कविता सङ्ग्रह : सेतो दरबारको छेउबाट

~मातृका पोखरेल~

सेतो दरबारको छेउबाट
(कवितासङ्ग्रह)

मातृका पोखरेल

प्रकाशक
सृजनशील प्रकाशन, मैतीदेवी, काठमाडौ

संस्करण– प्रथम, २०५६ फागुन

प्रति ः ११००
मूल्य
व्यक्तिगत रु – २०/-
संस्थागत रु. -१००/-
आवरण कला – प्रारम्भ कम्प्युटर सेवा, डिल्लीबजार, काठमाडौँ
फोन नं. ४२९१६५, ४२१६५७

मुद्रक – लुम्बिनी प्रिन्टिङ्क एण्ड पब्लिकेशन प्रा.लि.
घट्टेकुलो, काठमाडौँ ।

समर्पण

दुख, कष्ट र यातनाहरूको कुनै पर्वाह नगरी सुन्दर र सवल समाज निर्माण गर्ने अठोट बोकेर कठिन बाटो हिँडिरहेका यात्रीहरूलाई ……..।

कृतज्ञता ज्ञापन
छरिएका कविताहरूलाई सङ्ग्रहको रूपमा प्रकाशित गर्न विभिन्न ढङ्गले सहयोग पुर्याउनु हुने मित्रहरू सृजनशील प्रकाशनका विजयराज आचार्य, कम्प्युटर टाइपमा सहयोग गरिदिनु हुने बासुदेव श्रेष्ठ, सुरेन्द्र चालिसे, कभर डिजाइन गरिदिनु हुने सुन्दर बस्नेत र बासु क्षितिज, भूमिका तथा मन्तव्य लेखिदिनु हुने अग्रज साहित्यकारहरू निनु चापागाई, रुद्र खरेल, हरिगोविन्द लुइँटेल र आहुति प्र‍ति हार्दिक कृतज्ञता ज्ञापन गर्दछु ।
– मातृका पोखरेल

प्रकाशकीय
प्रगतिशील युवा साहित्यकार मातृका पोखरेलद्वारा लिखित पहिलो कृति ‘सेतो दरबारको छेउबाट’ कविता सङ्ग्रह चौधौ कोसेलीको रूपमा आदरणीय पाठकहरू समक्ष पुर्याउन पाउँदा अत्यन्तै खुसी लागेको छ । प्रस्तुत कृतिमा लेखकका झण्डै १ दशकदेखि विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा प्रकाशित भएका १९ वटा फुटकर कविताहरू समावेश छन् ।
आदरणीय पाठक वर्गहरू हाम्रा अन्य प्रकाशनहरू जस्तै यस कविता सङ्ग्रहलाई पनि रुचाइ दिनु हुनेछ भन्ने विश्वास लिएका छौँ । प्रबुद्ध पाठकहरूले यसलाई अध्ययन मनन गरी अमूल्य सुझाव र सल्लाह पर्ठाई लेखक तथा प्रकाशकलाई निरन्तर रूपमा लेखिरहन र प्रकाशन गरिरहन प्रोत्साहन दिनु हुनेछ भन्ने अपेक्षा राखेका छौँ ।

