो शताब्दीदेखि अहिलेसम्म पनि उनीहरू त्यही मूर्ति बनाइरहेका छन् । प्रसिद्धि पाएका कलाकार माइकल एन्जेलोसम्मले पिइता बनाएका छन्। हाम्रो उमामहेश्वरभन्दा फरक के छ भने पिइतामाथि सयौँ पुस्तक लेखिएका छन् । विभिन्न कालखण्डको अनुसन्धानमा हजारौँले कपाल फुलाएका छन् । कलाको विकास पढ्नुपर्दा यही मूर्तिलाई लिनुपर्ने अवस्था छ, संसारमा । तर विडम्बना ! हामीकहाँ यस्तै लामो इतिहास भएको उमामहेश्वरको शृंखलामाथि न कुनै अनुसन्धान भएको छ, न पुस्तक नै लेखिएका छन् । खासमा हामी बन्द खामभित्र छौँ ।

उमामहेश्वरका मूर्तिहरू जताततै भेट्न सकिने हुनाले यसमा अध्ययन/अनुसन्धान गर्न धेरै गाह्रो पनि छैन । यस मूर्तिसम्बन्धी तथ्य बाहिर ल्याउन सके संसारकै लागि उमामहेश्वरको मूर्ति शृंखला कौतूहल र अनुसन्धानको विषय हुनेमा दुईमत छैन । त्यसैले अनुसन्धानकर्ता र पुरातत्त्वविद्हरूले यसतर्फ सक्रियता देखाऊन् ।

(स्रोत : Lekali )

About Sahitya - sangrahalaya

We will try to publish as much literary work of different authors collected from different sources. All of these work is not used for our profit . All the creative work belongs to their respective authors and publication. If requested by the user we will promptly remove the article from the website.
This entry was posted in लेख and tagged . Bookmark the permalink.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.