सामाजिकता र कला मूल्यको आँखिझ्यालबाट हेर्दा
निनु चापागाई

वर्तमान सामाजिक संरचनालाई सचेत र जागरुक साहित्यकारहरूले कसरी ग्रहण गरिरहेका छन् र तिनका आशा आकांक्षा के कस्ता रहेका छन् भनी युवा मानसिकताबारे बुझ्न चाहने व्यक्तिहरूका लागि युवा कवि मातृका पोखरेलद्वारा लिखित यो “सेतो दरबारको छेउबाट” कविता सङ्ग्रह महत्वपूर्ण कृति सावित हुनेछ ।
तीसको दशकको अन्तिम वर्षेखि कविता लेखनमा हात चलाउन थालेका युवा कवि मातृका पोखरेल संस्कृत एवम् नेपाली छन्दोबद्ध कविता भनेपछि हुरुक्क हुने र कण्ठस्थ गरी वाचन गर्ने आफ्ना एकजना मामाको सरसंगतबाट कविता सृजनतिर उन्मुख भएका हुन् । पहिलोपल्ट २०४१ मा कविता प्रकाशन भए यता प्रकाशनमा आएका करिब तीन दर्जन कवितामध्ये यस सङ्ग्रहमा सङ्कलन गरिएका कविताहरूले कवि मातृका पोखरेल २०४६ पछि विशेषगरी क्रियाशील रहेको तथ्यलाई पुष्टि गर्दछन् ।
मातृका पोखरेलको साहित्यिक व्यक्तित्वको उठान कविताबाट भएको हो तापनि आज यसको विस्तार कथा र आलोचनापरक लेखहरूमा समेत भएको तथ्य समकालीन नेपाली साहित्य प्रति थोरै मात्र रुचि लिने व्यक्तिका दृष्टिमा छिप्न सक्ने विषय होइन । विद्यार्थी कालमा अनेरास्ववियुको गतिविधिबाट उक्लँदै पछि जनवादी युवा लीग र इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाज जस्ता संस्थाहरूमा संगठित र प्रतिबद्ध रहेर क्रियाशील रहेका पोखरेलको सांस्कृतिक समाज जस्ता संस्थाहरूमा संगठित र प्रतिबद्ध रहेर क्रियाशिल रहेका पोखरेलको साहित्यिक लेखनको वैचारिक धरातल कमबेसी ती संगठनका विचारधाराबाट प्रभावित भएको पाइनु अनौठो होइन । कवि मातृका पोखरेलले समाजवादी यथार्थवादलाई आफ्नो विचारधारात्मक आदर्श बनाएका छन् र कतिपय कविताहरू यही दिशातिर उन्मुख छन् ।
प्रस्तुत सङ्ग्रहमा जम्मा उन्नाइस वटा कविताहरू छन् । “म देश पढ्दै छु” शीर्षक कवितामा कविले देश पढ्दा ‘शान्तिका अक्षरहरूभित्र’ ‘अशान्ति र कोलाहलका चित्रहरू’, ‘न्यायका शब्दहरू पढ्दा’ “जेल, नेल, बन्दूक र पुलिसका यातनाहरू’, ‘राष्ट्रभक्ति जस्ता शब्दहरूभित्र कोशी र जंगल बेचिएका सहिछापहरू’, ‘देशलाई बन्धकमा राखेका सम्झौताका आला अक्षरहरू’ र ‘जनभक्तका कानुनभित्र’ ‘युवाका रगत बेचिएका राता टाटाहरू’ पाइएको जुन चित्रण छ कविता सङ्ग्रहको विषयवस्तु पनि धेरथोर त्यही सेरोफेरोमा केन्द्रित रहेको छ । कविता यथार्थका बारेमा कविको अनुभूतिपरक चिन्तन बाहेक अरु केही होइन । कविको सृजन इतिहासमा घटेको सबैभन्दा महत्वपूर्ण घटना भनेकै २०४६ सालको जनआन्दोलन र निरङ्कुश पञ्चायती व्यवस्था संवैधानिक राजतन्त्रात्मक बहुदलीय व्यवस्थामा परिवर्तन हुनु थियो जसलाई आम चलनचल्तीको बोलीमा बहुदलीय प्रजातन्त्र भन्ने गरिएको छ । यस सङ्ग्रहमा यस सम्बन्धमा कविको अनुभूतिपरक चिन्तनले प्राथमिक महत्व पाएको छ । ०४६ सालमा जनताले देखाएको शौर्यलाई ‘०४६ चैत्रको सडक’ ले प्रस्तुत गरेको छ भने ‘कालो र्सप’, ‘दरबार मार्गमा सहिदका रगत रुँदैछन्, ‘क्रम भङ्ग’, ‘आज पनि उनै आए’ जस्ता कविताहरूमा बहुदलीय प्रजातन्त्रको पाखण्डी, दमनकारी र ढाँट रूपलाई विभिन्न तरीकाले व्यक्त गर्ने प्रयत्न भएको छ । हिजो पञ्चायत कालमा जसले विकासको कुरा गर्थे, फुलबुट्टा भरेर गाउँलेलाई छलछाम गर्थे, भोट माग्थे, माननीय हुन्थे, मन्त्री हुन्थे र देशलाई लुट्थे, ‘नयाँ प्रजातन्त्र’ मा पनि तिनै व्यक्तिहरूले अर्थात् शोषक वर्गले नै त्यही क्रम दोहोर्याइरहेको कविले पाएका छन् । उनी यस प्रजातन्त्रलाई ‘त्रि्रो प्रजातन्त्र’ अर्थात् ‘शासक वर्गको प्रजातन्त्र’ वा ‘बहुलठ्ठी प्रजातन्त्र’ भन्न रुचाउँछन् । यस्तो प्रजातन्त्रमाथि कविको पटक्कै विश्वास छैन । खान नपाउनेहरू, घर नभएकाहरू, बेचिएकाहरूले बहुलठ्ठी प्रजातन्त्रको जुठल्नामा मसाल सल्काएपछि मात्र २०४६ सालमा दरबार मार्गमा प्रजातन्त्रका लागि सहिद हुनेहरूको रगतहरूले विजयको गीत गाउने छन्, अहिले त ती प्रजातन्त्रको या रूप देखेर रोइरहेका छन् कविको दृष्टिमा । कविको के विश्वास छ भने यहाँका शोषित वर्गका जनताहरूमा चेतना विकसित भएपछि यस्तो प्रजातन्त्र टिकिरहन सक्दैन । कवि जनताको प्रजातन्त्र आउन ‘अपरिवर्तनीय’ भनिएको राजनीतिक संरचना भत्कनै पर्दछ र यो व्यापक जनचेतना र सहभागिताबाट मात्र सम्भव छ भनी ठोकुवा समेत गर्दछन् । ‘आकाश तिमीलाई निम्ता छ’, ‘कालो र्सप’, ‘सूर्य उदाउ अब’, ‘दरबार मार्गमा सहिदका रगत रुँदैछन्’,
क्रमभङ्ग’ कविको यही चिन्तनलाई प्रतिबिम्बित गर्ने क्रान्तिको आकांक्षा र आह्वानसँग सम्बन्धित कविताहरू हुन् ।
कवि जसरी क्रान्तिको उत्कृष्ट चाहनाबाट उद्वेलित छन् त्यसैगरी उनी क्रान्तिकारी शक्तिहरूमा देखापरेका कमी कमजोरी प्रति पनि संवेदनशील हुन पुगेका छन् । क्रान्तिका निम्ति वस्तुगत परिस्थिति तयार हुँदाहुँदै पनि आत्मगत परिस्थिति तयार भइनसकेको अवस्थातिर ‘खै ! यात्रीहरू उठेकै छैनन्’ कविताले इङ्गित गरेको छ भने ‘अभिशप्त पर्खाल’ ले चाहिँ आफूलाई मजबुत बनाएर जनतामा फिँजिनु पर्ने र चेतनाका बीऊहरू र्छर्नुपर्ने आवश्यकतालाई बोध गर्न नसकी क्रान्तिकारी संगठनहरू विभाजित हुँदै छन्, जुन ठीक होइन भन्ने विचार व्यक्त गरेको छ । ‘एकता केन्द्र’ निर्माण हुँदा भएको एकताको प्रयास र पछि त्यसमा आएको फूटलाई यस कविताले प्रतिबिम्बित गर्न खोजेको देखिन्छ ।
२०४६ सालमा भएको परिवर्तन र क्रान्तिको चाहना पछि नेपाली श्रमजीवी जनताको मुक्तिका निम्ति आफूलाई समर्पित गर्ने योद्धा र सहिद कविलाई संवेदत बनाउने अर्को विषय बन्न पुगेको छ, सङ्ग्रहामा । ‘फरक फरक छातीहरू’ ‘भिमान जंगलको यात्रा’, ‘दरबारमार्गका सहिदका रगत रुँदैछन्’ र ‘साक्षी’ यसै कोटीमा पर्ने कविताहरू हुन् । पञ्चायती तानाशाहद्वारा नृसंश रूपबाट हत्या गरिएका क्रान्तिका ऋषि देवकोटाको सम्झना गर्दै उनी अदम्य साहस, महान् उद्देश्य, आस्थाको अग्लो शिखर र जनता र क्रान्तिप्रति निष्कलुप र्समर्पण, भावको कारण सम्मानित हुन सकेका हुन् भन्ने ‘भिमान जंगलको यात्रा’ मा उल्लेख छ भने ‘फरक फरक छातीहरू’ मा सहिद व्यक्तिवादी प्रवृत्ति भन्दा माथि उठेको, र्’वर्तमान मान्छेका साझा खुसीहरू र साझा स्वतन्त्रता’ को मुर्तरूप हो भन्ने सङ्केत गरिएको छ ।
नेपाली युवाहरूलाई भाडाका सिपाहीका रूपमा बेचिने कुत्सित परम्पराका कारण संसारको जुनसुकै भागमा हुने अन्यायपर्ूण्ा युद्धहरूको भागिदार नेपाल र नेपालीले हुनु परेको छ । फोकल्यान्ड, कोसोभो, कारगिल जस्ता नेपाल भन्दा धेरै टाढा रहेका ठाउँहरूमा भएका युद्धका पीडाहरू समेत भोग्न नेपालीहरू बाध्य भएका छौँ । यही यथार्थलाई चित्रण गर्दै अब आफ्नै अस्तित्वका लागि लड्न पर्दछ भनी आह्वान गरिएको कविता हो ‘छोङ्पाङ तिमीले कस्तो सपना देख्यौ -’ गाउँका धेरै युवाहरू लाहुरे भएको छोङपाङको एउटा गाउँ हो, जसले नेपालका यस्ता थुप्रै गाउँको प्रतिनिधित्व गर्दछ ।
‘सेतो दरबार’ सामन्तवाद र त्यसको गढका रूपमा रहेको दरबारको चेतना र मुक्तिविरोधी, मान्छे खाने मानवद्वेपी प्रवृत्तिको अनावरण गर्ने कविता हो । कथित प्रजातन्त्रको पोल खोल्दै आजको संरचनामा अड्डा, अदालत, कारागार यसैको प्रभुत्वमा रहेका छन् भन्ने सङ्केत कविताले गर्दछ र सामन्तवाद र दरबारको कुरूपतालाई नै सौर्न्दर्य ठान्ने प्रवृत्तिमाथि व्यङ्ग्य गर्दछ ।
‘ आफ्नैजस्तो लाग्यो’ – कविताले आजको सामाजिक संरचनामा तल्ला वर्गका अपहेलित जनतामाथि भइरहेको उत्पीडनलाई चित्रण मात्र गर्दैन नेपाल भित्रिएका भारतीयहरूको कुकृत्यमाथि पनि प्रकाश पार्दछ । कविको उत्पीडित जनताप्रति सहानुभूति र उत्पीडकहरू प्रतिको घृणाभाव पनि कवितामा राम्ररी प्रकट भएको छ ।
‘अजम्बरी कविता’ ले कविता सम्बन्धी कवि मातृकाको दृष्टिकोणलाई नै व्यञ्जित गरेको छ । जनजीवन कविताको स्रोत हो र जनजीवनमा आधारित कविता नै अजर-अमर हुन्छ भन्ने विचार प्रकट गर्दै कविताले जनतासँगको घनिष्ट सम्बन्धमाथि विशेष जोड मात्र दिएको छैन माथिल्लो र महलमुखी कविता स्थायी रहँदैन भन्ने विचारलाई पनि उद्घाटित गरेको छ ।
कविता सङ्ग्रहमा अरूको षडयन्त्र र लोभ लालसामा नफसी आफ्नो आस्थामा अडिग रहनु आवश्यक छ र यसरी नै आफ्नो यात्रा निरन्तर जारी राख्नु पर्दछ भन्ने कविका चिन्तनहरू पनि केही कवितामा व्यक्त भएका छन् ।
यसरी र्ससर्ती हेर्दा कविता सङ्ग्रह ‘सेतो दरबारको छेउबाट’ मा कवि मातृका पोखरेल साहित्यलाई यथार्थको आलोचना र व्याख्या विश्लेषणको चौघेरोमा मात्र सीमित राख्न खोज्ने साहित्यकार भन्दा माथि उठेका र साहित्यले समाजको आमूल रुपान्तरणका निम्ति सहयोगी भूमिका खेल्नुपर्छ भन्ने विश्वास भएका कवि हुन् भन्ने पुष्टि गरेको छ । यही कारण उनका कविताले ‘गाँजाको मातमा झुल्लिदै बहुलठ्ठी प्रजातन्त्रको भजन गाउनेहरूको खोइरो खन्छ र यसका विरुद्ध मसाल सल्काउन चाहने जनताको आवाजलाई वाणी प्रदान गर्दछ । जनसेवा, क्रान्ति र क्रान्तिकारी विचारधाराप्रतिको कविको प्रतिबद्धता नै कविता सङ्ग्रहको प्राणत्व बनेको छ । सङ्ग्रहभित्रका अधिकांश कविताले कविलाई साहित्यको वर्गीय प्रकृति र वर्गीय पक्षधरतामाथि विश्वास राख्ने कविका रूपमा उभ्याएका छन् । सङ्ग्रहका अधिकांश कविताहरूले मातृका पोखरेल भविष्यलाई प्राथमिकता दिएर वर्तमानलाई उपेक्षा गर्ने प्रकृतिका समाजवादी यथार्थवादी साहित्यकारका विपरीत वर्तमानलाई प्राथमिकता दिँदै भविष्यदृष्टि अँगाल्ने कवि अर्थात् साहित्यकारद्वारा गरिने सौर्न्दर्यको खोजी र समसामयिक जीवनसँगको साहित्यकारको सम्बन्धलाई एकै प्रक्रियाका दुई पाटा ठान्ने यथार्थवादी कवि हुन् भनी औल्याउने प्रयास गरेको छ । ‘छोङपाङ तिमीले कस्तो सपना देख्यौ -’ ‘कालो र्सप’, ‘क्रमभङ्ग’, ‘आज पनि उनै आए’, ‘आफ्नै जस्तो लाग्यो’, ‘म देश पढ्दै छु’, ‘दरबार मार्गमा सहिदका रगत रुँदैछन्’ जस्ता कविताहरू यसैका सङ्केत हुन् । सृजनात्मक प्रक्रियाको विचारधारात्मक पक्ष र रूपगत पक्षका बीच पार्थक्य ल्याएर कलात्मक अभिव्यक्तिका साधनहरू र शैलीगत पक्षको खोजीमा हुरुक्क हुन खोज्ने कवि पनि होइनन् मातृका पोखरेल । जनतासँगको घनिष्ट सम्बन्ध, यथार्थवाद, सत्यनिष्ठता र कलात्मक सुबोधताका आधारमा नै कलात्मक साधनहरूको खोजी गर्नुपर्ने कुरा प्रति सजग रहने कवि देखिन्छन् उनी । ‘सेतो दरबारको छेउबाट’ कविता सङ्ग्रहमा यिनै सकारात्मक पक्षहरू प्रधान र प्रबल रहेको सहजै देख्न सकिन्छ ।
कविता सङ्ग्रह पढिसकेपछि सङ्ग्रहमा मातृका पोखरेलको कवि प्रतिभा र स्तरलाई परिचय गराउने कविताहरू मात्र समावेश हुन सकेका भए कति राम्रो हुन्थ्यो भन्ने जिज्ञासा स्वाभाविक रूपमा उत्पन्न हुन्छ । ‘क्रमभङ्ग’, ‘छोङ्पाङ तिमीले कस्तो सपना देख्यौ -’, ‘कालो र्सप’, ‘भिमान जंगलको यात्रा’, आफ्नै जस्तो लाग्यो’ जस्ता सुन्दर कविताका हाराहारीमा हर्ेर्ने हो भने कतिपय कविता केही पछि परेका देखिन्छन् । उनको कवितात्मक उचाइलाई दृष्टिगत गर्दा कवितामा आरोहअवरोह परेका देखा पर्दछ । त्यसैले आफ्नो सृजनकार्यको विभासमा उनी बढी गम्भीर बन्नु आवश्यक देखिन्छ ।
कवि पोखरेलले आफ्ना कवितालाई अझ बढी प्रभावकारी एवम् शक्तिशाली बनाउनका निम्ति ध्यान दिनुपर्ने यथार्थवादी रचना पद्धतिको चयनात्मक प्रवृत्ति, कविताका विशेष लक्षणहरू, साहित्यमा जनतासँगको घनिष्ट सम्बन्धलाई परीक्षण गर्ने वस्तुगत मापदण्डहरू, कवितामा सामाजिक तत्वको महता, लोकप्रियता सम्बन्धी साहित्यिक मान्यता, निजत्व विषयवस्तुको विस्तार र साहित्यकारको आत्म रुपान्तरण जस्ता महत्वपुर्ण सवालहरूमा उनका कवितालाई दृष्टिगत गरी चर्चा गर्नु प्रासंगिक हुनेछ ।
नेपाली प्रगतिवादी साहित्यिक आन्दोलनमा केही व्यक्तिहरू जीवन र यथार्थका केही अंशहरू समावेश हुनासाथ त्यो साहित्य यथार्थवादी भइहाल्दछ भन्ने नितान्त गलत धारणा राख्ने गर्दछन् – उनीहरूका दृष्टिमा यथार्थको कुन पक्ष चित्रण गरिएको छ, कसरी चित्रण गरिएको छ र किन चित्रण गरिएको छ भन्ने प्रश्नले कुनै महत्व राख्दैन । उनीहरूको दृष्टिमा सङ्ग्रहमा समाविष्ट ‘साक्षी’ कविता उत्कृष्ट यथार्थवादी रचना ठहरिनेछ । २०४६ सालको जनआन्दोलनको क्रममा घरपरिवार, नाता कुटुम्ब, साथीभाइ र आन्दोलनकारी शक्तिहरूले थाहै नपाई परिचयहीन अवस्थामा कतिपय युवाहरू पञ्चायती दमनकारीहरूद्वारा सहिद बनाइएका छन्, यो कटु यथार्थ हो । त्यतिकै ज्वलन्त यथार्थ के पनि हो भने त्यस्ता युवाहरूले डाँडामाथि डुब्न लागेको जुन जस्ता आमाबाउ, भरखर मात्रै जीवन बुझ्न थालेका कलकलाउँदा बहिनीहरूको पारिवारिक दायित्व, निजी स्वार्थ आदिलाई चटक्क तिलाञ्जली दिएर मृत्युलाई हत्केलामा राख्दै सङ्घर्षमा आफूलाई समर्पित गरेका छन् । आन्दोलनमा सहिद भएका युवाहरूको मूल्याङ्कन गर्दा निश्चय नै उनीहरूको महान् विचार र बलिदानी भावना, उनीहरूको अलपत्रे बेवारिसे मृत्युको तुलनामा कता हो कता मूल्यवान् र प्रमुख पक्ष ठहरिन्छ । मूल्यवान् मृत्यु मर्ने सहिदको अलपत्र स्थिति हुनु हुँदैन थियो भन्ने कविको आशय आफैमा अनुचित होइन । तर आन्दोलनमा लाग्दा कन्तबिजोक हुने रहेछ भन्ने जुन प्रभाव कविताले छाड्दछ, त्यो भने यथार्थपरक र सही प्रस्तुति होइन । यहीँनेर आएर साहित्यमा के चित्रण गरिएको छ, कसरी चित्रण भएको छ र कुन उद्देश्यका लागि चित्रण भएको छ भन्ने सवालले ठूलो महत्व दिन्छ । तर जीवनसत्यको प्रतिविम्बनको प्रक्रिया न सरल हुन्छ न त संघटनाको सार विशुद्ध रूपमा नै देखा पर्दछ । जीवन जटिल, बहुपक्षीय र अन्तर्विरोधी भएकाले जीवनको सत्यनिष्ठ चित्र उतार्न चाहने इमान्दार साहित्यकारका लागि आफ्ना वरिपरि जे जति देखा पर्दछन्, तिनलाई जस्ताको तस्तै उतार्नु पर्याप्त हुँदैन, उसले त्यसबाट सत्य के हो खोज्ने प्रयत्न गर्नै पर्दछ । सामान्य रिकर्ड गर्नासाथ वा सोझो फोटो खिच्नासाथ सत्य फेला पर्छ भन्ने होइन । यथार्थभित्र प्रवेश गरेर सत्य पत्ता लगाउन साहित्यकारले निश्चित दर्शनलाई अँगालेर यथार्थहरूका बीच चिन्तनपूर्ण महासम्बन्ध स्थापित गर्ने, संघटना र तथ्यहरूलाई अन्य संघटना र तथ्यहरूसँग राखेर हेर्ने, घटनाका प्रवाहहरूबाट मुख्य, महत्वपुर्ण र नेतृत्वदायी प्रवृत्तिहरूलाई ग्रहण गर्ने र तिनले लिने दिशालाई सङ्केत गर्ने एउटा प्रक्रिया पार गर्नु पर्दछ र यथार्थको चौतर्फी विश्लेषण गर्दै तिनबाट आवश्यक तथ्य चयन गर्न सक्नुपर्दछ । वास्तवमा साहित्य आन्तरिक स्वभावैले चयनपूर्ण हुन्छ । यथार्थ संघटना, विषय, सामग्री र रूपलाई साहित्यकारले उद्देश्यपूर्ण रूपमा चयन नगरी उत्कृष्ट साहित्यको सिर्जना नै हुन सक्तैन । कवि मातृका पोखरेल निश्चय नै यथार्थको जुनसुकै पाटो, प्रस्तुतिको जुनसुकै विधि र जस्तोसुकै उद्देश्यलाई पनि यथार्थवादी दृष्टि र विधि मान्ने साहित्यकार होइनन्, यस अर्थमा उनी माथि सङ्केत गरिएको सोच राख्ने साहित्यकार भन्दा एकदमै भिन्न छन् । तथापि, यथार्थको प्रमुख र गौण पक्ष छुट्याउनमा, यथार्थको नकारात्मक पक्षको चित्रण गर्दा समेत सकारात्मक पक्षलाई बल पुग्ने गरी प्रस्तुत गर्नमा र यथार्थवादी विधिको चयनात्मक प्रकृतिमाथि सचेत दृष्टि पुर्याउनमा उनले ध्यान दिनु लाभदायक हुने देखिन्छ ।
लयात्मकता, अननुवाद्यता, अतार्किकता, गैर प्रतीकात्मकता मुर्त र घनीभूत कलात्मक प्रभावशीलतालाई प्रख्यात मार्क्सवादी चिन्तक तथा लेखक क्रिष्टोफर कडवेलले सम्पुर्ण साहित्यबाट कवितालाई छुट्याउने कविताका विशिष्ट लक्षणका रूपमा उल्लेख गरेका छन् । ‘सेतो दरबारको छेउबाट’ मा सङ्कलित कविताहरूलाई दृष्टिगत गर्दा कवि पोखरेलले कडवेलले कविताको अन्तिम लक्षणमा उल्लेख गरेको घनीभूत कलात्मक प्रभावशीलतामाथि विशेष ध्यान दिनु आवश्यक लाग्दछ । धनीभूत कलात्मक, प्रभावशीलताको व्याख्याको सर्न्दर्भमा कडवेलको के भनाइ रहेको छ भने गैर सौन्दर्यात्मक प्रभाव सामूहिक र सामाजिक अनुभवमा आधारित नभएर व्यक्तिगत हुन्छ र सौन्दर्यात्मक प्रभाव चाहिँ सहचार्यमा बाँधिएका व्यक्तिहरूमा विशेष रूपमा पाइने आवेगहरूलाई जागृत गर्दछ । ‘क्रमभङ्ग’, ‘कालो र्सप’, ‘छोङपाङ् तिमीले सपना देख्यौ -’, ‘भिमान जंगलको यात्रा’ जस्ता कविताहरूलाई आधार बनाउने हो भने युवा कवि पोखरेललाई घनीभूत कलात्मक प्रभावशीलतालाई उपेक्षा गरेको भनी दोष दिन मिल्दैन । तथापि, सङ्ग्रहमा समाविष्ट केही दिनुपर्ने माग राख्नु अनुचित हुनेछैन । परम्पराका सकारात्मक पक्षहरूबाट शिक्षा ग्रहण गर्दै विम्ब, प्रतीक, अर्न्तर्वस्तुचयन र प्रस्तुतिलाई आफ्नोपन दिन सकेको खण्डमा नै कविले नितान्त आफ्नो निजत्व कवितामा स्थापना गर्न सक्दछ । समकालीन कविका कविताहरूसँग के कुरामा आफ्ना कविताले साम्य राख्दछ, के कुरामा फरक छ र आफ्नो कविताको स्थान कहाँनिर छ भनी लेखाजोखा गर्ने कविका लागि आफ्नो मौलिकता विकसित गर्न कठिन हुने छैन ।
यस सङ्ग्रहमा सङ्कलन गरिएका उन्नाइसवटा कविताहरूले उन्नाइसवटै भाव र विषयहरूलाई प्रस्तुत गर्न सकेको भए कवि मातृकाको विषयवस्तुको विस्तारलाई निकै नै राम्ररी परिचय दिन सक्दथ्यो । कवि कुन कुन विषयबाट बढी संवेदित भएका छन् भन्ने तथ्यलाई माथि नै सङ्केत गरिसकिएको छ । कवि खास विषयबाट संवेदित हुनु एउटा कुरा हो भने उनका रचनाहरूमा सीमित विषयवस्तुले ठाउँ पाउनु अर्कै कुरा हो । जीवन र यथार्थका विभिन्न पाटाहरूमा बढी भन्दा बढी जिज्ञासा राख्ने, तिन भित्र प्रवेश गर्न खोज्ने र तिनलाई राम्ररी अवलोकन गर्न चाहने, व्यापक जीवनानुभव र व्यापक जनसर्म्पर्कबाट सम्पन्न हुन प्रयत्न गर्ने रचनाकारले नै विषयवस्तुको विपुलता प्रदान गर्न सक्तछ । कवि पोखरेलले यस प्रश्नतिर पनि ध्यान पुर्याउँदा उचित नै हुने म देख्दछु ।
जर्मनीका महान् साहित्यकार ब्रेख्तले लोकप्रियता र यथार्थवादलाई परिभाषित गर्ने क्रममा जे विचारहरू प्रस्तुत गरेका छन् त्यसबाट साहित्यकारले आफ्नो क्षेत्रमा र्सवहारा वर्गको आवयविक बुद्धिजीवी बन्नु अनिवार्य हुन्छ भन्ने एउटै मात्र निष्कर्षनिस्कन्छ । आवयविक बुद्धिजीवी भनेको आफ्ना वर्गका विचार र आकांक्षाहरूको संगठनकर्ता, ती विचार र आकांक्षाको निर्माता र दिशा निर्देशक समेत बन्नु हो । हामी जस्ता निम्न पूँजीवादी पृष्ठभूमि, परिवेश र संस्कारबाट आएका कवि लेखकहरूका निम्ति र्सवहारावर्गसँग गहिरो सर्म्पर्क स्थापित गर्दै आत्मालोचना र आत्म सङ्र्घष्ाको माध्यमबाट आफूलाई रुपान्तरण गर्ने प्रक्रियामा अघि नबढी यस्तो गर्नु सम्भव छैन । यो प्रक्रिया जति कठिन छ त्यत्तिकै अवश्यक पनि छ । यसो गर्न सकेको खण्डमा नै कविको विकासशीलताले गति लिन सक्नेछ र कविताहरू बढी जन समस्याबाट ओतप्रोत पनि हुने छन् । कवि मातृका पोखरेलले आफूलाई अझ बढी यस दिशातिर लैजान ध्यान पुरयाउने छन् भनी विश्वास गर्नु अनुचित हुनेछैन ।
कवि मातृका पोखरेलले आफ्ना कविताका माध्यमबाट युवा सन्ततिमा आफ्नो पहिचान र व्यक्तित्व स्थापित गरिसकेको तथ्यलाई कविता सङ्ग्रह आपैFmले प्रमाणित गरिसकेको छ । युवा कवि मातृकाको कवितात्मक प्रतिभा र सकारात्मक पक्षलाई पनि प्रमुख पक्षको रूपमा ‘सेतो दरबारको छेउबाट’ ले राम्ररी नै परिलक्षित गरेको छ । यिनै सकारात्मक पक्षहरूलाई संरक्षण र सर्म्बर्द्धन गर्दै गएको खण्डमा गौण तत्वका रूपमा देखा परेका केही कमी कमजोरीमाथि उनले सहजै विजय पाउने छन् र आफ्नो कवित्व प्रतिभालाई राम्ररी नै उजिल्याउन सक्षम हुने छन् भन्नेमा म विश्वस्त छु । कविको साहित्यिक उन्नति र प्रगतिको लागि हार्दिक शुभकामना सहित ।
सानेपा, ललितपुर
२०५६/१०/२७

कविता क्रम

१. अजम्बरी कविता
२. साक्षी
३. आकाश तिमीलाई निम्ता छ
४. कालो सर्प
५. खै यात्रीहरू उठेकै छैनन्
६. म देश पढ्दैछु
७. सूर्य उदाउ अब
८. दरबारमार्गमा शहीदका रगत रूँदैछन्
९. क्रम भङ्ग
१०. भिमान जंगलको यात्रा
११. ४६ चैतको सडक
१२. त्यो दिन पर्खिएका रातहरू
१३. सेतो दरबार
१४. मरूभूमि, शिखर र आस्था
१५. छोङपाङ ! तिमीले कस्तो सपना देख्यौ
१६. आज पनि उनै आए
१७. फरक फरक छातीहरू
१८. अभिशप्त पर्खाल
१९. आफ्नै जस्तो लाग्यो

अजम्बरी कविता
उसले कवितालाई
महलको एउटा गमलामा रोप्यो
र मलार्इ भन्यो
कवितालार्इ यसरी फुलाउनुपर्छ
मैले बाटाका किनारहरूतिर
छाप्राका आँगनहरूतिर
उसलाई रंगिबिरंगी कविताहरू देखाएँ
र भनें
यी पनि राम्रा कविताहरू हुन्
यिनीहरूलाई हुर्काउनुपर्छ
ऊ मसँग रिसायो
मुन्टो बटार्यो
र पछिल्तिर फर्क्यो

भोलिपल्ट मैले
मेरो कविताको बस्तीबाट
ऊतिर फर्केर हेरें
गमलामा उसले एकदिन पानी हाल्न बिर्सेछ
ऊसको कविता मतिर फर्केर रोयो ।

पर्सिपल्ट
मरेके कविता बोकेर
ऊ फेरि सडक किनारमा
मेरा कविताहरू हेर्दै हेर्दै अ.यो
र मसँग मात्र एउटा जिउँदो कविता माग्यो
मैले उसलार्इ
खेतहरूतिर आफना कविता देखाएँ
निरूत्तर उसले मेरा कविताहरू हेरिरह्यो ।

त्यसैले यो बस्तीमा
म सगौरव घोषणा गर्छु
कुनै छाप्राको भट्खारोमा भए पनि
गल्लीका कुनाकाप्चाहरूमा
हुनेखाने भुँडिवालहरूले कुल्चे पनि
मेरा कविता अजम्बरी हुन् ।
मेरा कविता अजम्बरी हुन्

जनएकता, वर्ष ४, अंक ४८, २०५६ असार ७ गते

साक्षी

साठी वर्षे बृद्ध बा र आमाको
चाउरी परेको गालाको मुस्कान ऊ
बीर अस्पतालको आँगनमा
गोलीले छिया छिया पारेको
रगत सुकेर कक्रिएको कमिज
धर्के आकृति मात्र देखिन्छ
यसलार्इ हेर्न भीड लाग्नेहरू भन्दै थिए
“पोस्टमार्टम हुन सकेको छैन”
सायद यसका यहाँ कोही छैनन्
उसले चिनेका पनि कोही छैनन्
यसलार्इ चिन्ने पनि कोही छैनन्
बीर अस्पतालबाट चिप्लिएको समय
उसको मृत्युको साक्षी बनेर उभिएको छ ।

पच्चीस वर्षसम्म रातदिन
रगत र पसिनाले हुर्काएकी
आमालार्इ उसको मृत्यु थाहा छैन
छोराको अनुहार हेरेर
भोक टार्न बानी परिसकेको
बुढो बाउलार्इ उसको मृत्यु पछिका
रातहरू बितेको थाहा छैन
साथीहरूले राम्रा घाँघर लाएको देख्दा
उमेरको मन, दाजु सम्झेर बुझाउने बहिनीहरूलार्इ
उसको मृत्युपछिका
जंगलमा बितेका दिनहरू थाहा छैनन्
न त बाल्यकालमा थुम्की चौरमा,
सँगसँगै डण्डीवियो खेल्ने,
रामेलार्इ नै उसको मृत्यु थाहा छ ।
न त दुधकोशीका बगरहरू र
वरिपरिका ऐंसेलुका पोथ्राहरूलार्इ
मूल्यवान् उसको मृत्यु थाहा छ ।

ऊ आज ती कसैका माझमा छैन
यहाँ उसलार्इ चिन्ने फुर्सद पनि कसैलार्इ छैन
सडक जुलुस र नारामा व्यस्त छ
बीर अस्पतालबाट चिप्लिएको समय
उसको मृत्युको साक्षी बनेर उभिएको छ ।

• नेपाली साहित्य, वर्ष १६, अंक १, २०५४ वैशाख―असार

आकाश ! तिमीलाई निम्ता छ

आकाश ! ओर्ल
कालो पोखिइरहेको यस धर्तीमा
बनाउ सुन्दर क्षितिजका द्वारहरू
आकाश ! तिमीले त हेरेको छौ हगि
यस धर्तीमा काला बादल मडारिएर
देखाएका चरित्रहरू
कति देख्यौ पनि होला
ताराहरूका राता रगतका भलहरू
कोठाका सिसाबाट र पर्दाका प्वालहरूबाट
कुमारी हृदयका बलात्कृत पीडाहरू
र सुन्यौ पनि होला स्वरहरू
आकाश ! तिमीलार्इ ताराहरूको निम्ता छ ।

आकाश ! तिमीलार्इ इतिहासको पनि निम्ता छ
आकाश ! तिमीले त देखिसकेका छौ
राक्षसहरूका दृष्टिदोषमा
कति आलोकित ध्रुवताराहरू भिमानका जङ्गलमा निभे
क्षितिजपारिका
काला गाउँहरूमा निभे
तर, उनीहरू झन् झन् चम्किरहे
आकाश ! तिमीलाई ताराहरूको निम्ता छ
आकाश ! तिमीलाई इतिहासको पनि निम्ता छ ।

वेदना, पूर्णाङ्क ४५―४७, २०४६

कालो सर्प

हिजोआज कालो सर्प ढसमस्स सुतेको छ
सायद ! उसलार्इ अजीर्ण भएको छ
उसका पेटका भागहरू नागार्जुन पर्वत झैं
डम्म फुलेका छन्
र ऊ अहिले पचाउन लाग्दैछ
उसको एक वखत बाँच्ने आस हराइसकेको थियो
तर अहिले भर्खरै
शरीर चलाउन थालेको छ
यतिबेला जिब्रो लब्र्याकलुब्रुक चलाउँदैछ ।
आँखा वरिपरि घुमाउँदै पल्याकपुलुक हेर्दैछ ।

मेरी आमा विपनामा मात्र होइन
सपनामा पनि झस्किनु हुन्छ
अबुर्इ कालो सर्प !
मरेको छैन फेरि जिब्रो चलाउँदैछ
यसले मेरो कान्छो छोरो डसेको छ
मेरो कान्छी छोरीलार्इ खेदेको छ
गुहार ! गुहार ! ! मार्नै पर्छ ।

बेला बेलामा यसले
पल्ला गाउँको रामेलार्इ पनि खेदेको थियो
पल्लाघरेको छोरालाई पनि डसेको थियो
तर उनीहरू,
अब यसले डस्दैन भन्छन्
मान्छेको रगत लागेको जिब्रोमा–
दूध खुवाउनु पर्छ
रगतको दागको सेतो तरले मेटिन्छ भन्छन्
आफ्ना छोराछोरीलार्इ नभर्इ नभर्इ
कालो गार्इको दूधले नुहाई दिन्छन्
कालो सर्प दूधको पोखरीमा पौडी खेल्दै छ ।

घाँस दाउरा जाने दिदी बहिनीहरू
अझै पनि कालो सर्पको आँखाबाट छलिने गर्छन्
उनीहरूलार्इ विश्वास छैन
मेरा आफन्तहरूलार्इ पनि विश्वास छैन
दूध ख्वाएर कालो सर्पको जिब्रोले
रगत खाँदैन भन्ने हल्लामा
मेरा बाउलार्इ पनि विश्वास छैन
बाउ बेला बेलामा कहालिनु हुन्छ
दूध खाएको सर्पको विष झन् कडा हुन्छ
लौ न ! अब यो चटपटाउने बेला भयो
एक छिनपछि हिंड्न थाल्छ
सबैले घरका हतियार झिक,
विषालु कालो सर्प मार्नै पर्छ ।

खै ! यात्रीहरू उठेकै छैनन्

लामो यात्राका यात्री दाजुभाइहरू
अब त हिंड्लान भनेर
उज्यालो भुइँमा नखस्दै
बाटाभरिका घुम्ती र गल्छेडाहरूमा
दिदी बहिनीहरू,
फूलमाला लिएर पर्खिरहेका छन्
तर खै ! लामो यात्राका यात्रीहरू उठेकै छैनन् ।

कठिन बाटोका उकाली र ओरालीहरूमा
झुल्के घाम एक हात माथि ननाघ्दै
यात्री छोराहरूको भोकलार्इ सम्झँदै
आमाहरू भात कुरिरहेका छन्
तर खै ! लामो यात्राका यात्री छोराहरू ब्युँझेकै छैनन् ।

सोझा मानिसहरूलार्इ टोक्न पल्किएका
विषालु गोमन सर्पहरू
र हज्जारौंका रगतले मात्तिएका
बाघ र चितुवाहरूले नङ्ग्र्याएका घाउमा
चौतारी र पौवाहरूमा
बुढा बाहरू, मलम लगाइदिन पर्खिरहेका छन्
तर खै ! लामो यात्राका यात्रीहरू ब्युँझेकै छैनन् ।

यात्रा शुरू हुने क्षणमा
भोका र नाङ्गा भाइबहिनीहरू
भविष्यको सुखद अनुभूति
सिम्सार आँखाहरूमा सँगाल्दै
हात हल्लाउँदै बिदाइ गर्न
लाम लागेर पर्खिरहेका छन्
तर खै ! लामो यात्राका यात्री दाजुहरू उठेकै छैनन् ।

म देश पढ्दैछु

म एक्काइसौं शताब्दीको विद्यार्थी
देशको इतिहास पढ्दैछु ।
देश गहिरिएर पढ्दैछु ।
देशलार्इ पढ्दै जाँदा –
अक्षरहरू भित्रका पनि अक्षरहरू पढ्दैछु
सजिएका शान्तिका अक्षरहरू भित्र
किरिङ मिरिङ
अशान्ति र कोलाहलका चित्रहरू पनि हेर्दैछु ।
न्यायका शब्दहरू पढ्दा
जेल, नेल, बन्दुक र पुलिसका
यातनाहरू पनि भोग्दैछु ।
म एक्काइसौं शताब्दीको विद्यार्थी
देशको इतिहास पढ्दैछु ।

देश गहिरिएर पढ्दैछु ।
इतिहासका शब्दहरूभित्र खोज्दै जाँदा
राष्ट्रभक्ति जस्ता शब्दहरूभित्र
कोशी र जङ्गल बेचिएका
सहिछापहरू पनि देख्दैछु
देशलार्इ बनधकमा राखेका
सम्झौताका आला अक्षरहरू पनि देख्दैछु
जनभक्तका कानूनभित्र
युवाका रगत बेचिएका
राता टाटाहरूमा एक थोपा आँसु पनि खसाल्दैछु
म एक्काइसौं शताब्दीको विद्यार्थी
देशको इतिहास पढ्दैछु ।
देश गहिरिएर पढ्दैछु ।

समीक्षा, वर्ष, ३१, अंक ३४, २०४६

सूर्य ! उदाउ अब

कैयौं वर्षदेखि
जाडाले कठ्याङ्ग्रिएका शरीरहरू
शीतले भिजेका अनुहारहरू
तिम्रै आशामा
निर्धक्कसँग बाँचिरहेका छन्
त्यसैले, तिनीहरूको उद्धार गर्न
सूर्य ! तिमी उदाउ अब ।

कैयौं वर्षदेखि
भोकभोकै परेका
जिउभरि पसिनाले भिजेका
हाड र छाला मात्रका मानिसहरू
तिम्रै आशामा
बिस्कुन सुकाउन प्रतिक्षा गरिरहेछन्
तिमीलार्इ बादल हटाउन
तिनीहरूले नै साथ दिनेछन्
त्यसैले तिनीहरूको मर्म बुझ्न
सूर्य ! तिमी उदाउ अब ।

एउटा नयाँ शिशुलार्इ
जन्म दिएकी आमा
सडकमा थकित भएर बसेकी
जसले मार्क्स जन्माएकी छन्
उनको शिशुलार्इ स्याहार गर्न
सूर्य ! तिमी उदाउ अब ।

समीक्षा, वर्ष २९, अंक ५०, २०४५ साल

दरबारमार्गमा शहीदका रगत रूँदैछन्

रातको तेस्रो प्रहर छ,
आकाशमा मात्र खुर्पे जून लागेको छ,
सल्लाको रूखमुनि पहेंलो विरूवाको अंकुर टुप्लुक्क उम्रिएको छ ।

केही मान्छेहरू लेख्दैछन्
बिहानी झलमल्ल घाम लागिसक्यो भनेर
भाषण गर्नेहरू पसिना बगाउँदै कुर्लँदै छन्
ढकमक्क फूल फूलिसक्यो भनेर
वर्तमान लेख्ने शहीदका रगतहरू सोद्धैछन्
बाटोको पेटीमा सुतेर माघको ठण्डीमा हुर्कने मान्छेको
हिउँले खाएर सकिएको शरीरमा कहाँ घामको झुल्को परेको छ ?

ढकमक्क फूल त के
विरूवाको अंकुरमाथि भमरो बसेको छ
वरिपरि झुसिले कीराका बथानहरू छन्
केही मान्छेहरू
परालको आगो तापेर
गाँजाको मातमा झुल्लिंदै
प्रजातन्त्रको भजन गाउँदैछन्
हत्यारालार्इ प्रजातन्त्रको प्रमाणपत्र दिँदैछन् ।

फेरि अर्को जमात बढ्दैछ
त्यहाँ खान नपाउनेहरू छन्
घर नभएकाहरू छन्
बेचिनेहरू छन् ।
उनीहरू बहुलठ्ठी प्रजातन्त्रको जुठेल्नोमा
मसाल सल्काउने योजना गर्दैछन्
उनीहरू भन्दैछन्
यहाँ खुर्पे जून अस्ताउँदा उज्यालो सँगसँगै
एउटा चेतनाको हुरी आउँछ
अहिले दरबारमार्गमा शहीदका रगतहरू रूँदैछन्
यहाँ ढकमक्क फूल फुल्न लाग्दा
शहीदका रगतहरू
ताली बजाउँदै विजयका गित गाउँछन् ।

आलोचना त्रैमासिक, वर्ष १, अंक १, २०४७ पौष

क्रम–भङ्ग

काले कामीलाई
रातदिन/साँझ बिहान घोटिँदा पनि
एकछाक खान धौ–धौ पर्न थाल्यो
जब ऊ आफ्नो खलाँतीसँगै
एकछिन् आफू पनि थकाइ मार्यो
र निधार खुम्च्याएर सोच्यो
हो, पक्कै त्यस दिनदेखि
तिम्रो प्रजातन्त्र पनि खतरामा पर्यो ।

आफ्नो बाजेको पालादेखि
हली बनेको राना कान्छो
खेतमा गोरू मात्र जोत्दैन
आफू पनि बेलाबेलामा जोतिन्छ
उसलार्इ के घाम/के हुरी/के झरी
न रात/न दिन
सधैंभरी एकनासले भिड्नुपर्छ
त्यही पनि कहिले काम नगर्ने
साहूको छोराले जस्तो
किताब बोकेर
आफ्नो छोराले स्कूल टेक्न पाएन
माटो हिलो/कोदालो र झम्पल
उसको पनि आफ्नै जस्तो
वंशानुगत जीवनसाथी बन्यो

यो बिडम्बनालाई बुझ्न
राना कान्छो
अनौ समाउन छाडेर
एकछिन डिलनिर बसेपछि
तिम्रो प्रजातन्त्र पनि खतरामा पर्यो ।

खेतका बाँझा गरा झैं
चरचरी फुटेका पाइताला बोकेर
ठूली
जंगल, पँधेरा, गाइगोठ
प्रत्येक दिन दोहोरिन्छ उसको जीवनमा
आराम ! उसको जीवन तालिकामा पर्दैन
औषधीको नाम
बनमारा/तितेपाती
ऊ राम्ररी चिन्दछे
जब कुनै एउटा दिन
यो कुरूप क्रमलाई बुझ्न
उसले घाँसको भारी
कुनै गल्छेडातिर बिसाएपछि
त्यस दिनदेखि
तिम्रो प्रजातन्त्र पनि खतरामा पर्यो ।

खतरालाई तिमी जे सुकैले रोक
बन्दुकले रोक या बमले रोक
सीमा पारीबाट गुहार माग
या सात समुन्द्र पारीबाट
या मान्छे भित्रको चेतनालाई
छानी छानी चपाउ
या संभावनाहरूलाई
मकै भुटे झैं भुट
कुनै वसन्तमा झरी रोकिएपछि
जब कुनै घामको झुल्को देखिन्छ
बारीबाट छिचिमिरा निस्केको
यदि देखेका छौ भने
सोच! राम्ररी सोच
थुप्रै काले कामीहरू निस्कन्छन्
थुप्रै राना कान्छाहरू निस्कन्छन्
र ठुलीहरू निस्कन्छन्
भन ! तिमी कुन प्वाललाई थुन्छौ ?
जमीनलाई कुन हत्केलाले थुन्छौ ?

धेरै कुरालाई रोक्न सकिन्छ
र रोक्दा नसकिने
थुप्रै कुराहरू हुन्छन्
तिमी आँधीबेरी कसरी रोक्छौ ?
नदीको भेललाई कसरी थुन्छौ ?
कुनै माटोको डल्लाले
या ढुङ्गाले थुन्छौ !
त्यस्तै यो पनि एउटा नियम हो
अझ निष्ठुर नियम हो
इतिहासको एउटा नियम हो
भन ! यो खतरालाई कसरी रोक्छौ ?
यो सत्यलाई कसरी थुन्छौ ?

जनादेश साप्ताहिक, वर्ष ८, अंक ४३, २०५६ भाद्र १५ गते

भिमान जंगलको यात्रा
(शहीद ऋषि देवकोटालार्इ हत्या गरिएको ठाउँ हेरेपछि)

परिवर्तनका बाटाहरू छिचोल्दै
मृत्युभेदी काँडाहरू पन्छाउने जमर्को गर्दा
तिम्रो उद्देश्यमाथि कतिले
दुस्साहसको गीत गाएका थिए
कतिले सुखद भविष्यको सपना साँचेका थिए
आजाद ! कति थिए तिमीसँग साहसहरू ?

झोडाका सुकुम्बासी बस्तीहरू
प्रत्येक अन्नको गाँस सँगसँगै
तिमीलार्इ सम्झँदा रहेछन्
प्रत्येक मंसीरमा घुर्यानका धानका बालाहरूमा
तिम्रो अनुहार देख्दा रहेछन्
तिम्रो बाटोमा साथै हिँड्ने सहयात्रीहरूको
दरिलो मुस्कान रहेछ ओठमा
शरीरमा नशाहरूको
जीवन्त धड्कन चलिरहेछ
निर्झर जङ्गलमा तिम्रो हत्या गर्ने कायरहरू
अहिले भिमान जङ्गलको नाम सुन्दा
डरले काँप्दा रहेछन्
न तिमीलार्इ मृत्युसँग डर थियो
तिम्रो उद्देश्य जीवन बाँच्नसँग मात्र थिएन
परिवर्तनको बाटोमा ढाल्नु पनि थियो
आजाद ! कति लामा थिए तिम्रा उद्देश्यका यात्राहरू ?

कमलाका फाँटहरूमा मात्र हैन रहेछ
सुनकोशीको गड्तीर तिर पनि तिम्रो पसिना पोखिएछ
मरिनका किनारतिर पनि तिम्रो आस्था छरिएछ
तावा स्वरूङ्गका सुसेलीमा पनि
तिमीले मुक्तिका संगीत भरेछौ
भिमानको जङ्गलले बाटो हिंड्ने यात्रीलार्इ
तिम्रो आस्थाको कथा सुनाउँदो रहेछ
आजाद ! तिम्रो आस्थाको शिखर कति अग्लो थियो ?

वर्तमान साहित्य, अंक ३, २०५२ साल

४६ चैत्रको सडक

ज्योतिषीले लेख्ने चिन्हाको लामो कागजमा
चित्रकारले रातो रङ पोखेजस्तो
सायद सिकारू चित्रकार होला
ठाउँठाउँमा मसीका छिटा लत्पतिए जस्तो
४६ चैत्रको मेरो देशको सडक ।

मुक्तिको खोजीमा त्यही बेला
मेरा शहरका सडकका खोपिल्टाहरूमा
रगतहरू उम्लनछन्
मेरा जदुकुवाहरू तातेपछि
पाँच छोराछोरीका पैंतीस वर्षे बाबुहरू
स्वतन्त्रताको कठिन यात्रामा हिंड्छन्
हो, त्यतिबेलै
सचेत दाजुहरूलार्इ
गोली लागेको अन्त्येष्टि सकेर
मुक्तिगीत गाउन सडकमा जान हतारो छ
अमाहरूलार्इ त्यतिबेलै
मीत छोराको शोक मनाउन नपाउँदै
झ्यालमा गोली लागेर लडेकी छोरीलार्इ
अस्पतालमा लान हतारो छ
कति व्यस्त छ,
४६ चैत्रको मेरो देशको सडक ।

सवारीका आतंकित संकेतहरू दिँदै
सडकमा जनता धपाउनेहरू
कतै देखिएनन्
सायद उनीहरू
कुनै नमीठो विपनाको
भविष्यवाणी गर्दै थिए
जीवनको यो खण्डमा
गौरव र स्वतन्त्रताको उक खुड्किलो बनेको
४६ चैत्रको मेरो देशको सडक ।

जनएकता साप्ताहिक, वर्ष १, अंक ३९, २०५२ चैत्र २६

सेतो दरबार

सेतो दरबार
प्रत्येक रात
हेलम्बूको वैंशलाई बलात्कार गर्छ
काले कामी र गोरे घर्तीको
पसिनाले नुहाउँछ
यो बस्तीमा घाम लाग्ने कुरा
ऊ सुन्नै चाहँदैन
आठ वर्ष अघि एक दिन
रातकै समयमा भए पनि
बादलले अलिकति मुख खोल्यो
जूनले आफ्नो अलिकति रूप देखायो
हो त्यो दिन,
सेतो दरबारले कर्फ्युको घोषणा गर्यो ।

त्यो दरबारमा
मान्छेका करङ्का सारङ्गीहरू
कुनै चाडपर्वमा/कुनै उत्सवमा
बेसुरसँग बजाइन्छन्
खै ! कतिलार्इ थाहा छ ?
त्यहाँ मान्छेको रगतको पूजा चल्छ
बालकका ओठहरू
स्वादिष्ट भोजनमा गनिन्छ
अनि त्यो दरबार
आलो रगतको स्वीमिङ्पुल
सजाएर राखिएका पूर्वजका खप्परहरू
अज्ञात धुम्रकेतु र उल्कापिण्डका चित्रहरू
यही हो त्यहाँभित्रको सुन्दरता ।

अदालतका प्रत्येक मिसिलहरूमा
हामीहरू सबैले हेरे हुन्छ
ऊ चेतनासँग मुद्दा लड्छ
जेलघरहरू सर्जिमिनमा साथ दिन्छन्
भुइँचालोको सूचना पाएको म्याद बोकेर
अचेल ऊ वरिपरि नियाल्छ
हाम्रो बस्तीको बीचमा
उसको चलन बेग्लै छ ।
उसको व्यवहार बेग्लै छ ।

• योजना साप्ताहिक, वर्ष १६, अंक ७, २०५५ जेठ १४ गते

मरूभूमि, शिखर र आस्था

उसले मलाई
मरूभूमिबाट औंलाले देखाउँदै भन्यो
“त्यो ठाउँ पुग्न कठिन छ”
बाटो बनाउँदै जानुपर्छ
त्यसमा पनि नङ्ग्रा जस्ता ढुंगाहरू छन्
तैंले नाङ्गा खुट्टा बोकेर जानुपर्छ
बाघ, भालु, चितुवा र गोमनहरू
वरिपरि लुकेर बस्छन्
उसले अझ भन्यो
आइज, मरूभूमिमै शहर बसाउनु पर्छ ।

हामी उसको आस्थाको मैदान डुल्यौं
उसको बस्ती हेर्यौं
देख्यौं थुप्रै बच्चाहरू
प्यासले छट्पटाउँदै थिए
भीडमा ठेलमठेल गर्न नसक्ने
थुप्रै अशक्त मान्छेहरू
भोकले जीर्ण र सुकेका थिए
तर,
पत्याउनै नसकिने एउटा कुरा थियो
मरूभूमिमा पनि उसको पोखरी थियो ।

मैले उसलाई भनें
र टाढै बाट देखाएँ
ऊ त्यो शिखरमा पानीको मुहान छ
प्रकृति सुन्दर छ
र मलिलो छ
मात्रै एकपटक बाटो बनाउन कठिन छ
उसले मात्र मसँग डरलाग्दा कुराहरू गर्यो
भूतको कुरा गर्यो, प्रेतको कुरा गर्यो
उसले मसँग यस्तै यस्तै कुरा गर्यो ।

उसको अगाडि मैले
भोका मान्छेको सहयोग मागें
प्यासले छट्पटाएकाहरूको सहयोग मागें
र हामी बिस्तारै शिखर उक्लन थाल्यौं
उसले बिदाइका लागि हात पनि हल्लाएन
मात्र हामीसँग रिसायो
हामी सल्लाह गर्दै शिखर चढ्यौं
उसले बिदाइका लागि हात पनि हल्लाएन
मात्र हामीसँग रिसायो
हामी सल्लाह गर्दै शिखर चढ्यौं
हामी बाटो खोस्रँदै शिखर चढ्यौं ।

हामीले एउटा शिविरमा पुगेर हेर्यौं
उसको बस्ती उजाड थियो
त्यो साँच्चै मरूभूमि थियो
त्यहाँ फेरि हामीले कसम खायौं
उसको आस्था मरूभूमि हो
ऊ त्यहीं रमाउँछ
हाम्रो आस्था शिखर हो
आफ्नो बाटो रोज्नैपर्छ ।

नयाँमोर्चा साप्ताहिक, वर्ष ६, अंक ४०, २०५६ साउन

छोङ्पाङ् ! तिमीले कस्तो सपना देख्यौ ?

पहिले पहिले म सानै छँदा
तिमी मलाई भन्ने गर्थ्यौ
भाइ ! फोकल्याण्डलाई के दुख्यो होला र !
मलार्इ जति दुखेको छ
बरू ! युद्धको धुँवाभित्रै भए पनि
फोकल्याण्ड राती निदायो होला
हामी कहाँ निदाउँछौं र !
सरोकार जति नै राखे पनि
लण्डन चीरनिद्रामा सुत्दो हो
हाम्रो बस्ती रातभर जाग्राम बस्ने गर्छ
नपत्याए आउ र हाम्रो बस्तीलाई हेर
बुढी आमाहरूको आँखा हेर
र बाबुहरूको खङ्ग्रङ्ग उडेको अनुहार हेर
हो साँच्चै,
त्यसबेला छोङपाङ
रेडियोको कुनै दुर्घटित समाचार सुन्न
प्रत्येक दिन
अनिंदो बसेर पर्खन्थ्यो ।

मात्र केही दिन अस्ति
मैले फेरि छोङपाङलार्इ हेरें
र उसको वर्तमान छामें
जतिबेला कोसोभो
चिहानमा अनुवाद हुँदै थियो
त्यतिबेला पनि छोङपाङ
मुटुको कुनै कडा बिरामीझैं
छटपटाइरहेको देखें
तर टेलिभिजन खोलेर हेर्दा
अमेरिका शान्त थियो
कुनै बुद्धको मूर्ति जस्तो,
लण्डन पनि अविचल देखिन्थ्यो ।

मैले हिजो पनि छोङपाङलार्इ हेरें
र उसको भविष्य खोजें
कारगिलमा बिछ्याइएका बमहरू
उसको छातीमै पड्किंदा रहेछन्
त्यसदिन छोङपाङ
धेरै जोडा टुहुरा आँखाहरू बोकेर
अस्तु पर्खिरहेको थियो
र मैले उसलार्इ सोधें
भूगोलमा यति टाढा भएर पनि
तिमीलार्इ किन फोकल्याण्ड दुख्छ ?
यसरी कोसोभो घाउ बनेर टन्किन्छ
र कारगिलमा सुल बनेर बिझ्छ ?
ऊ निरूत्तर भयो
र निधार खुम्च्याएर मलाई हेर्यो ।

अब छोङपाङले बुझ्नु पर्छ
र छोङपाङहरूको देश नेपालले बुझ्नु पर्छ
के हामी फोकल्याण्डको लागि जन्मिएका हौं ?
कि कारगीलको लागि हुर्किएका हौं ?
आफ्नै अस्तित्व चोइटिएको बेलामा
भन छोङपाङ !
तिमी आफ्नै अस्तित्वका लागि लड्छौ
कि अर्काको लागि लड्छौ ?
छोङपाङ हामी सबैको बस्ती हो
संसारका कुनै भागमा
तुच्छ स्वार्थका लागि लडिने युद्ध
के छोङपाङले नै लड्नुपर्छ ?
भन छोङपाङ !
आउँदो भविष्यको निम्ति
तिमीले कस्तो सपना देख्यौ ?
• समकालीन नेपाली कविता, प्रकाशक–अखिल नेपाल जनसाँस्कृतिक सँघ, २०५७ पुस

आज पनि उनै आए

अस्ति उनी
विकासका योजना लिएर आउँथे
पारि पाखामा
कुलोको खाँचो छ भन्दै आउँथे
यो गाउँका निम्ति
यति मिटर पाइप चाहिन्छ भन्दै
फुलबुट्टा भरेर आउँथे
उनी भोट माग्थे
माननीय बन्थे
मन्त्री बन्थे
पाँच वर्षपछि फेरि आउँथे ।

यसरी
पारी पाखामा फापर फलाउनेहरू
धान फलाउने सपना
भोट बनाउँदै बाकसमा खसाउँथे
दुर्इ कोसको पँधेरा धाउने दिदीबहिनीहरू
आँगनमा गाग्रो भर्ने कल्पना
उनैको बाकसमा भर्थे
उनी पाँच बर्षपछि आउँथे
झन् सुकिला बनेर आउँथे
खाइलाग्दा बनेर आउँथे ।

गाउँहरू ढाँटिए
देश लुटियो
मानिसले चाल पाए
उनीहरू अत्याचारका निम्ति लडे
छोराहरू मारिए
छोरीहरू बलात्कृत भए
तर छोराको बलिदानको कथा सुनाउँदै
छोरीको त्यागको मन्त्र जप्दै
नयाँ प्रजातन्त्रको आँगनमा
खै ! आज पनि फेरि उनै आए ।

• वेदना, पूर्णाङ्क ५४, २०५२ वैशाख―असार

फरक फरक छातीहरू

उसको जीवनमा
स्थिरता खोज्ने हो भने
ऊ रूख हो/पहाड हो
जे पनि भन्न सकिन्छ
उसको गति खोज्ने हो भने
ऊ नदी हो/हावा हो
त्यो पनि भन्न सकिन्छ
मैले उसको छातीमा कठोरता खोजें
र भेटें इस्पात
मैले उसको छातीमा कोमलता खोजें
र भेटें तरल ।

मैले उसको छातीमा
अनुभूतिका डोबहरू खोजें
र भेटें करोडौं
गरिबीका आला यादहरू
परिवारजनसँग विछोडहरू
घरजग्गा लुटिएका पीडाहरू
र भेटें एकैसाथ
करोडौं खुशीका क्षणहरू ।

उसलाई एक्लै भेटिन सकिँदो रहेनछ
वर्तमानमा मान्छेका साझा खुशीहरूमा
उसको रगत अनुवाद भएछ
वर्तमानमा मान्छेका साझा स्वतन्त्रताहरूमा
उसको चाहना अनुवाद भएछ
ऊ सिङ्गो युग थियो आफैंमा
ऊ थियो हाम्रो शहीद !

अभिशप्त पर्खाल
पिता पुर्खाले बनाइदिएको
शत्रुले सदादिन आँखा लगाएको
इतिहासको जिम्मेवारी बोकेको
हाम्रो एउटा सानो घर
आज फेरि उसले बार्यो ।
एउटा पर्खाल लगायो ।

हिजो हामीले बीचको पर्खाल भत्काउँदा
सँगसँगै भोज खायौं
हामी सँगै रमायौं र
बेलुनहरू अकाशमा उडायौं
हामीले नारा पनि लगायौं
अस्ति पर्खाल लाउन गल्ति थियो
गल्तिबोधले आपस आपसमा
क्षमा साटासाट गर्यौं
विजयका सुन्दर गीतहरू गायौं र
हिजो एक साँझ त्यसै त्यसै बितायौं ।

रातको प्रथम प्रहर बित्दा नबित्दा
उसले घर पछाडि जुठेल्नोमा
इँट्टा र माटाका डल्लाहरू थुपार्यो
विजयोत्सवले खुशी साथीहरू
मस्त निदाएको बेलामा
उसले घरभित्र पर्खाल लगायो
ती पर्खाल लगाउने सामानहरूले
जग बनाउनु पर्थ्यो
सानो घरलार्इ बलियो बनाउनु पर्थ्यो
साहारा खोजेर हिंडैका
भोका र नाङ्गा टुहुराहरूलार्इ
ओत लाग्ने फराकिलो ठाउँ दिनुपर्थ्यो ।

आकाश धुमिलिएकै छ
झन्झन् कालो बादल मडारिँदै छ
यो इतिहासको जिम्मेवारी बोकेको
हाम्रो सानो घर
एकदिने बाढीले भत्काउन नसकोस्
गहिरो जग हालेर
बलियो घर बनाउनु पर्थ्यो
त्यसपछि ढाँडेदेखि टारी खेतसम्म
अस्थाका विरूवाहरू हुर्काउनु पर्थ्यो
पल्लाघरे लालबहादुरको विश्वासमा
दियोका बातीहरू सल्काउनु पर्थ्यो
पितापुर्खाले बनाइदिएको
शत्रुले सदा दिन आँखा लगाएको
इतिहासको जिम्मेवारी बोकेको
हाम्रो एउटा सानो घर
आज फेरि उसले बार्यो
एउटा पर्खाल लगायो ।

आफ्नै जस्तो लाग्यो

न्यूरोडको गेटनेर
मारवाडीको घरको
माथिल्लो तलाबाट
खै केको निहुँमा हो
एउटा कलिलो केटालाई
साहुको छोराले सडकमा फाल्यो
एकछिनसम्म सेता आँखा पल्टाउँदै
पानी ! पानी ! भन्दै ऊ बित्यो
उसलार्इ उठाएर
अस्पताल लाने कुरै चलेन
कसैले चिनेको कुरै गरेन
मलार्इ भने
कान्छो भाइको अनुहारसँग
ठ्याम्मै मिलेजस्तो लाग्यो
मलाई त आफ्नै जस्तो लाग्यो ।

हिजो रत्नपार्क चोकमा
एउटा अधवैंशेलाई
मर्सिडिज कारले ठक्कर हान्यो,
र उसले ह्वाल्लै रगत छाद्यो ।
हेर्ने मान्छेहरूले भने,
यतैतिर पत्रिका बेचिखाने
बेवारिसे मान्छे हो
बरू सबारीलार्इ बाधा पुगेकोमा
प्रहरीले मृतकलार्इ आँखा तर्यो
मलार्इ त, उसको अनुहार देख्दा
ठूलो दाजुको झझल्को आयो
धेरै वर्ष पहिले
म सानैं छँदा
लाहुर जान भनेर
गाऊँ छोडेको रे ।
ऊ एकछिनसम्म छट्पटाउँदै मर्यो
उसलार्इ आफ्नो भन्ने कोही भएन
तर मलार्इ त आफ्नै जस्तो लाग्यो ।

रानीपोखरीको पर्खालमा
एक हुल भारतीय नागाहरूसँग
रात बिताउन नमानेको निहुँमा
एउटी महिलालाई
दलालले लछारपछार गरेको देखियो
चुल्ठो तानेको देखियो
छुट्याउन जाने कोही भएन
तर मलाइ भने,
कुनै न कुनै दिन
बसेर एकसाथ
भार्इटीका लगाएझैं लाग्यो
परिचित अनुहारको याद आयो
मलाई त आफ्नै जस्तो लाग्यो ।

उनीहरूलाई आफ्नो मान्छे भन्नुपर्दा,
इज्जत गुम्ला भन्ने डर मान्नेहरू ।
चिनेर पनि नचिनेझैं गर्नेहरू ।
तिम्रो मानसके म साक्षी बन्न चाहन्न
इतिहासले तिमीलाई गर्ने घृणामा
मेरो पनि सहमति छ
कृपया माफ गर है !
त्यस्तो जिन्दगी बाँच्नेहरूको
मसँग साइनो गाँसिएझैं लाग्यो
मलाई त आफ्नै जस्तो लाग्यो ।
जनएकता साप्ताहिक, वर्ष ५, अंक १८, २०५६ मंसिर ६ गते

(स्रोत : Writer’s Blog)

About Sahitya - sangrahalaya

We will try to publish as much literary work of different authors collected from different sources. All of these work is not used for our profit . All the creative work belongs to their respective authors and publication. If requested by the user we will promptly remove the article from the website.
This entry was posted in कविता सङ्ग्रह and tagged , . Bookmark the permalink.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.